ตทา กิร โสตูนํ เอวํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ ‘‘อยํ ชาติ สพฺเพสํ ธมฺมานํ ปภโว, สยญฺจ น กุโตจิ ชายติ ยถา ตํ ปกติวาทีนํ ปกตี’’ติ, ตํ เนสํ มิจฺฉาคาหํ วิธเมนฺโต สตฺถา ‘‘อุปจโย สนฺตตี’’ติ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา กุโตจิ ปจฺจยโต ชาตญฺจ กตฺวา เทเสสิ, น ปน ชรามรณํ ปจฺจยธมฺมานํ กิจฺจานุภาวกฺขเณ อทสฺสนโตฯ ยทิ เอวํ กถํ ‘‘ชรามรณํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺน’’นฺติ (สํ. นิ. 2.20) วุตฺตํ? ยสฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ ปริปากภงฺคตาย เตสุ สนฺเตสุ โหนฺติ, น อสนฺเตสุฯ น หิ อชาตํ ปริปจฺจติ, ภิชฺชติ วา, ตสฺมา ตํ ชาติปจฺจยตํ สนฺธาย ‘‘ชรามรณํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺน’’นฺติ (สํ. นิ. 2.20) ปริยาเยน สุตฺเตสุ วุตฺตํฯ โย ปเนตฺถ กามภวาทีสุ กมฺมาทินา ปจฺจเยน โยนิวิภาคโต ปฏิสนฺธิยํ, ปวตฺติยญฺจ รูปธมฺมานํ ปวตฺติเภโท วตฺตพฺโพ, โส ปรโต ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถายํ อาวิ ภวิสฺสตีติ น วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ

อิติ รูปกฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขวณฺณนาฯ

วิญฺญาณกฺขนฺธกถาวณฺณนา

[451] ยํ กิญฺจีติ อนวเสสปริยาทานทีปเกน ปททฺวเยน เวทยิตสฺส พหุเภทตํ ทสฺเสนฺโต วุจฺจมานํ ราสฏฺฐํ อุลฺลิงฺเคติฯ เวทยิตํ อารมฺมณรสานุภวนํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ เวทยิตลกฺขณํฯ สพฺพํ ตํ ธมฺมชาตนฺติ อธิปฺปาโย, ปุพฺเพ วา รูปกฺขนฺธกถายํ วุตฺตํ อธิการโต อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ เอกโต กตฺวาติ อตีตาทิเภทภินฺนํ สพฺพํ ตํ พุทฺธิยา เอกโต กตฺวาฯ เอวญฺหิ ราสฏฺฐสฺส สมฺภโวฯ นีลาทิเภทสฺส อารมฺมณสฺส สญฺชานนํ, ‘‘นีลํ ปีตํ ทีฆํ รสฺส’’นฺติ (ธ. ส. 615) จ อาทินา สญฺญุปฺปาทวเสน ชานนํ คหณํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ สญฺชานนลกฺขณํฯ อภิสงฺขรณํ อายูหนํ พฺยาปาราปตฺติ, อภิสนฺทหนํ วา, อุภยถาปิ เจตนาปธานตาย สงฺขารกฺขนฺธสฺส เอวํ วุตฺตํ ‘‘อภิสงฺขรณลกฺขณ’’นฺติฯ ตถา หิ สุตฺตนฺตภาชนีเย สงฺขารกฺขนฺธํ วิภชนฺเตน ภควตา ‘‘จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา’’ติอาทินา (วิภ. 21) เจตนาว วิภตฺตาฯ มินิตพฺพวตฺถุํ นาฬิยา มินมาโน ปุริโส วิย เยน สญฺชานนาการวิสิฏฺเฐน อากาเรน วิสยํ คณฺหาติ, ตํ อารมฺมณูปลทฺธิสงฺขาตํ วิชานนํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ วิชานนลกฺขณํฯ อิตเร เวทนากฺขนฺธาทโย สุวิญฺเญยฺยา โหนฺตีติ วิญฺญาเณน เอกุปฺปาทาทิภาวโต, สมานชาติอาทิวิภาคโต จฯ