สมุจฺเฉทวิรตีหิ เอว อรหนฺตานํ วิรมนกิจฺจสฺส นิฏฺฐิตตฺตา กิริยจิตฺเตสุ วิรติโย น สนฺตีติ อาห ‘‘ฐเปตฺวา วิรติโย’’ติฯ กามาวจรสเหตุกกิริยสงฺขารานํ กามาวจรกุสเลหิ วิรติกโต วิเสโส อตฺถิ, มหคฺคเตสุ ปน ตาทิโสปิ นตฺถีติ อาห ‘‘สพฺพากาเรนปี’’ติ, ธมฺมโต, อารมฺมณโต, ปวตฺติอาการโตติ สพฺพปกาเรนปีติ อตฺโถฯ

อิติ สงฺขารกฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขวณฺณนาฯ

อตีตาทิวิภาคกถาวณฺณนา

อภิธมฺมนฺโตคธมฺปิ สุตฺตนฺตภาชนียํ สุตฺตนฺตนโย เอว, เอกนฺตอภิธมฺมนโย ปน อภิธมฺมภาชนียนฺติ อาห ‘‘อภิธมฺเม ปทภาชนียนเยนา’’ติฯ

[493] ภควตา ปน เอวํ ขนฺธา วิตฺถาริตาติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺมา อิมายปิ ปาฬิยา วเสน ขนฺธานํ สํวณฺณนํ กริสฺสามาติ อธิปฺปาโยฯ ยํ กิญฺจีติ เอตฺถ ยนฺติ สามญฺเญน อนิยมทสฺสนํฯ กิญฺจีติ ปการเภทํ อามสิตฺวา อนิยมทสฺสนํฯ อุภเยนาปิ อตีตํ วา…เป.… สนฺติเก วา อปฺปํ วา พหุํ วา ยาทิสํ วา ตาทิสํ วา นปุํสกนิทฺเทสารหํ สพฺพํ พฺยาเปตฺวา คณฺหาตีติ อาห ‘‘อนวเสสปริยาทาน’’นฺติฯ เอวํ ปน อญฺเญสุปิ นปุํสกนิทฺเทสารเหสุ ปสงฺคํ ทิสฺวา ตตฺถ อธิปฺเปตตฺถํ อติจฺจ ปวตฺตนโต อติปฺปสงฺคสฺส นิยมนตฺถํ รูปนฺติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘รูปนฺติ อติปฺปสงฺคนิยมน’’นฺติ อาหฯ ยํ กิญฺจีติ จ ยํ-สทฺทํ เอกํ ปทํ, สนิปาตํ กิํ-สทฺทญฺจ เอกํ ปทนฺติ คเหตฺวา อนิยเมกตฺถทีปนโต ‘‘ปททฺวเยนาปี’’ติ วุตฺตํฯ อสฺสาติ รูปสฺสฯ อตีตาทินา วิภาคํ อารภติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนนฺติอาทินาฯ

[494] อทฺธาสนฺตติสมยขณวเสนาติ เอตฺถ จุติปฏิสนฺธิปริจฺฉินฺเน กาเล อทฺธา-สทฺโท วตฺตตีติ ‘‘อโหสิํ นุ โข อหมตีตมทฺธาน’’นฺติอาทิสุตฺตวเสน (ม. นิ. 1.18; สํ. นิ. 2.20) วิญฺญายติฯ ตถา หิ ภทฺเทกรตฺตสุตฺเตปิ ‘‘อตีตํ นานฺวาคเมยฺยา’’ติอาทินา (ม. นิ. 3.272, 275, 276, 277) อทฺธาวเสเนว อตีตาทิภาโว วุตฺโตฯ

‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, อทฺธา, กตเม ตโย? อตีโต อทฺธา อนาคโต อทฺธา ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธา’’ติ (ที. นิ. 3.305; อิติวุ. 63) ปน ปรมตฺถโต ปริจฺฉิชฺชมาโน อทฺธา นิรุตฺติปถสุตฺตวเสน ขณปริจฺฉินฺโน วุตฺโตฯ ตตฺถ หิ ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, รูปํ ชาตํ…เป.… ปาตุภูตํฯ อตฺถีติ ตสฺส สงฺขา’’ติ (สํ. นิ. 3.62) วิชฺชมานสฺส ปจฺจุปฺปนฺนตา, ตโต ปุพฺเพ, ปจฺฉา จ อตีตานาคตตา วุตฺตาฯ ตทญฺญสุตฺเตสุ ปน เยภุยฺเยน จุติปฏิสนฺธิปริจฺฉินฺโน อตีตาทิโก อทฺธา วุตฺโตติ โส เอว อิธาปิ ‘‘อทฺธาวเสนา’’ติ วุตฺโตฯ

