ปฏิสนฺธิโต ภวงฺคเมว, ภวงฺคโต อาวชฺชนเมวาติ เอวํ ปวตฺตจิตฺตนิยมวเสเนวฯ ตมฺปีติ จุติจิตฺตมฺปิฯ ปฏิสนฺธิภวงฺคจิตฺตานิ วิย เอกูนวีสติวิธเมว โหติ อตฺถโต เภทาภาวโตฯ

ภวคติฐิตินิวาเสสูติ ตีสุ ภเวสุ, ปญฺจสุ คตีสุ, สตฺตสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ, นวสุ สตฺตาวาเสสุ จฯ โย ปเนตฺถ อจิตฺตโก, โส อิธ น คเหตพฺโพ วิญฺญาณกถาภาวโตฯ ‘‘เอตฺถา’’ติ อิทํ ‘‘สํสรมานานํ สตฺตาน’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ เอตฺถ เอเตสุ วุตฺตนเยน สํสรมาเนสุ สตฺเตสุ โย ปน อรหตฺตํ ปาปุณาติ สมฺมาปฏิปตฺติมนฺวายาติ อธิปฺปาโยฯ ตสฺส อรหโต นิรุทฺธเมว โหติ จิตฺตํ อปฺปฏิสนฺธิกภาวโตฯ

อิติ วิญฺญาณกฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขวณฺณนาฯ

เวทนากฺขนฺธกถาวณฺณนา

[456] เวเทน อนุภวนากาเรน อยิตํ ปวตฺตํ เวทยิตํ, เวทยิตนฺติ ลกฺขิตพฺพธมฺมชาตํ เวทยิตลกฺขณํฯ ตํ ปน อตฺถโต เวทนา เอวาติ อาห ‘‘เวทยิตลกฺขณํ นาม เวทนาวา’’ติฯ อถ วา เวทยิตํ ลกฺขณํ เอติสฺสาติ กปฺปนาสิทฺธํ เภทํ นิสฺสาย อญฺญปทตฺถสมาสวเสนาปิ เวทนาว วุจฺจตีติ อาห ‘‘เวทยิตลกฺขณํ นาม เวทนาวา’’ติฯ เวทยติ เวทยตีติ พฺยาปนิจฺฉาวเสน วจนํ เวทนาย สวิสเย อภิณฺหปฺปวตฺติทสฺสนตฺถํฯ สภาวธมฺมโต อญฺโญ กตฺตา นตฺถีติ ทสฺสนตฺถํ กตฺตุนิทฺเทโสฯ อิตีติ อนิยมโต เหตุอตฺโถฯ โขติ วจนาลงฺการมตฺตํฯ ตสฺมาติ ตสฺส นิยมนํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา ยถาปจฺจยํ อารมฺมณรสํ อนุภวติ, ตสฺมา เวทนาติ วุจฺจตีติฯ

‘‘กุสลวิญฺญาเณน สมฺปยุตฺตา’’ติ อิทํ กุสลาย เวทนาย อุปลกฺขณํ ทฏฺฐพฺพํฯ ยา กาจิ กุสลา เวทนา, สพฺพา สา กุสเลน วิญฺญาเณน สมฺปยุตฺตาติ, น ปน ตสฺสา กุสลภาวสํสิทฺธิทสฺสนตฺถํฯ

น หิ กุสเลน วิญฺญาเณน สมฺปโยคโต กุสลาย เวทนาย กุสลภาโว, อถ โข โยนิโสมนสิการาทิกโตฯ เตนาห ‘‘ชาติวเสนา’’ติฯ อกุสลาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ยถา ปน ชาติวเสน กุสลาทิวิญฺญาณสมฺปยุตฺตตาย ติวิธา, เอวํ ยาว เอกูนนวุติวิญฺญาณสมฺปยุตฺตาติ เอกูนนวุติวิธา เวทิตพฺพาฯ สภาวเภทโตติ สมฺปยุตฺตภูมิอารมฺมณาทิวเสน ลพฺภมานํ เภทํ อคฺคเหตฺวา เกวลํ สภาวกตเภทโต เอวาติ อตฺโถฯ

