อถ วา ยถา เวทนา ภินฺนสภาวตฺตา เภทนลกฺขณาทิโต วุตฺตา, น เอวมยํ, อยํ ปน สพฺพาว สญฺชานนลกฺขณา ฯ นีลาทิเภทสฺส อารมฺมณสฺส สญฺชานนํ สญฺญํ กตฺวา ชานนํ ลกฺขณํ เอติสฺสาติ สญฺชานนลกฺขณาฯ ตถา หิ สา อภิญฺญาเณน สญฺชานนโต ปจฺจาภิญฺญาณรสาติ วุจฺจติฯ นิมิตฺเตน หิ ปุน สญฺชานนกิจฺจา ปจฺจาภิญฺญาณรสาฯ ตสฺสา วฑฺฒกิสฺส ทารุมฺหิ อภิญฺญาณํ กตฺวา เตน อภิญฺญาเณน ปจฺจาภิชานนกาเล ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ เตนาห ‘‘ตเทเวต’’นฺติอาทิฯ ปุน สญฺชานนสฺส ปจฺจโย ปุนสญฺชานนปจฺจโย, ตเทว นิมิตฺตํ ปุน…เป.… นิมิตฺตํ, ตสฺส กรณํ, ปุน…เป.… กรณํ, ปุนสญฺชานนปจฺจยภูตํ วา นิมิตฺตกรณํ ปุน…เป.… กรณํ, ตทสฺสา กิจฺจนฺติ ปุนสญฺชานนปจฺจยนิมิตฺตกรณรสาฯ ปุนสญฺชานนนิมิตฺตกรณํ นิมิตฺตการิกาย, นิมิตฺเตน สญฺชานนนฺติยา จ สพฺพาย สญฺญาย สมานํ โยเชตพฺพํฯ อภินิเวสกรณํ ‘‘อิทเมว สจฺจ’’นฺติ (ม. นิ. 2.187, 202, 203, 427; ม. นิ. 3.27-29) สญฺญาภินิเวสมตฺเตเนว ทฏฺฐพฺพํฯ ยถาอุปฏฺฐิตวิสยปทฏฺฐานา อวิกปฺปสภาวตฺตาฯ ญาณสมฺปยุตฺตา ปน สญฺญา ญาณเมว อนุวตฺตติ, ตสฺมา อภินิเวสการิกา, วิปรีตคฺคาหิกา จ น โหติฯ เอเตเนว สมาธิสมฺปยุตฺตตาย อจิรฏฺฐานตา จ น โหตีติ เวทิตพฺพาฯ เอวํ ราคทิฏฺฐิมานาทิสมฺปยุตฺตาย สญฺญาย ราคาทิอนุวตฺติกภาโวติฯ

อิติ สญฺญากฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขวณฺณนาฯ

สงฺขารกฺขนฺธกถาวณฺณนา

[458] ราสิกรณลกฺขณนฺติ สมฺปิณฺฑนลกฺขณํ, ตโต สงฺขารา อายูหนรสา วุจฺจนฺติฯ เจตนาปธานตาย หิ สงฺขารกฺขนฺธธมฺมา เอวํ วุตฺตาฯ เตเนวาห ‘‘กิํ ปน ตนฺติ สงฺขาราเยวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ ยถา อตฺตโน ผลํ สงฺขตํ สมฺมเทว นิปฺผนฺนํ โหติ, เอวํ อภิสงฺขโรนฺตีติ อตฺโถฯ วิปฺผารปจฺจุปฏฺฐานาติ เอตฺถ วิปฺผาโร นาม วิปฺผารวนฺตตา, ตสฺมา สพฺยาปารปจฺจุปฏฺฐานาติ อตฺโถฯ

ตสฺมิํ ตสฺมิํ จิตฺเต อุปฺปนฺเน นิยเมน อุปฺปชฺชนโต นิยตาฯ สรูเปน อาคตาติ เอวํ ปิฏฺฐิวตฺตเก อกตฺวา ปาฬิยา สรูเปเนว อาคตาฯ กทาจิเทว อุปฺปชฺชนโต น นิยตาติ อนิยตาฯ

ยทิปิ อนิยตา เอกชฺฌํ น อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมิํ ปน จิตฺเต อุปฺปชฺชนธมฺมตาย ‘‘ฉตฺติํสา’’ติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘อุปฺปชฺชมานาปิ จ น เอกโต อุปฺปชฺชนฺตี’’ติฯ

[459] ผุสตีติ กตฺตุนิทฺเทโสฯ ยํ ตตฺถ การณํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ ผุสนฺติ เอเตนาติ วา ผสฺโสฯ สมฺปยุตฺตธมฺมา หิ อารมฺมเณ ปวตฺตมานา ตํ ผุสนลกฺขเณน ผสฺเสน ผุสนฺตา วิย โหนฺติฯ อารมฺมณผุสนมตฺตํ วา ผสฺโสติ สาธนตฺตยมฺปิ ยุชฺชเตวฯ สภาวธมฺเมสุ กตฺตุกรณสาธนวจนํ ตทาการสมาโรปนโต ปริยายกถา, ภาวสาธนวจนเมว นิปฺปริยายกถาติ วุตฺตํ ‘‘ผุสนลกฺขโณ’’ติฯ อยญฺหีติอาทิ ยถาวุตฺตลกฺขณาทิสมตฺถนํฯ ยทิ อยํ ธมฺโม เจตสิโก, สฺวายํ อรูปธมฺโม สมาโน กถํ ผุสนลกฺขโณ, สงฺฆฏฺฏนรสาทิโก จ โหตีติ อนฺโตลีนํ โจทนํ หทเย ฐเปตฺวา ตสฺส โสธนตฺถํ ‘‘อรูปธมฺโมปิ สมาโน’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘ผุสนากาเรเนว ปวตฺตตี’’ติ อิมินา อรูปสฺสาปิ ตสฺส ธมฺมสฺส อยํ สภาโวติ ทสฺเสติฯ สา จ ตสฺส ผุสนาการปฺปวตฺติ อมฺพิลอมฺพปกฺกาทิํ ขาทนฺตํ ปสฺสนฺตสฺส ปรสฺส เขฬุปฺปตฺติ, ปรํ วิพาธิยมานํ ทิสฺวา ทยาลุกสฺส สรีรกมฺปนํ, รุกฺขสาขคฺเค ทุฏฺฐิตํ ปุริสํ ทิสฺวา ภูมิยํ ฐิตสฺส ภีรุกปุริสสฺส ชงฺฆจลนํ, ปิสาจาทิภายิตพฺพํ ทิสฺวา อูรุขมฺโภติ เอวมาทีสุ ปริพฺยตฺตา โหติฯ

เอกเทเสนาติ กฏฺฐทฺวยาทิ วิย อตฺตโน เอกปสฺเสนฯ อนลฺลียมาโนปีติ อสํสิลิยมาโนปิฯ รูปสทฺเทหิ สห ผสฺสสฺส สามญฺญํ อนลฺลียมานสงฺฆฏฺฏนเมว, น วิสยภาโวฯ ยถา รูปสทฺทา จกฺขุโสตานิ อนลฺลียมานา เอว ‘‘ผุสิต’’นฺติอาทินา วุตฺตา, เอวํ ผสฺสสฺสาปิ อารมฺมณผุสนสงฺฆฏฺฏนานีติฯ สงฺฆฏฺฏนญฺจ ผสฺสสฺส จิตฺตารมฺมณานํ สนฺนิปตนภาโว เอวฯ เตนาห ‘‘จิตฺตมารมฺมณญฺจ สงฺฆฏฺเฏตี’’ติฯ กิจฺจฏฺเฐน รเสน สงฺฆฏฺฏนรสตา วุตฺตา, วตฺถารมฺมณสนฺนิปาเตน วา สมฺปชฺชตีติ สงฺฆฏฺฏนสมฺปตฺติโก ผสฺโส สงฺฆฏฺฏนรโส วุตฺโตฯ ยถา ‘‘ทฺเว ปาณี วชฺเชยฺยุ’’นฺติอาทีสุ (มิ. ป. 2.3.8) ปาณิสฺส ปาณิมฺหิ สงฺฆฏฺฏนํ ตพฺพิเสสภูตา รูปธมฺมา, เอวํ จิตฺตสฺส อารมฺมเณ สงฺฆฏฺฏนํ ตพฺพิเสสภูโต เอโก เจตสิกธมฺโม ทฏฺฐพฺโพฯ