สีตํ สีตสฺส สภาโค, ตถา อุณฺหํ อุณฺหสฺสฯ ยํ ปน สีตํ, อุณฺหํ วา สรีเร สนฺนิปติตํ สนฺตานวเสน ปวตฺตมานํ อนูนํ อนธิกํ เอกาการํ, ตํ เอโก อุตูติ วุจฺจตีติ สภาคอุตุโน อเนกตฺตา เอก-คฺคหณํ กตํ, เอวํ อาหาเรปิฯ เอกวีถิเอกชวนสมุฏฺฐานนฺติ ปญฺจฉฏฺฐทฺวารวเสน วุตฺตํฯ สนฺตติสมยกถา วิปสฺสกานํ อุปการตฺถาย อฏฺฐกถาสุ กถิตาฯ ชนโก เหตุ, อุปถมฺภโก ปจฺจโย, เตสํ อุปฺปาทนํ, อุปตฺถมฺภนญฺจ กิจฺจํฯ ยถา พีชสฺส องฺกุรุปฺปาทนํ, ปถวีอาทีนญฺจ ตทุปตฺถมฺภนํ, กมฺมสฺส กฏตฺตารูปวิปากุปฺปาทนํ, อาหาราทีนํ ตทุปตฺถมฺภนํ, เอวํ เอเกกสฺส กลาปสฺส, จิตฺตุปฺปาทสฺส จ ชนกานํ กมฺมานนฺตราทิปจฺจยภูตานํ, อุปตฺถมฺภกานญฺจ สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตานํ กิจฺจํ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพํฯ เอวํ อุตุอาทีนํ สภาควิสภาคตาสมฺภวโต ตํสมุฏฺฐานานํ รูปานํ สนฺตติวเสน อตีตาทิวิภาโค วุตฺโต, กมฺมสฺส ปน เอกภวนิพฺพตฺตกสฺส สภาควิสภาคตา นตฺถีติ ตํสมุฏฺฐานานํ รูปานํ สนฺตติวเสน อตีตาทิวิภาคํ อวตฺวา อุปตฺถมฺภกวเสเนว วุตฺโตฯ ยทา ปน ลิงฺคปริวตฺตนํ โหติ, ตทา พลวตา อกุสเลน ปุริสลิงฺคํ อนฺตรธายติ, ทุพฺพเลน กุสเลน อิตฺถิลิงฺคํ ปาตุภวติฯ ทุพฺพเลน จ อกุสเลน อิตฺถิลิงฺคํ อนฺตรธายติ, พลวตา กุสเลน ปุริสลิงฺคํ ปาตุภวตีติ กมฺมสมุฏฺฐานรูปานมฺปิ อตฺเถว วิสภาคตาติ เตสมฺปิ สนฺตติวเสน อตีตาทิวิภาโค สมฺภวติ, โส ปน น สพฺพกาลิโกติ น คหิโตฯ

ตํตํสมยนฺติ เอกมุหุตฺตาทิโก โส โส สมโย เอตสฺสาติ ตํตํสมยํ, รูปํ, ตํตํสมยวนฺตนฺติ อตฺโถฯ

ตโต ปุพฺเพติ ตโต ขณตฺตยสฺส ปริยาปตฺติโต ปุพฺเพฯ อนุปฺปนฺนตฺตา อนาคตํฯ ปจฺฉาติ ตโต ปจฺฉาฯ ขณตฺตยํ อติกฺกนฺตตฺตา อตีตํฯ ยสฺส เหตุกิจฺจํ, ปจฺจยกิจฺจญฺจ นิฏฺฐิตตฺตา อติกฺกนฺตํ, ตํ อตีตํ อุปฺปาทกฺขเณ เหตุกิจฺจํ, อุปฺปนฺนผลตฺตา นิฏฺฐิตญฺจาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตีสุปิ ขเณสุ ปจฺจยกิจฺจํฯ ปถวีอาทีนํ สนฺธารณาทิกํ, ผสฺสาทีนํ ผุสนาทิกญฺจ อตฺตโน กิจฺจํ สกิจฺจํ, สกิจฺจสฺส กรณกฺขโณ สกิจฺจกฺขโณ, สห วา กิจฺเจน สกิจฺจํ, ยสฺมิํ ขเณ สกิจฺจํ รูปํ วา อรูปํ วา โหติ, โส สกิจฺจกฺขโณ, ตสฺมิํ ขเณ ปจฺจุปฺปนฺนํฯ เอตฺถ จ ขณาทิกถายํ ‘‘ตโต ปุพฺเพ อนาคตํ, ปจฺฉา อตีต’’นฺติ วจนํ อทฺธาทีสุ วิย เภทาภาวโต นิปฺปริยายํฯ อทฺธาทิวเสน หิ อญฺเญว ธมฺมา อตีตา อญฺเญ อนาคตา อญฺเญ ปจฺจุปฺปนฺนา ลพฺภนฺติ, ขณาทิวเสน ปน นตฺถิ ธมฺมโต เภโท, กาลโต เอว เภโทฯ อุปฺปาทโต ปุพฺเพ อนาคโต , ขณตฺตเย วตฺตมาโน, ตโต ปรํ อตีโตติ นิปฺปริยายา, อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนาทิ วิย เกนจิ ปริยาเยน อตีตมนาคตนฺติ จ วตฺตพฺพตาภาวโตฯ