‘‘ปญฺจวิธา’’ติ วตฺวา ตํ ปญฺจวิธตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุข’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สุขยตีติ สุขํ, กายํ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ ลทฺธสฺสาเท กโรตีติ อตฺโถฯ สุฏฺฐุ วา ขาทติ, ขณติ วา กายิกํ อาพาธนฺติ สุขํฯ สุกรํ โอกาสทานํ เอตสฺสาติ สุขนฺติ อปเรฯ ทุกฺขยตีติ ทุกฺขํ, กายํ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ วิพาธตีติ อตฺโถฯ ทุฏฺฐุ วา ขาทติ, ขณติ วา กายิกํ อสฺสาทนฺติ ทุกฺขํฯ ทุกฺกรํ โอกาสทานํ เอตสฺสาติ ทุกฺขนฺติ อปเรฯ โสมนสฺสุเปกฺขานํ สทฺทตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ โทมนสฺสสฺส โสมนสฺเส วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ กิํ ปน การณํ มานเสตรสาตาสาตวเสน สุขํ, ทุกฺขญฺจ วิภชิตฺวา วุตฺตํ ‘‘สุขํ โสมนสฺสํ ทุกฺขํ โทมนสฺส’’นฺติ, อุเปกฺขา ปน มานสี, อิตรา จ เอกธาว วุตฺตาติ? เภทาภาวโตฯ ยถา หิ อนุคฺคหูปฆาตกตาย สุขทุกฺขานิ อญฺญถา กายสฺส อนุคฺคหมุปฆาตญฺจ กโรนฺติ, อญฺญถา มนโส, น เอวมุเปกฺขาฯ ตสฺมา เภทาภาวโต เอกธาว อุเปกฺขา วุตฺตาติฯ

ตตฺถ เยน สภาวเภเทน เวทนา ปญฺจวิธา, สา ปวตฺติฏฺฐาเน ทสฺสิเต สุปากฏา โหตีติ ปวตฺติฏฺฐานํ ตาว ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ อกุสลวิปาเกนาติ เอตฺถาปิ ‘‘กายวิญฺญาเณน สมฺปยุตฺต’’นฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ยถา อธิกรณีมตฺถเก กปฺปาสปิจุปิณฺฑํ ฐเปตฺวา อโยกูเฏน ปหรนฺตสฺส ปิจุปิณฺฑํ อติกฺกมิตฺวา กูฏํ อธิกรณิํ คณฺหาติ, นิฆํโส พลวา โหติ, เอวํ ปฏิฆฏฺฏนานิฆํสสฺส พลวภาวโต อิฏฺเฐ, อิฏฺฐมชฺฌตฺเต จ อารมฺมเณ กายวิญฺญาณํ สุขสหคตํ โหติฯ อนิฏฺเฐ, อนิฏฺฐมชฺฌตฺเต จ ทุกฺขสหคตนฺติ อาห ‘‘กุสล…เป.… ทุกฺข’’นฺติฯ

กามาวจรวิปากวิญฺญาณานิ ปญฺจ กมฺมารมฺมณวเสน โสมนสฺสสหคตานิ โหนฺติ, รูปาวจรวิปากานิ จตฺตาริ กมฺมวเสน, เสสานิ เตรส กามาวจรานิ, อฏฺฐ รูปาวจรานิ, ทฺวตฺติํส โลกุตฺตรานิ, ยถารหํ เจโตภิสงฺขารารมฺมณปาทกาทิวเสน โสมนสฺสสหคตานิ โหนฺตีติ อาห ‘‘โสมนสฺสํ ทฺวาสฏฺฐิยา วิญฺญาเณหิ สมฺปยุตฺต’’นฺติฯ โทมนสฺสํ ทฺวีหิ อกุสลวิญฺญาเณหิ สมฺปยุตฺตํ เจโตภิสงฺขารารมฺมณาทิวเสนฯ

อวเสสปญฺจปญฺญาสายาติ ยถาวุตฺตานิ ฉสฏฺฐิ วิญฺญาณานิ ฐเปตฺวา อวเสสาย ปญฺจปญฺญาสายฯ ตตฺถ กุสลากุสลวิปากานิ อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ นิพฺพิกปฺปกานิ สุขทุกฺขสมฺปยุตฺตานิ ภวิตุํ ยุตฺตานิปิ ทฺวินฺนํ ปิจุปิณฺฑานํ วิย ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ อุปาทารูปานํ ฆฏฺฏนานิฆํสสฺส มนฺทภาวโต จกฺขาทิสนฺนิสฺสิตานิ อฏฺฐปิ วิญฺญาณานิ สพฺพตฺถ อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตาเนว โหนฺติ, ตถา พลวปจฺจยตาย สุขทุกฺขานํ เตสญฺจ ตทภาวโตฯ อปุพฺพารมฺมณนิสฺสยปฺปวตฺตีนิ อาวชฺชนสมฺปฏิจฺฉนวิญฺญาณานิ, อสทิสานนฺตรปฺปจฺจยํ กิริยารมฺภสฺส อาทิภูตํ โวฏฺฐพฺพนํ, กายทุกฺขปธานตาย อกุสลผลสฺส ตทุปนิสฺสยภูตํ อกุสลวิปากปฏิสนฺธิอาทิ, อิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมณปฺปวตฺตีนิ กามาวจรกุสลวิปากวิญฺญาณานิ จ อุเปกฺขาสหคตานิเยว โหนฺติฯ กมฺมวเสน วา วิปากานุภวนสฺส อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมเณสุ อทุกฺขมสุขภาโว ยุตฺโตฯ สติ จ วิปากภูตาย อุเปกฺขาย สุขทุกฺขมชฺฌตฺตภาเว กมฺมารมฺมณวเสน กุสลวิปากาย อิฏฺฐภาโว, อกุสลวิปากาย อนิฏฺฐภาโว จ เวทิตพฺโพฯ อวสิฏฺฐานิ ปน สตฺตติํส วิญฺญาณานิ เจโตภิสงฺขารารมฺมณปาทกาทิวเสน อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตานิ โหนฺตีติ เอวํ ปญฺจปญฺญาสาย วิญฺญาเณหิ อุเปกฺขาย สมฺปยุตฺตตา เวทิตพฺพาฯ