‘‘ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส’’ติ (ม. นิ. 1.204; 3.421, 425, 426; สํ. นิ. 2.43-44; 4.60) วจนโต จกฺขุรูปวิญฺญาณาทีนํ สงฺคติวเสน คเหตพฺพตฺตา อาห ‘‘ติกสนฺนิปาตสงฺขาตสฺสา’’ติอาทิฯ ตสฺส ผสฺสสฺส การณภูโต ตทนุรูโป สมนฺนาหาโร ตชฺชาสมนฺนาหาโรฯ อินฺทฺริยสฺส ตทภิมุขภาโว, อาวชฺชนาย จ อารมฺมณกรณํ วิสยสฺส ปริกฺขตตา อภิสงฺขตตา, วิญฺญาณสฺส วิสยภาวกรณนฺติ อตฺโถฯ ยถา นิจฺจมฺมา คาวี ยํ ยํ ฐานํ อุปคตา, ตตฺถ ตตฺถ ทุกฺขเมว ปาปุณาติ, เอวํ ผสฺเส สติ เวทนา อุปฺปชฺชเตวฯ เวทนา จ ทุกฺขสลฺลาทิสภาวาติ วุตฺตํ ‘‘เวทนาธิฏฺฐานภาวโต ปน นิจฺจมฺมคาวี วิย ทฏฺฐพฺโพ’’ติฯ

[460] อภิสนฺทหติ ปพนฺธติ ปวตฺเตติฯ เจตนาภาโว พฺยาปารภาโวฯ อายูหนํ เจตยนํ อีริยนํฯ สํวิทหนํ วิจารณํฯ อายูหนรสาย เจตนาย ปวตฺตมานาย สพฺเพปิ สมฺปยุตฺตธมฺมา ยถาสกํ กิจฺจปฺปสุตา โหนฺตีติ สา สกิจฺจปรกิจฺจสาธิกา วุตฺตาฯ เชฏฺฐสิสฺโส ปเร สชฺฌายเน อุยฺโยเชนฺโต สยมฺปิ สชฺฌายติฯ มหาวฑฺฒกิมฺหิ วฑฺฒกิกมฺมํ กาตุมารทฺเธ อิตเรปิ กโรนฺติเยวฯ อุสฺสาหนภาเวนาติ อาทรกรณภาเวนฯ สา หิ สยํ อาทรภูตา สมฺปยุตฺตธมฺเม อาทรยตีติฯ อายูหนวเสน อุสฺสาหนํ ทฏฺฐพฺพํ, น วีริยุสฺสาหวเสนฯ

[461] วีรภาโวติ เยน วีโร นาม โหติ, โส ธมฺโมติ อตฺโถฯ วิธินา อีเรตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ วา วีริยํ, อุสฺสาโห, ตํตํกิจฺจสมารมฺโภ, ปรกฺกโม วาฯ อุปตฺถมฺภนํ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ โกสชฺชปกฺเข ปติตุํ อทตฺวา ธารณํ อนุพลปฺปทานํ, สมฺปคฺคณฺหนํ วาฯ สํสีทนปฏิปกฺโข ธมฺโม อสํสีทนํ, น สํสีทนาภาวมตฺตนฺติ อสํสีทนภาเวน ปจฺจุปติฏฺฐตีติ วุตฺตํ ‘‘อสํสีทนภาวปจฺจุปฏฺฐาน’’นฺติฯ สํเวคปทฏฺฐานนฺติ อฏฺฐสํเวคปุพฺพิกาย (อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.418) กุสลกิริยาย วีริยารมฺภวตฺถุปทฏฺฐานํฯ ‘‘มคฺโค คนฺตพฺโพ โหติ, มคฺโค คโต, กมฺมํ กาตพฺพํ, กมฺมํ กตํ, อปฺปมตฺตโก อาพาโธ อุปฺปนฺโน, คิลานา วุฏฺฐิโต โหติ, อจิรวุฏฺฐิโต เคลญฺญา, คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย วิจรนฺโต น ลภติ ลูขสฺส วา ปณีตสฺส วา โภชนสฺส ยาวทตฺถํ ปาริปูริํ, ลภติ…เป.… ปาริปูริ’’นฺติ เอวํ วุตฺตานิ เอตานิ อนุรูปปจฺจเวกฺขณาสหิตานิ อฏฺฐ วีริยารมฺภวตฺถูนิ, ตํมูลกานิ วา ปจฺจเวกฺขณานิฯ

[462] อตฺตนา อนุปาเลตพฺพานํ สหชาตธมฺมานํ อนุปาลนํ ชีวิตสฺส พฺยาปาโร, ตญฺจ เนสํ ชีวนนฺติ ตํ ตสฺส การณภาวํ ปุรกฺขตฺวา วุตฺตํ ‘‘ชีวนฺติ เตนา’’ติฯ ตมฺปิ จสฺส อตฺถโต ชีวนเมวาติ อาห ‘‘ชีวนมตฺตเมว วา ต’’นฺติฯ

[463] อาธิยตีติ ฐเปติฯ อวิสาโร อตฺตโน เอว อวิสรณสภาโวฯ อวิกฺเขโป สมฺปยุตฺตานํ ธมฺมานํ อวิกฺขิตฺตตาฯ เยน สมฺปยุตฺตา อวิกฺขิตฺตา โหนฺติ, โส ธมฺโม อวิกฺเขโปติฯ อวูปสมลกฺขณสฺส วิกฺเขปสฺส ปฏิปกฺขตาย จิตฺตสฺส อุปสมนากาเรน ปจฺจุปติฏฺฐตีติ อุปสมปจฺจุปฏฺฐาโนฯ วิเสสโตติ เยภุยฺเยนฯ สุขวิรหิโตปิ หิ อตฺถิ สมาธีติฯ ทีปจฺจินิทสฺสเนน สนฺตานฐิติภาวํ สมาธิสฺส ทสฺเสติฯ

[464] สทฺทหนฺติ เอตายาติ สทฺทหนกิริยาย ปวตฺตมานานํ ธมฺมานํ ตตฺถ อาธิปจฺจภาเวน สทฺธาย ปจฺจยตํ ทสฺเสติฯ ตสฺสา หิ ธมฺมานํ ตถาปจฺจยภาเว สติ ปุคฺคโล สทฺทหตีติ โวหาโร โหติฯ สทฺทหนํ สทฺเธยฺยวตฺถุโน ปตฺติยายนํ, ตํ ลกฺขณํ เอติสฺสาติ สทฺทหนลกฺขณาฯ โอกปฺปนลกฺขณาติ อนุปวิสิตฺวา เอวเมตนฺติ กปฺปนลกฺขณาฯ กาลุสฺสิยมลํ วิธเมตฺวา สมฺปยุตฺตานํ, ปุคฺคลสฺเสว วา ปสาทนํ อนาวิลภาวกรณํ รโส เอติสฺสาติ ปสาทนรสาฯ ปกฺขนฺทนํ อธิมุจฺจนวเสน อารมฺมณสฺส อนุปวิสนํฯ อกาลุสภาโว อกาลุสฺสิยํ, อนาวิลภาโวติ อตฺโถฯ ปสาทนียฏฺฐาเนสุ ปสาทวิปรีตํ อกุสลํ อสฺสทฺธิยํ, มิจฺฉาธิมุตฺติ จ, ตปฺปจฺจนีโกว ปสาทภูโต วตฺถุคโต นิจฺฉโย อธิมุตฺติ, น เยวาปนกาธิโมกฺโขฯ รตนตฺตยํ, กมฺมํ, กมฺมผลญฺจ สทฺเธยฺยวตฺถุฯ สปฺปุริสสํเสวนสทฺธมฺมสวนโยนิโสมนสิการธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติโย โสตาปตฺติยงฺคานิฯ กุสลธมฺมานํ อาทาเน หตฺถํ วิย, สพฺพสมฺปตฺติสมฺปทาเน วิตฺตํ วิย, อมตกสิผลผลเน พีชํ วิย ทฏฺฐพฺพาฯ