[495] เหฏฺฐา วุตฺตํ อชฺฌตฺติกพาหิรเภทํ สนฺธาย ‘‘วุตฺตนโย เอวา’’ติ วตฺวา เตน อปริตุสฺสมาเนน ยทิปิ ตตฺถ อชฺฌตฺตเมว อชฺฌตฺติกนฺติ สทฺทตฺโถ ลพฺภติ, ตถาปิ อตฺเถว อชฺฌตฺตอชฺฌตฺติกสทฺทานํ, พหิทฺธาพาหิรสทฺทานญฺจ อญฺญมญฺญํ อตฺถเภโทฯ ตถา หิ อชฺฌตฺติกสทฺโท สปรสนฺตานิเกสุ จกฺขาทีสุ รูปาทีสุ พาหิรสทฺโท วิย ปวตฺตติ, อชฺฌตฺตสทฺโท ปน ตสฺส ตสฺส สตฺตสฺส สสนฺตานิเกสฺเวว จกฺขุรูปาทีสุ ตโต อญฺเญสุ พหิทฺธาสทฺโท วิย ปวตฺตติฯ ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิธาติ อิมสฺมิํ สุตฺตนฺตนเยฯ นิยกชฺฌตฺตมฺปิ น ปุพฺเพ วุตฺตอชฺฌตฺติกเมว, ปรปุคฺคลิกมฺปิ น ปุพฺเพ วุตฺตพาหิรเมวาติ อธิปฺปาโยฯ

[496] หีนปณีตเภโท ปริยายโต, นิปฺปริยายโต จ เวทิตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ ตเทว สุทสฺสีนํ รูปํฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ อารมฺมณภูเตฯ ยํ อารมฺมณํ กตฺวา อกุสลวิปากวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตํ หีนํ อนิฏฺฐภาวโตฯ ยํ กุสลวิปากํ, ตํ ปณีตํ อิฏฺฐภาวโตฯ ยถา หิ อกุสลวิปาโก สยํ อนิฏฺโฐ อนิฏฺเฐ เอว อุปฺปชฺชติ, น อิฏฺเฐ, เอวํ กุสลวิปาโกปิ สยํ อิฏฺโฐ อิฏฺเฐ เอว อุปฺปชฺชติ, น อนิฏฺเฐฯ ตถา หิ วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ –

‘‘อกุสลกมฺมชวเสน อนิฏฺฐา ปญฺจ กามคุณา วิภตฺตา, กุสลกมฺมชํ ปน อนิฏฺฐํ นาม นตฺถิ, สพฺพํ อิฏฺฐเมวฯ กุสลกมฺมชวเสน อิฏฺฐา ปญฺจ กามคุณา วิภตฺตาฯ กุสลกมฺมชญฺหิ อนิฏฺฐํ นาม นตฺถิ, สพฺพํ อิฏฺฐเมวา’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 6) จฯ

ตตฺถ มนาปานิปิ กานิจิ หตฺถิรูปาทีนิ อกุสลกมฺมนิพฺพตฺตานิ สนฺติ, น ปน ตานิ เตสํเยว หตฺถิอาทีนํ สุขสฺส เหตุภาวํ คจฺฉนฺติฯ ตสฺส ตสฺเสว หิ สตฺตสฺส อตฺตนา กเตน กุสเลน นิพฺพตฺตํ สุขสฺส ปจฺจโย โหติ, อกุสเลน นิพฺพตฺตํ ทุกฺขสฺสฯ ตสฺมา กมฺมชานํ อิฏฺฐานิฏฺฐตา กมฺมการกสตฺตสฺส วเสน โยชนารหา สิยาฯ ตตฺถ ยํ วุตฺตํ ‘‘กุสลกมฺมชํ อนิฏฺฐํ นาม นตฺถี’’ติ, น จ วุตฺตํ ‘‘อกุสลกมฺมชํ อิฏฺฐํ นาม นตฺถี’’ติ, เตน อกุสลกมฺมชมฺปิ โสภนํ ปรสตฺตานํ อิฏฺฐํ อตฺถีติ อนุญฺญาตํ ภวิสฺสติ, กุสลกมฺมชํ ปน สพฺเพสํ อิฏฺฐเมวาติฯ