สลกฺขณํ นาม ธมฺมานํ อนญฺญสาธารโณ สภาโว, อนุภวนญฺจ สพฺพเวทนานํ สาธารณลกฺขณนฺติ ตํ ปฏินิยเตน อารมฺมเณน นิยเมตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิฏฺฐโผฏฺฐพฺพานุภวนลกฺขณํ สุข’’นฺติ ตสฺส พฺยภิจาราภาวโตฯ ภุสํ พฺรูหนํ วฑฺฒนํ อุปพฺรูหนํฯ ตยิทํ กามญฺจ เจตสิกสุเขปิ ลพฺภติ, ตํ ปน สวิกปฺปกํ เจโตภิสงฺขารวเสนาปิ โหติฯ อิทนฺตุ นิพฺพิกปฺปกํ สภาวสิทฺธตฺตา ตโต สาติสยนฺติ อาห ‘‘สมฺปยุตฺตานํ อุปพฺรูหนรส’’นฺติฯ อสฺสาทิยตีติ อสฺสาโท, สุขาเวทนาฯ

เตนาห ภควา ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธสุ อสฺสาโท’’ติ (สํ. นิ. 3.26)ฯ กายนิสฺสิตตฺตา กาเย ภโว กายิโก, โส เอว อสฺสาโท ตถา ปจฺจุปติฏฺฐตีติ กายิกอสฺสาทปจฺจุปฏฺฐานํฯ กายินฺทฺริยปทฏฺฐานํ อนญฺญวตฺถุกตฺตาฯ

ทุกฺขสฺส ลกฺขณาทีนิ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพานิฯ

สภาวโต , ปริกปฺปโต วา อิฏฺฐสฺส อารมฺมณสฺส อนุภวนลกฺขณํ อิฏฺฐารมฺมณานุภวนลกฺขณํฯ เตนาห ‘‘ยถา ตถา วา อิฏฺฐาการสมฺโภครส’’นฺติ, ยถาภูเตน วา อยถาภูเตน วา อิฏฺฐากาเรน อารมฺมณสฺส สํภุญฺชนรสํ, ปจฺจนุภวนกิจฺจนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ปสฺสทฺธิปทฏฺฐาน’’นฺติ อิทํ ‘‘ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทตี’’ติ (สํ. นิ. 5.376; อ. นิ. 11.12) สุตฺตปทํ นิสฺสาย วุตฺตํ, ตํ ปน นิรามิสโสมนสฺสวเสน เวทิตพฺพํฯ

โสมนสฺเส วุตฺตวิปริยาเยน โทมนสฺสสฺส ลกฺขณาทีนิ เวทิตพฺพานิฯ โทมนสฺสสฺส กามธาตุยํ อุปฺปชฺชนโต เอกนฺเตน หทยวตฺถุปทฏฺฐานตา ตโต วิเสโสฯ

มชฺฌตฺตสฺส, อารมฺมณสฺส มชฺฌตฺตํ วา เวทยิตํ อนุภวนํ ลกฺขณํ เอติสฺสาติ มชฺฌตฺตเวทยิตลกฺขณาฯ มชฺฌตฺตานุภวนโต เอว สมฺปยุตฺตานํ นาติอุปพฺรูหนมิลาปนรสาฯ ‘‘สนฺตภาวปจฺจุปฏฺฐานา’’ติ อิทํ อนวชฺชาย นิรามิสาย อุเปกฺขาย วเสน เวทิตพฺพํ, น สพฺพายฯ

อิติ เวทนากฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขวณฺณนาฯ

สญฺญากฺขนฺธกถาวณฺณนา

[457] สญฺชานนลกฺขณํ นาม สญฺญาวาติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เวทนากฺขนฺธนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

กามํ เวทนายปิ วิปฺปยุตฺตํ วิญฺญาณํ นตฺถิ, ตสฺสา ปน สภาวโต ภินฺนตฺตา กายจิ เวทนาย สมฺปยุตฺตมฺปิ กายจิ วิปฺปยุตฺตํ โหติฯ สญฺญาย ปน อีทิสํ นตฺถีติ อาห ‘‘น หิ ตํ วิญฺญาณํ…เป.… สญฺญายา’’ติฯ

สพฺพาวาติ จตุภูมิกาปิฯ