[465] สรนฺติ ตายาติ สรณกิริยาย ปวตฺตมานานํ ธมฺมานํ ตตฺถ อาธิปจฺจภาเวน สติยา ปจฺจยตํ ทสฺเสติฯ ตสฺสา หิ ธมฺมานํ ตถาปจฺจยภาเว สติ ตํสมงฺคิปุคฺคโล สรตีติ โวหาโร โหติฯ

อุทเก อลาพุ วิย ปิลวิตฺวา คนฺตุํ อทตฺวา ปาสาณสฺส วิย นิจฺจลสฺส อารมฺมณสฺส ฐปนํ สรณํ อสมฺมุฏฺฐตากรณํ อปิลาปนํฯ สมฺโมสปจฺจนีกํ กิจฺจํ อสมฺโมโส, น สมฺโมสาภาวมตฺตํฯ ‘‘สตารกฺเขน เจตสา’’ติ (อ. นิ. 10.20) วจนโต อารกฺขปจฺจุปฏฺฐานาฯ อญฺญโต อาคนฺตฺวา จิตฺตวิสเย อภิมุโข ภวติ เอตายาติ วิสยาภิมุขภาโว, สติฯ สติยา วตฺถุภูตา กายาทโยว กายาทิสติปฏฺฐานานิ, สติ เอว วา ปุริมา ปจฺฉิมาย ปทฏฺฐานํฯ

[466] กายทุจฺจริตาทีหีติ เหตุมฺหิ กรณวจนํฯ หิริยตีติ ลชฺชากาเรน ชิคุจฺฉติฯ เตหิเยวาติ กายทุจฺจริตาทีหิเยวฯ โอตฺตปฺปตีติ อุพฺพิชฺชติฯ หิรี ปาปธมฺเม คูถํ วิย ปสฺสนฺตี ชิคุจฺฉตีติ อาห ‘‘ปาปโต ชิคุจฺฉนลกฺขณา หิรี’’ติฯ โอตฺตปฺปํ เต อุณฺหํ วิย ปสฺสนฺตํ ตโต อุตฺตสตีติ วุตฺตํ ‘‘อุตฺตาสลกฺขณํ โอตฺตปฺป’’นฺติฯ วุตฺตปฺปกาเรนาติ ลชฺชากาเรน, อุตฺตาสากาเรน จฯ อตฺตคารวปทฏฺฐานา หิรี อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานตาย, อตฺตาธิปติตาย จฯ ปรคารวปทฏฺฐานํ โอตฺตปฺปํ พหิทฺธาสมุฏฺฐานตาย, โลกาธิปติตาย จฯ ตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘อตฺตานํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานาทิตา จ หิริโอตฺตปฺปานํ ตตฺถ ตตฺถ ปากฏภาเวน วุตฺตา, น ปเนเตสํ กทาจิ อญฺญมญฺญวิปฺปโยคาฯ น หิ ลชฺชนํ นิพฺภยํ, ปาปภยํ วา อลชฺชนํ อตฺถีติฯ โลกปาลกาติ เอตฺถ ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, สุกฺกา ธมฺมา โลกํ ปาเลนฺตี’’ติ (อ. นิ. 2.9; อิติวุ. 42) สุตฺตปทํ อตฺตาธิปติ, โลกาธิปติภาเว จ ‘‘โส อตฺตานํเยว อธิปติํ กริตฺวา, โส โลกํเยว อธิปติํ กริตฺวา’’ติ (อ. นิ. 3.40) จ สุตฺตปทานิ อาหริตฺวา วตฺตพฺพานิฯ

[467] ยสฺมา โลภปฏิปกฺโข อโลโภติ เย ธมฺมา เตน สมฺปยุตฺตา, ตํสมงฺคิโน วา สตฺตา เตน น ลุพฺภนฺติ, สยํ กทาจิปิ น ลุพฺภเตว, อตฺถโต วา อลุพฺภนากาโร เอว จ โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘น ลุพฺภนฺตี’’ติอาทิฯ เอเสว นโยติ ‘‘น ทุสฺสนฺติ เตนา’’ติอาทินา การกตฺตยโยชนํ อติทิสติฯ อเคโธ อคิชฺฌนํ อนภิกงฺขนํฯ อลคฺคภาโว อนาสตฺตตาฯ อปริคฺคโห กสฺสจิ วตฺถุโน มมตฺตวเสน อสงฺคโหฯ อนลฺลีโน ภาโว อธิปฺปาโย เอตสฺสาติ อนลฺลีนภาโวฯ เอวญฺหิ อุปมาย สเมติฯ

[468] จณฺฑิกสฺส ภาโว จณฺฑิกฺกํ, โกโปฯ ตปฺปฏิปกฺโข อจณฺฑิกฺกํ, อพฺยาปาโทฯ อวิโรโธ อวิคฺคโหฯ อนุกูลมิตฺโต อนุวตฺตโกฯ วินยรโสติ วินยนรโสฯ โสมฺมภาโว เมชฺชนวเสน หิลาทนียตาฯ

[469] ธมฺมานํ โย โย สภาโว ยถาสภาโว, ตสฺส ตสฺส ปฏิวิชฺฌนํ ยถาสภาวปฏิเวโธฯ อกฺขลิตํ อวิรชฺฌิตฺวา ปฏิเวโธ อกฺขลิตปฏิเวโธฯ วิสยสฺส โอภาสนํ ตปฺปฏิจฺฉาทกสมฺโมหนฺธการวิธมนํ วิสโยภาสนํฯ กตฺถจิปิ วิสเย อสมฺมุยฺหนากาเรเนว ปจฺจุปติฏฺฐติ, สมฺโมหปฏิปกฺขตาย วา ตทภาวํ ปจฺจุปฏฺฐเปตีติ อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐาโนฯ สพฺพกุสลานํ มูลภูตาติ สพฺเพสํ จตุภูมกกุสลธมฺมานํ สุปฺปติฏฺฐิตภาวสาธเนน ปติฏฺฐาภูตา, น เตสํ กุสลภาวสาธเนนฯ ยทิ หิ เตสํ กุสลภาโว กุสลมูลปฏิพทฺโธ สิยา, เอวํ สติ ตํสมุฏฺฐานรูเปสุ เหตุปจฺจยตา น สิยาฯ น หิ เต เตสํ กุสลาทิภาวํ สาเธนฺติ, น จ ปจฺจยา น โหนฺติฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.1)ฯ ยถา จ กุสลภาโว, เอวํ อพฺยากตภาโวปิ อพฺยากตมูลปฺปฏิพทฺโธ สิยาฯ ตถา สติ อเหตุกจิตฺตานํ อพฺยากตภาโว เอว น สิยา, อกุสเลสุ จ ยตฺถ เอกํเยว มูลํ, ตสฺส อกุสลภาโว น สิยา, อุภยมฺปิ โหติเยวฯ ตสฺมา น มูลปฺปฏิพทฺโธ กุสลาทิภาโว, อถ โข โยนิโสมนสิการาทิปฏิพทฺโธฯ เตสํ ปน สุปฺปติฏฺฐิตภาวสาธนานิ มูลานีติ คเหตพฺพํฯ