ติรจฺฉานคตานํ ปน เกสญฺจิ มนุสฺสรูปํ อมนาปํ, ยโต เต ทิสฺวาว ปลายนฺติ, มนุสฺสา จ เทวตารูปํ ปสฺสิตฺวา ภายนฺติ, เตสมฺปิ วิปากวิญฺญาณํ ตํ รูปํ อารพฺภ กุสลวิปากเมว อุปฺปชฺชติ, ตาทิสสฺส ปน ปุญฺญสฺส อภาวา น เตสํ ตตฺถ อภิรติ โหติฯ กุสลกมฺมชสฺส ปน อนิฏฺฐสฺส อภาโว วิย อกุสลกมฺมชสฺส จ อิฏฺฐสฺส อภาโว วตฺตพฺโพฯ หตฺถิอาทีนมฺปิ หิ อกุสลกมฺมชํ มนุสฺสานํ อกุสลวิปากสฺเสว อารมฺมณํ, กุสลกมฺมชํ ปน ปวตฺเต สมุฏฺฐิตํ กุสลวิปากสฺสฯ อิฏฺฐารมฺมเณน ปน โวมิสฺสกตฺตา อปฺปกํ อกุสลกมฺมชํ พหุลํ อกุสลวิปากุปฺปตฺติยา การณํ น ภวิสฺสตีติ สกฺกา วิญฺญาตุํ, วิปากํ ปน น สกฺกา วญฺเจตุนฺติ วิปากวเสน อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมณววตฺถานํ สุฏฺฐุ ยุชฺชติฯ ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘อนิฏฺฐา ปญฺจ กามคุณา’’ติ, ตํ รูปาทิภาวสามญฺญโต กามคุณสทิสตาย ตํสทิเสสุ ตพฺโพหาเรน วุตฺตํฯ อิฏฺฐาเนว หิ รูปาทีนิ ‘‘กามคุณา’’ติ ปาฬิยํ (ม. นิ. 1.164-165, 177-178, 287; 2.155, 280; 3.57, 190; สํ. นิ. 5.30) วุตฺตานิฯ กามคุณวิสภาคา วา รูปาทโย ‘‘กามคุณา’’ติ วุตฺตา อสิเว สิโวติ โวหาโร วิย, สพฺพานิ วา อิฏฺฐานิฏฺฐานิ รูปาทีนิ ตณฺหาวตฺถุภาวโต กามคุณา เอวฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘รูปา โลเก ปิยรูปํ สาตรูป’’นฺติอาทิ (ที. นิ. 2.400; ม. นิ. 1.133)ฯ อติสเยน ปน กมนียตฺตา สุตฺเตสุ กามคุณาติ อิฏฺฐรูปาทีนิ วุตฺตานิฯ

วุตฺตนยเมวาติ อภิเทเสน ลกฺขณโต ทูรสนฺติกํ ทสฺสิตนฺติ อาห ‘‘โอกาสโตเปตฺถ อุปาทายุปาทาย ทูรสนฺติกตา เวทิตพฺพา’’ติฯ ตตฺถ กิตฺตกโต ปฏฺฐาย รูปํ โอกาสวเสน สนฺติเก นาม, กิตฺตกโต ปน ปฏฺฐาย ทูเร นาม? ปกติกถาย กเถนฺตานํ ทฺวาทส หตฺถา สวนูปจาโร นาม, ตสฺส โอรโต สนฺติเก, ปรโต ทูเรฯ ตตฺถ สุขุมรูปํ ทูเร โหนฺตํ ลกฺขณโตปิ โอกาสโตปิ ทูเร โหติ, สนฺติเก โหนฺตํ ปน โอกาสโตว สนฺติเก โหติ, น ลกฺขณโตฯ โอฬาริกรูปํ สนฺติเก โหนฺตํ ลกฺขณโตปิ โอกาสโตปิ สนฺติเก โหติ, ทูเร โหนฺตํ โอกาสโตว โหติ, น ลกฺขณโตฯ ‘‘อุปาทายุปาทายา’’ติ ปน วุตฺตตฺตา อตฺตโน รูปํ สนฺติเก นาม, อนฺโตกุจฺฉิคตสฺสาปิ ปรสฺส ทูเรฯ อนฺโตกุจฺฉิคตสฺส สนฺติเก, พหิ ฐิตสฺส ทูเรติ เอวํ อนฺโตคพฺภปมุขปริเวณสงฺฆารามสีมาคามเขตฺตชนปทรชฺชสมุทฺทจกฺกวาเฬสุ ตทนฺโตคตพหิคตานํ วเสน ทูรสนฺติกตา เวทิตพฺพาฯ

[497] ตเทกชฺฌนฺติ ตํ เอกชฺฌํ เอกโตฯ อภิสํยูหิตฺวาติ สํหริตฺวา, สมูหํ วา กตฺวาฯ อภิสงฺขิปิตฺวาติ สงฺขิปิตฺวา สงฺเขปํ กตฺวาฯ ‘‘สพฺพมฺปิ รูปํ…เป.… ทสฺสิตํ โหตี’’ติ อิมินา รูปขนฺธสทฺทานํ สมานาธิกรณสมาสภาวํ ทสฺเสติฯ เตเนวาห ‘‘น หิ รูปโต อญฺโญ รูปกฺขนฺโธ นาม อตฺถี’’ติฯ

[498] ราสิภาวูปคมเนน เวทนากฺขนฺธาทโยติ ทสฺสิตา โหนฺตีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ

