เตนาห ภควา ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธสุ อสฺสาโท’’ติ (สํ. นิ. 3.26)ฯ กายนิสฺสิตตฺตา กาเย ภโว กายิโก, โส เอว อสฺสาโท ตถา ปจฺจุปติฏฺฐตีติ กายิกอสฺสาทปจฺจุปฏฺฐานํฯ กายินฺทฺริยปทฏฺฐานํ อนญฺญวตฺถุกตฺตาฯ

ทุกฺขสฺส ลกฺขณาทีนิ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพานิฯ

สภาวโต , ปริกปฺปโต วา อิฏฺฐสฺส อารมฺมณสฺส อนุภวนลกฺขณํ อิฏฺฐารมฺมณานุภวนลกฺขณํฯ เตนาห ‘‘ยถา ตถา วา อิฏฺฐาการสมฺโภครส’’นฺติ, ยถาภูเตน วา อยถาภูเตน วา อิฏฺฐากาเรน อารมฺมณสฺส สํภุญฺชนรสํ, ปจฺจนุภวนกิจฺจนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ปสฺสทฺธิปทฏฺฐาน’’นฺติ อิทํ ‘‘ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทตี’’ติ (สํ. นิ. 5.376; อ. นิ. 11.12) สุตฺตปทํ นิสฺสาย วุตฺตํ, ตํ ปน นิรามิสโสมนสฺสวเสน เวทิตพฺพํฯ

โสมนสฺเส วุตฺตวิปริยาเยน โทมนสฺสสฺส ลกฺขณาทีนิ เวทิตพฺพานิฯ โทมนสฺสสฺส กามธาตุยํ อุปฺปชฺชนโต เอกนฺเตน หทยวตฺถุปทฏฺฐานตา ตโต วิเสโสฯ

มชฺฌตฺตสฺส, อารมฺมณสฺส มชฺฌตฺตํ วา เวทยิตํ อนุภวนํ ลกฺขณํ เอติสฺสาติ มชฺฌตฺตเวทยิตลกฺขณาฯ มชฺฌตฺตานุภวนโต เอว สมฺปยุตฺตานํ นาติอุปพฺรูหนมิลาปนรสาฯ ‘‘สนฺตภาวปจฺจุปฏฺฐานา’’ติ อิทํ อนวชฺชาย นิรามิสาย อุเปกฺขาย วเสน เวทิตพฺพํ, น สพฺพายฯ

อิติ เวทนากฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขวณฺณนาฯ

สญฺญากฺขนฺธกถาวณฺณนา

[457] สญฺชานนลกฺขณํ นาม สญฺญาวาติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เวทนากฺขนฺธนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

กามํ เวทนายปิ วิปฺปยุตฺตํ วิญฺญาณํ นตฺถิ, ตสฺสา ปน สภาวโต ภินฺนตฺตา กายจิ เวทนาย สมฺปยุตฺตมฺปิ กายจิ วิปฺปยุตฺตํ โหติฯ สญฺญาย ปน อีทิสํ นตฺถีติ อาห ‘‘น หิ ตํ วิญฺญาณํ…เป.… สญฺญายา’’ติฯ

สพฺพาวาติ จตุภูมิกาปิฯ

อถ วา ยถา เวทนา ภินฺนสภาวตฺตา เภทนลกฺขณาทิโต วุตฺตา, น เอวมยํ, อยํ ปน สพฺพาว สญฺชานนลกฺขณา ฯ นีลาทิเภทสฺส อารมฺมณสฺส สญฺชานนํ สญฺญํ กตฺวา ชานนํ ลกฺขณํ เอติสฺสาติ สญฺชานนลกฺขณาฯ ตถา หิ สา อภิญฺญาเณน สญฺชานนโต ปจฺจาภิญฺญาณรสาติ วุจฺจติฯ นิมิตฺเตน หิ ปุน สญฺชานนกิจฺจา ปจฺจาภิญฺญาณรสาฯ ตสฺสา วฑฺฒกิสฺส ทารุมฺหิ อภิญฺญาณํ กตฺวา เตน อภิญฺญาเณน ปจฺจาภิชานนกาเล ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ เตนาห ‘‘ตเทเวต’’นฺติอาทิฯ ปุน สญฺชานนสฺส ปจฺจโย ปุนสญฺชานนปจฺจโย, ตเทว นิมิตฺตํ ปุน…เป.… นิมิตฺตํ, ตสฺส กรณํ, ปุน…เป.… กรณํ, ปุนสญฺชานนปจฺจยภูตํ วา นิมิตฺตกรณํ ปุน…เป.… กรณํ, ตทสฺสา กิจฺจนฺติ ปุนสญฺชานนปจฺจยนิมิตฺตกรณรสาฯ ปุนสญฺชานนนิมิตฺตกรณํ นิมิตฺตการิกาย, นิมิตฺเตน สญฺชานนนฺติยา จ สพฺพาย สญฺญาย สมานํ โยเชตพฺพํฯ อภินิเวสกรณํ ‘‘อิทเมว สจฺจ’’นฺติ (ม. นิ. 2.187, 202, 203, 427; ม. นิ. 3.27-29) สญฺญาภินิเวสมตฺเตเนว ทฏฺฐพฺพํฯ ยถาอุปฏฺฐิตวิสยปทฏฺฐานา อวิกปฺปสภาวตฺตาฯ ญาณสมฺปยุตฺตา ปน สญฺญา ญาณเมว อนุวตฺตติ, ตสฺมา อภินิเวสการิกา, วิปรีตคฺคาหิกา จ น โหติฯ เอเตเนว สมาธิสมฺปยุตฺตตาย อจิรฏฺฐานตา จ น โหตีติ เวทิตพฺพาฯ เอวํ ราคทิฏฺฐิมานาทิสมฺปยุตฺตาย สญฺญาย ราคาทิอนุวตฺติกภาโวติฯ

อิติ สญฺญากฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขวณฺณนาฯ

สงฺขารกฺขนฺธกถาวณฺณนา

[458] ราสิกรณลกฺขณนฺติ สมฺปิณฺฑนลกฺขณํ, ตโต สงฺขารา อายูหนรสา วุจฺจนฺติฯ เจตนาปธานตาย หิ สงฺขารกฺขนฺธธมฺมา เอวํ วุตฺตาฯ เตเนวาห ‘‘กิํ ปน ตนฺติ สงฺขาราเยวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ ยถา อตฺตโน ผลํ สงฺขตํ สมฺมเทว นิปฺผนฺนํ โหติ, เอวํ อภิสงฺขโรนฺตีติ อตฺโถฯ วิปฺผารปจฺจุปฏฺฐานาติ เอตฺถ วิปฺผาโร นาม วิปฺผารวนฺตตา, ตสฺมา สพฺยาปารปจฺจุปฏฺฐานาติ อตฺโถฯ

ตสฺมิํ ตสฺมิํ จิตฺเต อุปฺปนฺเน นิยเมน อุปฺปชฺชนโต นิยตาฯ สรูเปน อาคตาติ เอวํ ปิฏฺฐิวตฺตเก อกตฺวา ปาฬิยา สรูเปเนว อาคตาฯ กทาจิเทว อุปฺปชฺชนโต น นิยตาติ อนิยตาฯ