[470] ปสฺสมฺภนํ ทรถวูปสโมฯ กายสทฺโท สมูหวาจี, โส จ โข เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยวเสนาติ อาห ‘‘กาโยติ เจตฺถ เวทนาทโย ตโย ขนฺธา’’ติฯ เตเนวาห ‘‘ตตฺถ กตมา ตสฺมิํ สมเย กายปสฺสทฺธิ โหติ? ยา ตสฺมิํ สมเย เวทนากฺขนฺธสฺสา’’ติอาทิ (ธ. ส. 40)ฯ ทรโถ สารมฺโภ, โทมนสฺสปจฺจยานํ อุทฺธจฺจาธิกานํ กิเลสานํ, ตถาปวตฺตานํ วา จตุนฺนํ ขนฺธานํ เอตํ อธิวจนํฯ ทรถนิมฺมทฺทเนน ปริฬาหปริปฺผนฺทวิรหิโต สีติภาโว อปริปฺผนฺทสีติภาโวฯ

อุทฺธจฺจปฺปธานา กิเลสา อุทฺธจฺจาทิกิเลสา, อุทฺธจฺจํ วา อาทิํ กตฺวา สพฺพกิเลเส สงฺคณฺหาติฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ

ครุภาโว ทนฺธตา, ถินมิทฺธาธิกานํ, ตถาปวตฺตานํ วา จตุนฺนํ ขนฺธานํ เอตํ อธิวจนํฯ ทนฺธตาย ปฏิปกฺโข อทนฺธตา, น ทนฺธตาย อภาวมตฺตํฯ

ถทฺธภาโว ถมฺโภ, ทิฏฺฐิมานาธิกานํ, ตปฺปธานานํ วา จตุนฺนํ ขนฺธานเมตํ นามํฯ ถทฺธภาวนิมฺมทฺทนโต เอว กตฺถจิ อารมฺมเณ อปฺปฏิหตากาเรน ปจฺจุปติฏฺฐนฺติ, สมฺปยุตฺตานํ วา ตตฺถ อปฺปฏิฆาตํ ปจฺจุปฏฺฐาเปนฺตีติ อปฺปฏิฆาตปจฺจุปฏฺฐานาฯ

กมฺมนิ สาธุ กมฺมญฺญํ, น กมฺมญฺญํ อกมฺมญฺญํ, ตสฺส ภาโว อกมฺมญฺญภาโว, ทานสีลาทิปุญฺญกิริยายํ อโยคฺยตาฯ อตฺถโต กามจฺฉนฺทาทิสํกิเลสธมฺมา, ตปฺปธานา วา จตฺตาโร อกุสลกฺขนฺธาฯ กมฺมญฺญภาเวเนว สมฺปนฺนากาเรน อารมฺมณสฺส คหณํ อารมฺมณกรณสมฺปตฺติฯ วุตฺตาวเสสา กามจฺฉนฺทาทโย, ตเทกฏฺฐา จ สํกิเลสธมฺมา อวเสสนีวรณาทโยฯ วินิพนฺธนิมฺมทฺทเนน สุขปฺปวตฺติเหตุตาย ปสาทนียวตฺถูสุ ปสาทาวหาฯ สุวณฺณวิสุทฺธิ วิยาติ ยถา สุวณฺณวิสุทฺธิ อปคตกาฬกา อลงฺการวิกติวินิโยคกฺขมา, เอวมยมฺปิ สํกิเลสวิคเมน หิตกิริยาวินิโยคกฺขมาฯ

กายจิตฺตานํ เคลญฺญํ, อสฺสทฺธิยาทิ, ตเทกฏฺฐา จ ปาปธมฺมาฯ เคลญฺญปฏิปกฺโข อเคลญฺญํ , ตพฺภาโว ลกฺขณํ เอตาสนฺติ อเคลญฺญภาวลกฺขณาฯ ยถาวุตฺตเคลญฺญนิมฺมทฺทเนเนว นตฺถิ เอตาสํ อาทีนโว โทโส, น วา เอตา อาทีนํ กปณํ วนฺติ ปวตฺตนฺตีติ นิราทีนวา, เตนากาเรน ปจฺจุปติฏฺฐนฺติ, ตํ วา สมฺปยุตฺเตสุ ปจฺจุปฏฺฐเปนฺตีติ นิราทีนวปจฺจุปฏฺฐานาฯ

กายสมฺพนฺธี, จิตฺตสมฺพนฺธี จ อุชุภาโวติ ลกฺขิตพฺพตาย กายจิตฺตอชฺชวลกฺขณาฯ กายจิตฺตานํ นงฺคลสีสจนฺทโกฏิโคมุตฺตวงฺกตาสงฺขาตานํ กุฏิลภาวานํ นิมฺมทฺทนโต กายจิตฺตกุฏิลภาวนิมฺมทฺทนรสาฯ ตโต เอว สพฺพถาปิ อชิมฺหภาเวน ปจฺจุปติฏฺฐนฺติ, สมฺปยุตฺตานํ วา อชิมฺหตํ ปจฺจุปฏฺฐเปนฺตีติ อชิมฺหตาปจฺจุปฏฺฐานาฯ

‘‘สนฺตโทสปฏิจฺฉาทนลกฺขณา มายา, อสนฺตคุณสมฺภาวนลกฺขณํ สาเฐยฺย’’นฺติ เอวํ วุตฺตา ตทาการปฺปวตฺตา อกุสลา ขนฺธา, ตเทกฏฺฐา จ สํกิเลสธมฺมา มายาสาเฐยฺยาทิกาฯ เอตฺถ จ จิตฺตปสฺสทฺธิอาทีหิ จิตฺตเมว ปสฺสทฺธํ, ลหุ, มุทุ, กมฺมญฺญํ, ปคุณํ, อุชุ จ โหติฯ กายปสฺสทฺธิอาทีหิ ปน รูปกาโยปิฯ เตเนเวตฺถ ภควตา ธมฺมานํ ทุวิธตา วุตฺตา, น สพฺพตฺถฯ

[471] ฉนฺทนํ ฉนฺโท, อารมฺมเณน อตฺถิกตาฯ ‘‘ฉนฺโท กาโม’’ติอาทีสุ (วิภ. 564) ปน ตณฺหาปิ วุจฺจติ, ‘‘ฉนฺทํ ชเนติ วายมตี’’ติอาทีสุ (วิภ. 432) วีริยมฺปีติ ตโต นิวตฺตนตฺถํ ‘‘กตฺตุกามตาเยตํ อธิวจน’’นฺติ วุตฺตํฯ กตฺตุกามตา วุจฺจติ กรณิจฺฉาฯ เจตสิกสฺส จ ธมฺมสฺส สารมฺมณตฺตา กรณิจฺฉา นาม อาลมฺพนสฺส อาลมฺพิตุกามตามุเขเนว โหตีติ อารมฺมณกรณิจฺฉาลกฺขโณ ฉนฺโท กตฺตุกามตาลกฺขโณ วุตฺโตฯ เตเนวาห ‘‘อารมฺมณปริเยสนรโส, อารมฺมเณน อตฺถิกตาปจฺจุปฏฺฐาโน’’ติ จฯ ยทคฺเคน ปนายํ อตฺตโน อารมฺมณปริเยสนรโส, ตทคฺเคน สมฺปยุตฺตานมฺปิ โหติเยว เอการมฺมณตาย เตน เตสํฯ เตเนวาห ‘‘อารมฺมณคฺคหเณ จายํ เจตโส หตฺถปฺปสารณํ วิย ทฏฺฐพฺโพ’’ติฯ สฺวายํ กุสเลสุ อุปฺปนฺโน กุสลจฺฉนฺโทติ วุจฺจติ โยนิโสมนสิการสมุฏฺฐานตฺตาฯ