สนฺตติวเสน, ขณาทิวเสน จาติ เอตฺถ อทฺธาสมยวเสน อตีตาทิวิภาคสฺส อวจนํ สุขาทิวเสน ภินฺนาย อตีตาทิภาววจนโตฯ น หิ สุขา เอว อทฺธาวเสน, สมยวเสน จ อตีตาทิกา โหติ, ตถา ทุกฺขา เอว, อทุกฺขมสุขา เอว จ กายิกเจตสิกาทิภาเวน ภินฺนา, เตน เวทนาสมุทาโย อทฺธาสมยวเสน อตีตาทิภาเวน วตฺตพฺพตํ อรหติ สมุทายสฺส เตหิ ปริจฺฉินฺทิตพฺพตฺตา, เวทเนกเทสา ปน คยฺหมานา สนฺตติขเณหิ ปริจฺเฉทํ อรหนฺติ ตถา ปริจฺฉินฺทิตฺวา คเหตพฺพโตฯ

เอกสนฺตติยํ ปน สุขาทีสุ อเนกเภทภินฺเนสุ โย เภโท ปริจฺฉินฺทิตพฺพภาเวน คหิโต, ตสฺส เอกปฺปการสฺส ปากฏสฺส ปริจฺเฉทิกา ตํสหิตทฺวาราลมฺพนปฺปวตฺตา, อวิจฺเฉเทน ตทุปฺปาทเกกวิธวิสยสมาโยคปฺปวตฺตา จ สนฺตติ ภวิตุํ อรหตีติ ตสฺสา เภทนฺตรํ อนามสิตฺวา ปริจฺเฉทกภาเวน คหณํ กตํ, ลหุปริวตฺติโน วา อรูปธมฺมา ปริวตฺตเนเนว ปริจฺเฉเทน ปริจฺฉินฺทนํ อรหนฺตีติ สนฺตติขณวเสเนว ปริจฺเฉโท วุตฺโตฯ เอกวิธวิสยสมาโยคปฺปวตฺตา ทิวสมฺปิ พุทฺธรูปํ ปสฺสนฺตสฺส, ธมฺมํ สุณนฺตสฺส ปวตฺตสทฺธาทิสหิตเวทนา ปจฺจุปฺปนฺนาฯ ‘‘ปุพฺพนฺตาปรนฺตมชฺฌตฺตคตา’’ติ เอเตน เหตุปจฺจยกิจฺจวเสน วุตฺตนยํ ทสฺเสติฯ

[499] สพฺยาปารสอุสฺสาหสวิปากตา กุสลาทีหิ ตีหิปิ สาธารณาติ อสาธารณเมว ทสฺเสตุํ ‘‘สาวชฺชกิริยเหตุโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สาวชฺชกิริยเหตุโตติ ปาณาติปาตาทิคารยฺหกิริยานิมิตฺตโตฯ กิเลสสนฺตาปภาวโตติ กิเลสปริฬาเหน สทรถภาวโต ฯ วูปสนฺตสภาวาย กุสลาย เวทนาย โอฬาริกาฯ สพฺยาปารโตติ สอีหโตฯ เตน ยถา ปวตฺตมานายสฺสา วิปาเกน ภวิตพฺพํ, ตถา ปวตฺติํ วทนฺโต วิปากุปฺปาทนโยคฺยตมาหฯ สอุสฺสาหโตติ สสตฺติโต, เตน วิปากุปฺปาทนสมตฺถตํฯ สวิปากโตติ วิปากสพฺภาวโต, เตน ปจฺจยนฺตรสมวาเยนสฺสา วิปากนิพฺพตฺตนํฯ ตีหิปิ ปเทหิ วิปากธมฺมตํเยว ทสฺเสติฯ กายกมฺมาทิพฺยาปารสพฺภาวโต วา สพฺยาปารโต, ชวนุสฺสาหวเสน สอุสฺสาหโต, วิปากุปฺปาทนสมตฺถตาวเสน สวิปากโตติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ วิปากํ อนุปฺปาเทนฺตีปิ กิริยา กุสลา วิย สพฺยาปารา, สอุสฺสาหา เอว จ โหตีติ ตทุภยํ อนามสิตฺวา กิริยาพฺยากตวาเร ‘‘สวิปากโต’’ อิจฺเจว วุตฺตํฯ สพฺยาพชฺฌโตติ กิเลสทุกฺเขน สทุกฺขโตฯ วุตฺตวิปริยายโตติ อนวชฺชกิริยเหตุโต, กิเลสสนฺตาปาภาวโต, อพฺยาพชฺฌโต จ วูปสนฺตวุตฺตีติ เอวํ อกุสลาย วุตฺตวิปลฺลาสโตฯ ยถาโยคนฺติ โยคานุรูปํฯ ตีสุ การเณสุ ยํ ยํ ยสฺสา ยสฺสา ยุชฺชติ, ตทนุรูปนฺติ อตฺโถฯ กุสลากุสลเวทนาหิ วิปากพฺยากตาย ตีหิปิ การเณหิ โอฬาริกาฯ กิริยาพฺยากตาย สวิปากโต สวิปากตาวิสิฏฺฐสพฺยาปารสอุสฺสาหโต วาติฯ

วุตฺตปริยาเยนาติ วิปากพฺยากตา อพฺยาปารโต , อนุสฺสาหโต, อวิปากโต จ ตาหิ กุสลากุสลเวทนาหิ สุขุมาฯ กิริยาพฺยากตา อวิปากโต, อวิปากตาวิสิฏฺฐสพฺยาปารสอุสฺสาหโต วาติ เอวํ กุสลากุสลาย วุตฺตวิปลฺลาเสนฯ กมฺมเวคกฺขิตฺตา หิ กมฺมปฏิพิมฺพภูตา จ กายกมฺมาทิพฺยาปารวิรหโต นิรุสฺสาหา วิปากาฯ สอุสฺสาหา จ กิริยา อวิปากธมฺมาฯ สวิปากธมฺมา หิ สคพฺภา วิย โอฬาริกาติฯ

[500] นิรสฺสาทโตติ อสฺสาทาภาวโต สุขปฏิกฺเขปโตฯ สวิปฺผารโตติ สปริปฺผนฺทโต, อนุปสนฺตโตติ อตฺโถฯ อภิภวนโตติ อชฺโฌตฺถรณโตฯ สุขาย มชฺฌตฺตตา นตฺถิ, อุเปกฺขาย สาตตาฯ สนฺตตาทโย ปน สพฺพตฺถ สุขุเปกฺขาสุ ลพฺภนฺตีติ ‘‘ยถาโยค’’นฺติ วุตฺตํฯ ปากฏโตติ สุขิโต ทุกฺขิโตติ ทิสฺวาปิ ชานิตพฺพตฺตา วิภูตภาวโตฯ สา อทุกฺขมสุขา เวทนาฯ

[501] อสมาปนฺนสมาปนฺน-คฺคหเณน เจตฺถ ภูมิวเสนาปิ เวทนานํ โอฬาริกสุขุมตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ อิตรา สมาปนฺนสฺส เวทนาฯ

โอฆนิยโตติ โอเฆหิ อารมฺมณํ กตฺวา อติกฺกมิตพฺพโตฯ ตถา โยคนิยโต, คนฺถนิยโต จาติ เอตฺถาปิ คนฺโถว คนฺถนํ, ตสฺส หิตํ อารมฺมณภาเวน สมฺพนฺธนโตติ คนฺถนิยํฯ เอวํ นีวรณิยํ, อุปาทานิยญฺจ เวทิตพฺพํฯ สํกิเลเส นิยุตฺตา, สํกิเลสํ วา อรหนฺตีติ สํกิเลสิกาฯ สา อนาสวาฯ

[502] ตตฺถาติ ยถาวุตฺตาย โอฬาริกสุขุมตายฯ สมฺเภโทติ สงฺกโรฯ ‘‘โอฬาริกา, สุขุมา’’ติ จ วุตฺตานมฺปิ ชาติอาทิวเสน ปุน สุขุโมฬาริกภาวาปตฺติโทโส ยถา น โหติ, ตถา ปริหริตพฺโพฯ ชาติวเสน สุขุมาย เวทนาย สภาวปุคฺคลโลกิยวเสน โอฬาริกตํ ปาฬิวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เอวํ สุขาทโยปีติ เอตฺถ อกุสลา เวทนา ชาติวเสน โอฬาริกา, สภาววเสน สุขุมาฯ กุสลชฺฌานสหคตา สุขา เวทนา ชาติวเสน โอฬาริกา, สมาปนฺนสฺส เวทนาติ กตฺวา ปุคฺคลวเสน สุขุมาติ เอวมาทินา โยเชตพฺพาฯ

‘‘น ปรามสิตพฺโพ’’ติ เอเตน ชาติอาทโย จตฺตาโร โกฏฺฐาสา อญฺญมญฺญํ อโวมิสฺสกา เอว คเหตพฺพาฯ เอวํ สมฺเภทสฺส ปริหาโร, น อญฺญถาติ ทสฺเสติฯ ยถา อพฺยากตมุเขน, เอวํ กุสลากุสลมุเขนปิ, ยถา จ ชาติมุเขน, เอวํ สภาวาทิมุเขนปิ ทสฺเสตพฺพนฺติ อิมมตฺถํ ‘‘เอส นโย สพฺพตฺถา’’ติ อติทิสติฯ

อิทานิ ชาติอาทิโกฏฺฐาเสสุปิ มิโถ อกุสลาทีนํ อุปาทายุปาทาย โอฬาริกสุขุมตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ‘‘นิสฺสยทหนโต’’ติ อิมินา โทสสหคตาย ปากฏํ กุรูรปฺปวตฺติํ ทสฺเสติฯ นิยตาติ มิจฺฉตฺตนิยาเมน นิยตา, อานนฺตริยภาวปฺปตฺตา กปฺปติฏฺฐนกวิปากตาย กปฺปฏฺฐิติกา เทวทตฺตาทีนํ วิยฯ อสงฺขาริกา สภาวติขิณตาย โอฬาริกาฯ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตา มหาสาวชฺชตาย โอฬาริกาฯ สาปิ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตา นิยตา โอฬาริกา, ตโต กปฺปฏฺฐิติกา, ตโต อสงฺขาริกาติ ติวิธาปิ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา เอกชฺฌํ วุตฺตา วิสุํ วิสุํเยว โยเชตพฺพาฯ เตนาห ‘‘อิตรา สุขุมา’’ติฯ อวิเสเสนาติ โทสสหคตา, โลภสหคตาติ อเภเทนฯ อกุสลา พหุวิปากา โทสุสฺสนฺนตาย โอฬาริกาฯ ตถา กุสลา อปฺปวิปากาฯ มนฺทโทสตฺตา อกุสลา อปฺปวิปากา สุขุมาฯ ตถา กุสลา พหุวิปากาฯ