[472] อธิมุจฺจนํ อารมฺมเณ สนฺนิฏฺฐานวเสน เวทิตพฺพํ, น ปสาทนวเสนฯ ยถา ตถา วา หิ อารมฺมเณ นิจฺฉยนํ อธิมุจฺจนํ อนธิมุจฺจนฺตสฺส ปาณาติปาตาทีสุ, ทานาทีสุ วา ปวตฺติยา อภาวา, สทฺธา ปน ปสาทนีเยสุ ปสาทาธิโมกฺขาติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ โวฏฺฐพฺพนํ ปน ยถา สนฺตีริเต อตฺเถ นิจฺฉยนากาเรน ปวตฺติตฺวา ปรโต ตฺตมานานํ ตถา ปวตฺติยา ปจฺจโย โหติฯ ยทิ เอวํ, วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเตสุ กถนฺติ? เตสมฺปิ เอกํเสเนว สํสปฺปนาการสฺส ปจฺจยตาย ทฏฺฐพฺพํฯ ทารกสฺส วิย อิโต จิโต จ สํสปฺปนสฺส ‘‘กริสฺสามิ น กริสฺสามี’’ติ อนิจฺฉยสฺส ปฏิปกฺขกิริยา อสํสปฺปนํ, เยสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ อยํ สนฺนิฏฺฐานลกฺขโณ อธิโมกฺโข, เตสํ อารมฺมณธมฺโม เอว สนฺนิฏฺเฐยฺยธมฺโมฯ

[473] กิริยา กาโรติ การสทฺทสฺส ภาวสาธนตมาหฯ มนมฺหิ กาโรติ มนสิ อารมฺมณสฺส กรณํฯ เยน หิ มโน อารมฺมเณ กรียติ อารมฺมเณนสฺส สํโยชนโต, ตโต เอว เตน อารมฺมณมฺปิ มนสิ กรียตีติฯ ปุริมมนโตติ ภวงฺคมนโตฯ วิสทิสมนนฺติ วีถิชวนํ มนํ กโรตีติ มนสิการสามญฺเญน วีถิชวนปฏิปาทเก ทสฺเสติฯ

สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมณาภิมุขํ สาเรนฺโต วิย โหตีติ มนสิกาโร สารณลกฺขโณ วุตฺโตฯ สติยา อสมฺมุสฺสนวเสน วิสยาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานตา, มนสิการสฺส ปน สํโยชนวเสน อารมฺมณาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานตาติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ อารมฺมณปฏิปาทกสฺส สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนตาวจนํ อิตรมนสิการานํ ตทญฺญกฺขนฺธปริยาปนฺนตามตฺตํ โชเตตีติ ตถาโชติตํ ตํ วิญฺญาณกฺขนฺเธ โอตาเรตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘วีถิปฏิปาทโก’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[474] เตสุ ธมฺเมสูติ เยสุ ธมฺเมสุ สยํ อุปฺปนฺนา, เตสุ อตฺตนา สมฺปยุตฺเตสุ จิตฺตเจตสิกธมฺเมสุฯ อนารมฺมณตฺเตปิ หิ เตสุ สมปฺปวตฺเตสุ อุทาสินภาวโต ‘‘ตตฺรมชฺฌตฺตตา’’ติ วุจฺจติฯ สมวาหิตลกฺขณาติ สมํ อวิสมํ ยถาสกกิจฺเจสุ ปวตฺตนลกฺขณาฯ อุทาสินภาเวน ปวตฺตมานาปิ เหสา สมฺปยุตฺตธมฺเม ยถาสกกิจฺเจสุ ปวตฺเตติ, ยถา ราชา ตุณฺหี นิสินฺโนปิ อตฺถกรเณ ธมฺมฏฺเฐ ยถาสกกิจฺเจสุ อปฺปมตฺเต ปวตฺเตติฯ อลีนานุทฺธตปวตฺติปจฺจยตา อูนาธิกตานิวารณรสา, กิจฺจวเสน เจตํ วุตฺตํฯ ยทิ เอวํ, สหชาตาธิปติโน กถนฺติ? ตมฺปิ ตสฺสา กิจฺจเมวฯ ยํ สหชาตธมฺมานํ อธิปติภาโวติ, ตสฺสาปิ ตถาปวตฺตนเมวาติ นายํ โทโสฯ ‘‘อิทํ นิหีนกิจฺจํ โหตุ, อิทํ อติเรกตรกิจฺจ’’นฺติ เอวํ ปกฺขปาตวเสน วิย ปวตฺติ ปกฺขปาโต, ตํ อุปจฺฉินฺทนฺตี วิย โหตีติ อธิปฺปาโยฯ

‘‘อนิยเตสุ อิจฺฉนฺตี’’ติ อิมินา เจตสิกนฺตรภาเวน อิจฺฉนฺตีติ ทสฺเสติฯ อโทโสเยว เมตฺตาฯ ตถา หิ โสเยว ‘‘เมตฺตา เมตฺตายนา’’ติอาทินา (ธ. ส. 1062) นิทฺทิฏฺโฐฯ อุเปกฺขาติ ยํ อุเปกฺขํ เมตฺตาย สทฺธิํ ปริกปฺเปนฺติ, สา ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาเยวฯ

[475] กายทุจฺจริตาทิวตฺถูนนฺติ ปรปาณปรธนปรอิตฺถิอาทีนํฯ อมทฺทนํ มทฺทนปฏิปกฺขภาโวฯ กายทุจฺจริตาทิวตฺถุโต สงฺโกจนกิริยาปเทเสน กายทุจฺจริตาทิโต เอว สงฺโกจนกิริยา วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ วิรติโย ทุจฺจริตวตฺถุโน อกิริยปจฺจุปฏฺฐานา ยุชฺชนฺติ, อถ โข ทุจฺจริตสฺส, วิรตีนญฺจ โสรจฺจวเสน สงฺโกจนํ, อกิริยานญฺจ หิโรตฺตปฺปานํ ชิคุจฺฉนาทิวเสนาติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ

[476] สงฺขาราติ สงฺขารกฺขนฺธธมฺเม สนฺธายาหฯ เต หิ อิธาธิปฺเปตา, อญฺญถา อฏฺฐติํสาติ วตฺตพฺพํ สิยาฯ ยถา จิตฺตํ, เอวํ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ ทุติเย สสงฺขารา เอวาติ อาห ‘‘สสงฺขารภาวมตฺตเมว เหตฺถ วิเสโส’’ติฯ อวเสสา ปฐเม วุตฺตธมฺมาฯ

อวเสสา ปญฺจเมน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ เอตฺถ กถํ กรุณามุทิตาอุเปกฺขาสหคเต สมฺภวนฺตีติ? ปุพฺพภาคภาวโตฯ อปฺปนาปฺปตฺตา เอว หิ กรุณามุทิตา อุเปกฺขาสหคตา น โหนฺติ, ตโต อญฺญตฺถ ปน อุเปกฺขาสหคตาปิ โหนฺตีติ อาจริยาฯ

สุวิสุทฺธสฺส กายกมฺมาทิกสฺส จิตฺตสมาธานวเสน รูปารูปาวจรกุสลปฺปวตฺติ, น กายกมฺมาทีนํ โสธนวเสน, นาปิ ทุจฺจริตทุราชีวานํ สมุจฺฉินฺทนปฏิปฺปสฺสมฺภนวเสนาติ มหคฺคตจิตฺตุปฺปาเทสุ วิรตีนํ อสมฺภโวเยวาติ อาห ‘‘ฐเปตฺวา วิรติตฺตย’’นฺติฯ ตโตติ รูปาวจรปฐเม วุตฺตเจตสิกโตฯ เตเยวาติ รูปาวจรปญฺจเม วุตฺตเจตสิกา เอวฯ ยทิ เอว รูปาวจรโต โก วิเสโสติ อาห ‘‘อรูปาวจรภาโวเยว หิ เอตฺถ วิเสโส’’ติฯ

ปฐมชฺฌานิเกติ ปฐมชฺฌานวติฯ มคฺควิญฺญาเณติ จตุพฺพิเธปิ มคฺควิญฺญาเณ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาติ สมฺพนฺโธฯ ทุติยชฺฌานิกาทิเภเท มคฺควิญฺญาเณติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ตติยจตุตฺถปญฺจมชฺฌานิกานิ สงฺคณฺหาติฯ ‘‘วุตฺตนเยนา’’ติ วุตฺตํ กิํ อวิเสเสนาติ โจทนายเน ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กรุณามุทิตาน’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ มคฺควิญฺญาณานํ นิพฺพานารมฺมณตฺตา, กรุณามุทิตานญฺจ สตฺตารมฺมณตฺตา น ตาสํ ตตฺถ สมฺภโวฯ

มคฺคธมฺเมสุ จ ปาทกาทินิยเมน กทาจิ สมฺมาสงฺกปฺปวิรโห สิยา , น ปน วิรติวิรโห กายทุจฺจริตาทีนํ สมุจฺฉินฺทนวเสเนว อริยมคฺคสฺส ปวตฺตนโตติ นิยตวิรติตาฯ

[478] น หิริยติ น ลชฺชตีติ อหิริโก, ปุคฺคโล, จิตฺตํ, ตํสมฺปยุตฺตธมฺมสมุทาโย วาฯ ‘‘อหิริกฺก’’นฺติ วตฺตพฺเพ เอกสฺส กการสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘อหิริก’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘น โอตฺตปฺป’’นฺติ โอตฺตปฺปสฺส ปฏิปกฺขภูตํ ธมฺมมาหฯ อชิคุจฺฉนํ อหีฬนํฯ อลชฺชา อวิริฬาฯ เตเหวาติ กายทุจฺจริตาทีหิ เอวฯ อสารชฺชํ นิพฺภยตาฯ อนุตฺตาโส อสมฺภโมฯ วุตฺตปฏิปกฺขวเสนาติ อลชฺชนากาเรน ปาปานํ กรณรสํ อหิริกํ, อนุตฺตาสากาเรน อโนตฺตปฺปํ, วุตฺตปฺปกาเรเนว ปาปโต อสงฺโกจนปจฺจุปฏฺฐานานิ อตฺตนิ, ปเรสุ จ อคารวปทฏฺฐานานิฯ คามสูกรสฺส วิย อสุจิโต กิเลสาสุจิโต อชิคุจฺฉนํ อหิริเกน โหติ, สลภสฺส วิย อคฺคิโต ปาปโต อนุตฺตาโส อโนตฺตปฺเปน โหตีติ เอวํ วุตฺตปฺปฏิปกฺขวเสน วิตฺถาโร เวทิตพฺโพฯ

[479] ลุพฺภนฺติ เตนาติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ ลุพฺภนฺตีติ อภิคิชฺฌนฺติฯ มุยฺหนฺตีติ น พุชฺฌนฺติฯ อารมฺมณคฺคหณํ ‘‘มม อิท’’นฺติ ตณฺหาภินิเวสวเสน อภินิวิสฺส อารมฺมณสฺส อวิสฺสชฺชนํ, น อารมฺมณกรณมตฺตํฯ อภิสงฺโค อภิมุขภาเวน อาสตฺติฯ อปริจฺจาโค อวิชหนํ, ทุมฺโมจนียตา วาฯ อสฺสาททสฺสนํ อสฺสาททิฏฺฐิฯ ‘‘อสฺสาทานุปสฺสิโน จ ตณฺหา ปวฑฺฒตี’’ติ (สํ. นิ. 2.52, 54, 57) หิ วุตฺตํฯ

[480] ธมฺมสภาวสฺส ยาถาวโต อทสฺสนํ จิตฺตสฺส อนฺธภาโวฯ อญฺญาณํ ญาณปฏิปกฺโขฯ สมฺปฏิวิชฺฌิตุํ อสมตฺถตา อสมฺปฏิเวโธฯ ยถา ญาณํ อารมฺมณสภาวํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น ลพฺภติ, โมหสฺส ตถา ปวตฺติ อารมฺมณสภาวจฺฉาทนํฯ อสมฺมาปฏิปตฺติํ ปจฺจุปฏฺฐเปติ, สมฺมาปฏิปตฺติยา ปฏิปกฺขภาเวน คยฺหตีติ วา อสมฺมาปฏิปตฺติปจฺจุปฏฺฐาโนฯ ยสฺส อุปฺปชฺชติ, ตสฺส อนฺธกรณํ อนฺธกาโร, ตถา ปจฺจุปติฏฺฐตีติ อนฺธการปจฺจุปฏฺฐาโนฯ

[481] มิจฺฉาติ ธมฺมสภาวสฺส วิปรีตํ, นิจฺจาทิโตติ อตฺโถฯ อโยนิโส อภินิเวโส อนุปายาภินิเวโส อุปฺปถาภินิเวโสฯ

ธมฺมสภาวํ อติกฺกมิตฺวา ปรโต อามสนํ ปรามาโสฯ วิปรีตคฺคาหวเสน ‘‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺญ’’นฺติ (ม. นิ. 2.187, 202, 203; 3.27-29) อภินิวิสนํ มิจฺฉาภินิเวโสฯ

[482] ยสฺส ธมฺมสฺส วเสน อุทฺธตํ โหติ จิตฺตํ, ตํสมฺปยุตฺตธมฺมา วา, โส ธมฺโม อุทฺธจฺจํฯ อวูปสโมติ อสนฺนิสินฺนอปฺปสนฺนภาวมาหฯ อนวฏฺฐานรสนฺติ จลนกิจฺจํฯ ภนฺตตฺตนฺติ ปริพฺภมนาการํฯ เจตโส อวูปสเมติ นิปฺผาเทตพฺเพ ปโยชเน ภุมฺมํ, อวูปสมปจฺจยภูตํ อารมฺมณํ วา ‘‘อวูปสโม’’ติ วุตฺตํฯ อกุสลธมฺมานํ เอกนฺตนิหีนตาย ‘‘อกุสลภาเวน จ ลามกตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ

[483] ถินมิทฺธเมตฺถ อนิยตํ, น มานาทีติ ถินมิทฺธสฺส อนิยตตา จ เอตฺถ ทุติยจิตฺเต ปฐมากุสลโต วิเสโสฯ

อนุสฺสาหนาวสีทนภาเวน สํหตภาโว ถินํ, เตน โยคโต จิตฺตํ ถินํ, ตสฺส ภาโวติ ถินตาฯ อสมตฺถตาวิฆาตวเสน อกมฺมญฺญตา มิทฺธํฯ ยสฺมา ตโต เอว เตน สมฺปยุตฺตธมฺมา เมธิตา วิหตสามตฺถิยา โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘มิทฺธนตา มิทฺธ’’นฺติ วุตฺตํฯ อนุสฺสาหลกฺขณนฺติ อุสฺสาหปฏิปกฺขลกฺขณํฯ วีริยสฺส อวโนทนํ ขิปนํ วีริยาวโนทนํฯ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ สํสีทนากาเรน ปจฺจุปติฏฺฐติ, เตสํ วา สํสีทนํ ปจฺจุปฏฺฐเปตีติ สํสีทนปจฺจุปฏฺฐานํฯ อกมฺมญฺญตาลกฺขณนฺติ เอตฺถ กามํ ถินมฺปิ อกมฺมญฺญสภาวเมว, ตํ ปน จิตฺตสฺส, มิทฺธํ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยสฺสาติ อยเมตฺถ วิเสโสฯ ตถา หิ ปาฬิยํ ‘‘ตตฺถ กตมํ ถินํ? ยา จิตฺตสฺส อกลฺลตา อกมฺมญฺญตาฯ ตตฺถ กตมํ มิทฺธํ? ยา กายสฺส อกลฺลตา อกมฺมญฺญตา’’ติ (ธ. ส. 1162-1163) จ อาทินา อิเมสํ นิทฺเทโส ปวตฺโตฯ โอนหนํ วิญฺญาณทฺวารานํ ปิทหนํฯ ลีนตา ลีนากาโร อารมฺมณคฺคหเณ สงฺโกโจฯ ยสฺมา ถิเนน จิตฺตสฺเสว สํหนนํ โหติ, มิทฺเธน ปน เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยสฺส วิย รูปกายสฺสาปิ, ตสฺมา ตํ ปจลายิกานิทฺทํ ปจฺจุปฏฺฐเปตีติ ปจลายิกานิทฺทาปจฺจุปฏฺฐานํ วุตฺตํฯ อรติ ปนฺตเสนาสเนสุ, อธิกุสลธมฺเมสุ จ อโรจนาฯ วิชมฺภิกา วิชมฺภนสงฺขาตสฺส กายทุฏฺฐุลฺลสฺส การณภูตา สํกิเลสปฺปวตฺติฯ