โอฬาริกสุขุมนิกนฺติวตฺถุภาวโต กามาวจราทีนํ โอฬาริกสุขุมตา, โลกุตฺตรา ปน เอกนฺตสุขุมาวฯ ตตฺถาปิ จ วิภาคํ ปรโต วกฺขติฯ ภาวนามยาปีติ ภาวนามยาย เภทเนน ทานสีลมยานมฺปิ เภทนํ นยโต ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ภาวนาย ปคุณพลวกาลาทีสุ กทาจิ ญาณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตนปิ มนสิกาโร โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ภาวนามยาปิ ทุเหตุกา’’ติฯ ตํตํภูมิวิปากกิริยาเวทนาสูติ เอตฺถ ‘‘กามาวจรวิปากา โอฬาริกา, รูปาวจรา สุขุมา’’ติอาทินา ยาว อรหตฺตผลา เนตพฺพํฯ ‘‘กามาวจรกิริยา โอฬาริกา, รูปาวจรกิริยา สุขุมา’’ติอาทินา กามาวจรา จ ‘‘ทานาการปฺปวตฺตา โอฬาริกา, สีลาการปฺปวตฺตา สุขุมา’’ติอาทินา ยาว เนวสญฺญานาสญฺญายตนา เนตพฺพํฯ ยถา จ ชาติโกฏฺฐาเส อยํ วิภาโค, เอวํ สภาวโกฏฺฐาสาทีสุปีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ทุกฺขาที’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

สพฺโพ จายํ วิภาโค ลกฺขณสนฺนิสฺสิโต วุตฺโตติ กตฺวา อาห ‘‘โอกาสวเสน จาปี’’ติอาทิฯ สุขาปีติ ปิ-สทฺเทน อทุกฺขมสุขํ สมฺปิณฺเฑติฯ สพฺพตฺถาติ สพฺพาสุ ภูมีสุฯ ยถานุรูปนฺติ ยา ยา เวทนา ยตฺถ ยตฺถ ลพฺภติ, ตทนุรูปํฯ วตฺถุวเสนาติ ยํ วตฺถุํ อารพฺภ เวทนา ปวตฺตติ, ตสฺส วเสนาปิฯ หีนวตฺถุกาติ หีนํ วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา กงฺคุภตฺตํ ภุญฺชนฺตสฺส เวทนา หีนวตฺถุกตาย โอฬาริกาฯ สาลิมํโสทนํ ภุญฺชนฺตสฺส ปณีตวตฺถุกตาย สุขุมาติฯ

[503] อาทินา นเยนาติ สพฺพํ ปาฬิคติํ อามสติฯ ชาติอาทิวเสน อสมานโกฏฺฐาสตา วิสภาคตาฯ ทุกฺขวิปากตาทิวเสน อสทิสกิจฺจตา อสํสฏฺฐตา, น อสมฺปโยโคฯ ยทิ สิยา, ทูรวิปริยาเยน สนฺติกํ โหตีติ สํสฏฺฐตา สนฺติกตา อาปชฺชติ, น จ เวทนาย เวทนาสมฺปโยโค อตฺถิฯ สนฺติกปทวณฺณนาย จ ‘‘สภาคโต จ สริกฺขโต จา’’ติ วกฺขตีติ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อสทิสสภาวตา อสริกฺขตาฯ สพฺพวาเรสูติ โอฬาริกสุขุมเภเท วุตฺตนยานุสาเรน วตฺตพฺเพสุ สพฺเพสุ วาเรสุฯ ชาติอาทิวเสน สมานโกฏฺฐาสตา สภาคตา, ทุกฺขวิปากตาทิวเสน ปน สทิสสภาวตา สริกฺขตาฯ เตนาห ‘‘อกุสลา ปน…เป.… สนฺติเก’’ติฯ