อรติวิชมฺภิกาทีสูติ จ อาทิ-สทฺเทน ตนฺทิอาทีนํ คหณํฯ นิปฺผาเทตพฺเพ ปโยชเน เจตํ ภุมฺมวจนํฯ

อวเสสา โสฬสฯ มาโน ปเนตฺถ อนิยโต โหติ, เตน สทฺธิํ สตฺตรเสว โหนฺติฯ ปฏฺฐาเน หิ ‘‘สํโยชนํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ สํโยชโน ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติ เอตฺถ จตุกฺขตฺตุํ กามราเคน, ติกฺขตฺตุํ ปฏิเฆน จ มาโน วิจิกิจฺฉา ภวราโคติ ตโยเปเต สกทาคามิโน สํโยชนานํ สํโยชเนหิ ทสวิธา โยชนาติ ทสฺสิตาย ทสวิธาย โยชนาย ‘‘กามราคสํโยชนํ ปฏิจฺจ มานสํโยชนํ อวิชฺชาสํโยชน’’นฺติ (ปฏฺฐา. 3.4.1) วตฺวา ‘‘กามราคสํโยชนํ ปฏิจฺจ อวิชฺชาสํโยชน’’นฺติ (ปฏฺฐา. 3.4.1) ตถา ‘‘มานสํโยชนํ ปฏิจฺจ ภวราคสํโยชนํ อวิชฺชาสํโยชน’’นฺติ (ปฏฺฐา 3.4.1) วตฺวา ‘‘ภวราคสํโยชนํ ปฏิจฺจ อวิชฺชาสํโยชน’’นฺติ (ปฏฺฐา. 3.4.1) จ เอวมาคตาหิ โยชนาหิ มานสฺส อนิยตภาโว ปกาสิโตฯ ยทิ หิ มาโน นิยโต สิยา, กามราคสฺส มานรหิตา ปวตฺติ น สิยา, ตถา ภวราคสฺสฯ เอวํ สติ ปฏฺฐาเน จตุกฺขตฺตุํ กามราเคน โยชนา น สิยา, ติกฺขตฺตุํเยว สิยาฯ ภวราคมูลิกา จ น สิยาฯ เอวญฺจ สํโยชนานํ สํโยชเนหิ อฏฺฐวิเธน โยชนา สิยา, น ทสวิเธนฯ ทสวิธาว จ ทสฺสิตาติฯ เสยฺยาทิวเสน อุจฺจโต นมนํ อุนฺนติฯ อุนฺนมนวเสเนว สํปคฺคหรโสฯ น วีริยํ วิย ตํตํกิจฺจสาธเน อพฺภุสฺสหนวเสนฯ โอมานสฺสาปิ อตฺตานํ อวํ กตฺวา คหณมฺปิ สมฺปคฺคหณวเสเนวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เกตุ วุจฺจติ อจฺจุคฺคตธโช, อิธ ปน เกตุ วิยาติ เกตุ, อุฬารตมาทิภาโวฯ ตํ เกตุภาวสงฺขาตํ เกตุํ กาเมตีติ เกตุกมฺยํ, จิตฺตํฯ ยสฺส ธมฺมสฺส วเสน เกตุกมฺยํ, สา เกตุกมฺยตาฯ ‘‘อห’’นฺติ ปวตฺตนโต มานสฺส ทิฏฺฐิสทิสี ปวตฺตีติ โส ทิฏฺฐิยา สทฺธิํ เอกจิตฺตุปฺปาเท น ปวตฺตติ, อตฺตสิเนหสนฺนิสฺสโย จาติ อาห ‘‘ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตโลภปทฏฺฐาโน’’ติฯ

เอตฺถาปิ จาติ จ-สทฺเทน ถินมิทฺธํ อากฑฺฒติฯ

[485] ทุสฺสนฺตีติ พฺยาปชฺชนฺติฯ จณฺฑิกฺกํ กุชฺฌนํฯ อตฺตโน ปวตฺติอาการวเสน, วิรูปสํสปฺปนกอนิฏฺฐรูปสมุฏฺฐาปนวเสน จ วิสปฺปนรโสฯ

กายสฺส วิชฺฌตฺตภาวาปาทนโต อตฺตโน นิสฺสยทหนรโสฯ ทุสฺสนํ อตฺตโน, ปรสฺส จ อุปโภคผลกาเลสุ อนิฏฺฐตฺตา วิสสํสฏฺฐปูติมุตฺตํ วิย ทฏฺฐพฺโพติ สพฺเพน สพฺพํ อคฺคเหตพฺพตํ ทสฺเสติฯ

[486] ยํ ปรสมฺปตฺตีสุ อิสฺสากรณํ, สา อิสฺสาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิสฺสายนา อิสฺสา’’ติ ฯ อุสูยนํ อสหนํฯ ตตฺเถวาติ ปรสมฺปตฺตีสุ เอวฯ อภิรติปฏิปกฺขภูตํ อิสฺสาย กิจฺจํ, น อภิรติยา อภาวมตฺตนฺติ อาห ‘‘อนภิรติรสา’’ติฯ

[487] มจฺฉรโยเคน ‘‘มจฺฉรี’’ติ ปวตฺตมานํ มจฺฉริสทฺทํ คเหตฺวา อาห ‘‘มจฺฉรภาโว มจฺฉริย’’นฺติฯ นิรุตฺตินเยน ปน มา อิทํ อจฺฉริยํ อญฺเญสํ โหตุ, มยฺหเมว โหตูติ มจฺฉริยนฺติ โปราณาฯ ตํ มจฺฉริยํ วุจฺจมานานิ ลกฺขณาทีนิ ปริยาทาย ติฏฺฐติฯ สงฺโกจนปจฺจุปฏฺฐานนฺติ อตฺตสมฺปตฺตีนํ ปเรหิ อสาธารณภาวกรเณน สงฺโกจนปจฺจุปฏฺฐานํฯ กฏุกาการคติ กฏุกญฺจุกตาฯ อตฺตสมฺปตฺติ อาวาสาทิฯ

[488] กุกตนฺติ เอตฺถ อกตมฺปิ กุกตเมวฯ เอวญฺหิ วตฺตาโร โหนฺติ ‘‘ยํ มยา น กตํ, ตํ กุกต’’นฺติฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘กตากตานุโสจนรส’’นฺติฯ เอวํ กตากตํ ทุจฺจริตํ, สุจริตญฺจ กุกตํ, ตํ อารพฺภ วิปฺปฏิสารวเสน ปวตฺตํ ปน จิตฺตํ ตํสหจริตตาย อิธ ‘‘กุกต’’นฺติ คเหตฺวา ‘‘ตสฺส ภาโว กุกฺกุจฺจ’’นฺติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปจฺฉา อนุตาปนํ วิพาธนํ ปจฺฉานุตาโปฯ ยถาปวตฺตสฺส กตากตาการวิสิฏฺฐสฺส ทุจฺจริตสุจริตสฺส อนุโสจนวเสน วิรูปํ ปฏิสรณํ วิปฺปฏิสาโรฯ ปรายตฺตตาเหตุตาย ทาสพฺยมิว ทฏฺฐพฺพํฯ ยถา หิ ทาสพฺเย สติ ทาโส ปรายตฺโต โหติ, เอวํ กุกฺกุจฺเจ สติ ตํสมงฺคีฯ น หิ โส อตฺตโน ธมฺมตาย กุสเล ปวตฺติตุํ สกฺโกติฯ อถ วา กตากตากุสลกุสลานุโสจเน อายตฺตตาย ตทุภยวเสน กุกฺกุจฺเจน ตํสมงฺคี โหตีติ ตํ ทาสพฺยํ วิย โหตีติฯ

อนิยเตสุ อิสฺสาทีสุ ถินมิทฺธสมฺภโวว จาติ จ-สทฺทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ

[490] ปวตฺติฏฺฐิติมตฺโตติ ขณฏฺฐิติมตฺโตฯ ‘‘นิวาเต ทีปจฺจีนํ ฐิติ วิยา’’ติ หิ เอวํ วุตฺตจิตฺตฏฺฐิติ วิย สนฺตานฏฺฐิติยา ปจฺจโย ภวิตุํ อสมตฺโถ นิจฺฉยาภาเวน อสณฺฐหนโต เจตโส ปวตฺติปจฺจยมตฺตตาย ปวตฺติฏฺฐิติมตฺโตฯ เตนาห ‘‘ทุพฺพโล สมาธี’’ติฯ วิคตา จิกิจฺฉาติ จิกิจฺฉิตุํ ทุกฺกรตาย วุตฺตํ, น สพฺพถา วิจิกิจฺฉาย จิกิจฺฉาภาวโตติ ตทตฺถมตฺตํ ทสฺเสติฯ ‘‘เอวํ นุ โข, นนุ โข’’ติอาทินา สํสปฺปนวเสน เสตีติ สํสโยฯ กมฺปนรสาติ นานารมฺมเณ จิตฺตสฺส กมฺปนกิจฺจาฯ อุทฺธจฺจญฺหิ อตฺตนา คหิตากาเร เอว ฐตฺวา ภมตีติ เอการมฺมณสฺมิํเยว วิปฺผนฺทนวเสน ปวตฺตติฯ วิจิกิจฺฉา ปน ยทิปิ รูปาทีสุ เอกสฺมิํเยว อารมฺมเณ อุปฺปชฺชติ, ตถาปิ ‘‘เอวํ นุ โข, นนุ โข, อิทํ นุ โข, อญฺญํ นุ โข’’ติ อญฺญํ คเหตพฺพาการํ อเปกฺขตีติ นานารมฺมเณ กมฺปนํ โหตีติฯ อนิจฺฉยํ ทฺเวฬฺหกํ ปจฺจุปฏฺฐเปตีติ อนิจฺฉยปจฺจุปฏฺฐานาฯ อเนกํสสฺส อารมฺมเณ นานาสภาวสฺส คหณากาเรน ปจฺจุปติฏฺฐตีติ อเนกํสคาหปจฺจุปฏฺฐานาฯ

[491] สตฺตารมฺมณตฺตาติ สตฺตปญฺญตฺติอารมฺมณตฺตาฯ นนุ จ ปญฺญตฺติอารมฺมณาปิ วิปากา โหนฺตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘เอกนฺตปริตฺตารมฺมณา หิ กามาวจรวิปากา’’ติฯ วิรติโยปิ วิปาเกสุ น สนฺตีติ เอตฺถาปิ นนุ เกสุจิ วิปาเกสุ วิรติโยปิ สนฺตีติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ปญฺจ สิกฺขาปทา กุสลาเยวาติ หิ วุตฺต’’นฺติ, เตน โลกิยวิปาเกสุ วิรติโย น สนฺตีติ ทสฺเสติฯ

เตสนฺติ รูปาวจราทิวิปากวิญฺญาณานํฯ ชเนตพฺพชนกสมฺพนฺเธ หิ อิทํ สามิวจนํฯ

[492] เตติ เต อเหตุกกิริยสงฺขาราฯ ตตฺถ กุสลวิปากมโนธาตุสมฺปยุตฺเตหิ สมานา อเหตุกกิริยมโนธาตุสมฺปยุตฺตา, โสมนสฺสสหคตสนฺตีรณสมฺปยุตฺเตหิ สมานา หสิตุปฺปาทสมฺปยุตฺตา, อุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณสมฺปยุตฺเตหิ สมานา โวฏฺฐพฺพนสมฺปยุตฺตาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘กุสล…เป.… สมานา’’ติ วตฺวา ตโต ลพฺภมานํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘มโนวิญฺญาณธาตุทฺวเย ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วีริยสพฺภาวโต พลปฺปตฺโต สมาธิ โหติ ‘‘วีริยนฺตํ พล’’นฺติ กตฺวาฯ

สมุจฺเฉทวิรตีหิ เอว อรหนฺตานํ วิรมนกิจฺจสฺส นิฏฺฐิตตฺตา กิริยจิตฺเตสุ วิรติโย น สนฺตีติ อาห ‘‘ฐเปตฺวา วิรติโย’’ติฯ กามาวจรสเหตุกกิริยสงฺขารานํ กามาวจรกุสเลหิ วิรติกโต วิเสโส อตฺถิ, มหคฺคเตสุ ปน ตาทิโสปิ นตฺถีติ อาห ‘‘สพฺพากาเรนปี’’ติ, ธมฺมโต, อารมฺมณโต, ปวตฺติอาการโตติ สพฺพปกาเรนปีติ อตฺโถฯ

อิติ สงฺขารกฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขวณฺณนาฯ

อตีตาทิวิภาคกถาวณฺณนา

อภิธมฺมนฺโตคธมฺปิ สุตฺตนฺตภาชนียํ สุตฺตนฺตนโย เอว, เอกนฺตอภิธมฺมนโย ปน อภิธมฺมภาชนียนฺติ อาห ‘‘อภิธมฺเม ปทภาชนียนเยนา’’ติฯ

[493] ภควตา ปน เอวํ ขนฺธา วิตฺถาริตาติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺมา อิมายปิ ปาฬิยา วเสน ขนฺธานํ สํวณฺณนํ กริสฺสามาติ อธิปฺปาโยฯ ยํ กิญฺจีติ เอตฺถ ยนฺติ สามญฺเญน อนิยมทสฺสนํฯ กิญฺจีติ ปการเภทํ อามสิตฺวา อนิยมทสฺสนํฯ อุภเยนาปิ อตีตํ วา…เป.… สนฺติเก วา อปฺปํ วา พหุํ วา ยาทิสํ วา ตาทิสํ วา นปุํสกนิทฺเทสารหํ สพฺพํ พฺยาเปตฺวา คณฺหาตีติ อาห ‘‘อนวเสสปริยาทาน’’นฺติฯ เอวํ ปน อญฺเญสุปิ นปุํสกนิทฺเทสารเหสุ ปสงฺคํ ทิสฺวา ตตฺถ อธิปฺเปตตฺถํ อติจฺจ ปวตฺตนโต อติปฺปสงฺคสฺส นิยมนตฺถํ รูปนฺติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘รูปนฺติ อติปฺปสงฺคนิยมน’’นฺติ อาหฯ ยํ กิญฺจีติ จ ยํ-สทฺทํ เอกํ ปทํ, สนิปาตํ กิํ-สทฺทญฺจ เอกํ ปทนฺติ คเหตฺวา อนิยเมกตฺถทีปนโต ‘‘ปททฺวเยนาปี’’ติ วุตฺตํฯ อสฺสาติ รูปสฺสฯ อตีตาทินา วิภาคํ อารภติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนนฺติอาทินาฯ

[494] อทฺธาสนฺตติสมยขณวเสนาติ เอตฺถ จุติปฏิสนฺธิปริจฺฉินฺเน กาเล อทฺธา-สทฺโท วตฺตตีติ ‘‘อโหสิํ นุ โข อหมตีตมทฺธาน’’นฺติอาทิสุตฺตวเสน (ม. นิ. 1.18; สํ. นิ. 2.20) วิญฺญายติฯ ตถา หิ ภทฺเทกรตฺตสุตฺเตปิ ‘‘อตีตํ นานฺวาคเมยฺยา’’ติอาทินา (ม. นิ. 3.272, 275, 276, 277) อทฺธาวเสเนว อตีตาทิภาโว วุตฺโตฯ