อิติ เวทนากฺขนฺธสฺส อตีตาทิวิภาเค วิตฺถารกถามุขวณฺณนาฯ

กมาทิวินิจฺฉยกถาวณฺณนา

[504] เอตนฺติ เอวํ อตีตาทิวิภาเค วิตฺถารกถามุขํฯ ญาณเภทตฺถนฺติ นานปฺปการํ ญาณปฺปเภทตฺถํฯ กมโตติ เทสนากฺกมโต, เยน การเณนายํ เทสนากฺกโม กโต, ตโตติ อตฺโถฯ วิเสสโตติ เภทโต, ขนฺธุปาทานกฺขนฺธวิภาคโตติ อตฺโถฯ อนูนาธิกโตติ ปญฺจภาวโตฯ อุปมาโตติ อุปมาหิ อุปเมตพฺพโตฯ ทฏฺฐพฺพโต ทฺวิธาติ ทฺวีหิ อากาเรหิ ญาเณน ปสฺสิตพฺพโตฯ ปสฺสนฺตสฺสตฺถสิทฺธิโตติ ยถา ปสฺสนฺตสฺส ยถาธิปฺเปตตฺถนิปฺผตฺติโตฯ วิภาวินาติ ปญฺญวตาฯ

อุปฺปตฺติกฺกโมติ ยถาปจฺจยํ อุปฺปชฺชนฺตานํ อุปฺปชฺชนปฏิปาฏิฯ ‘‘ทสฺสเนนปหาตพฺพา’’ติอาทินา (ธ. ส. ติกมาติกา 8, 9) ปฐมํ ปหาตพฺพา ปฐมํ วุตฺตา, ทุติยํ ปหาตพฺพา ทุติยํ วุตฺตาติ อยํ ปหานกฺกโมฯ สีลวิสุทฺธิํ ปฏิปชฺช จิตฺตวิสุทฺธิ ปฏิปชฺชิตพฺพา, ตถา ตโต ปราปีติ อาห ‘‘สีลวิสุทฺธิ…เป.… ปฏิปตฺติกฺกโม’’ติ, อนุปุพฺพปณีตา ภูมิโย อนุปุพฺเพน ววตฺถิตาติ อยํ ภูมิกฺกโมฯ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติอาทิโก (วิภ. 355) เอกกฺขเณปิ สติปฏฺฐานาทิสมฺภวโต เทสนากฺกโม จฯ ทานกถาทโย อนุปุพฺพุกฺกํสโต กถิตา, อุปฺปตฺติอาทิววตฺถานาภาวโต ปน ทานาทีนํ อิธ เทสนากฺกมวจนํฯ อุปฺปตฺติอาทิววตฺถานเหตุกตาย หิ ‘‘ปฐมํ กลลํ โหตี’’ติอาทิกา (สํ. นิ. 1.235; กถา. 692) เทสนาปิ สมานา อุปฺปตฺติอาทิกมภาเวเนว วุตฺตาฯ ยถาวุตฺตววตฺถานาภาเวน ปน อเนเกสํ วจนานํ สหปวตฺติยา อสมฺภวโต เยน เกนจิ ปุพฺพาปริเยน เทเสตพฺพตาย เตน เตน อธิปฺปาเยน เทสนามตฺตสฺเสว กโม เทสนากฺกโม ทฏฺฐพฺโพฯ ปุพฺพาปริยววตฺถาเนนาติ ปฐมํ รูปกฺขนฺโธ, ตโต เวทนากฺขนฺโธติ เอวํ ปุพฺพาปริยววตฺถาเนน อนุปฺปตฺติโตฯ อปฺปหาตพฺพโตติ ขนฺเธสุ เอกจฺจานํ ปหาตพฺพตาว นตฺถิ, กุโต ปหานกฺกโมฯ สติ หิ สพฺเพสํ ปหาตพฺพตาย ปหานกฺกเมน เนสํ เทสนา สิยาฯ อปฺปฏิปชฺชนียโตติ สมฺมาปฏิปตฺติวเสน น ปฏิปชฺชิตพฺพโตฯ ‘‘จตุภูมิปริยาปนฺนตฺตา’’ติ อิมินา เวทนาทีนํ อนิยตภูมิกตํ ทสฺเสติฯ นิยตภูมิกานญฺหิ ภูมิกฺกโม สมฺภเวยฺยฯ

อเภเทนาติ รูปาทีนํ เภทํ วิภาคํ อกตฺวา เอกชฺฌํ ปิณฺฑคฺคหเณนฯ อตฺตคาหปติตนฺติ อตฺตคาหสงฺขาเต ทิฏฺโฐเฆ นิปติตํฯ สมูหฆนวินิพฺโภคทสฺสเนนาติ รูปโต อรูปํ วิเวเจนฺโต รูปารูปสมูเห ฆนวินิพฺภุชฺชนทสฺสเนนฯ จกฺขุอาทีนมฺปิ วิสยภูตนฺติ เอกเทเสน สมุทายภูตํ รูปกฺขนฺธํ วทติฯ ยา เอตฺถ อิฏฺฐํ, อนิฏฺฐญฺจ รูปํ สํเวเทติ, อยํ เวทนากฺขนฺโธติ อิฏฺฐานิฏฺฐรูปสํเวทนิกํ เวทนํ เทเสสีติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ อิฏฺฐมชฺฌตฺตอนิฏฺฐมชฺฌตฺตานมฺปิ อิฏฺฐานิฏฺฐสภาวตฺตา อิฏฺฐานิฏฺฐคฺคหเณเนว คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวนฺติ ยถาวุตฺตนเยนฯ