ทสอิทฺธิกถาวณฺณนา

[369] นิปฺผตฺติอตฺเถนาติ สิชฺฌนฏฺเฐนฯ ปฏิลาภฏฺเฐนาติ ปาปุณนฏฺเฐนฯ ตนฺติ กามิตํ วตฺถุํฯ สมิชฺฌตีติ นิปฺผชฺชติฯ ปพฺพชฺชํ อาทิํ กตฺวา ยาว ฌานมคฺคา อิธ เนกฺขมฺมํฯ อิชฺฌตีติ ปาปุณียติฯ ปฏิหรตีติ ปาฏิหาริยนฺติ ยสฺมา ปฏิปกฺขํ หรติ อปเนติ, ตสฺมา ปาฏิหาริยํฯ อตฺตโน ปฏิปกฺขํ หรตีติ ปฏิหาริยํ, เนกฺขมฺมาทิ, ปฏิหาริยเมว ปาฏิหาริยํ, ยถา ‘‘เวกตํ, เวสม’’นฺติ จฯ

อิชฺฌนฏฺเฐนาติ นิปฺผชฺชนฏฺเฐนฯ อุปายสมฺปทายาติ สมฺปนฺนอุปายสฺส, ญายารมฺภสฺสาติ อตฺโถฯ อิชฺฌตีติ ปสเวติฯ สีลวาติ อาจารสีเลน สีลวาฯ กลฺยาณธมฺโมติ ทสกุสลกมฺมปถวเสน สุนฺทรธมฺโมฯ สีลสมฺปตฺติยา วา สีลวาฯ ทานาทิเสสปุญฺญกิริยวตฺถุวเสน กลฺยาณธมฺโมฯ ปณิทหิสฺสตีติ ปตฺเถสฺสติฯ

อิชฺฌนฺตีติ วฑฺฒนฺติ, อุกฺกํสํ ปาปุณนฺตีติ อตฺโถฯ สาติสยนิปฺผชฺชนปฏิลาภสิชฺฌนพุทฺธิอตฺเถ หิ อิทฺธิ วุตฺตาฯ สา ทสวิธาติ สพฺพา อิทฺธิโย อาเนตฺวา อตฺถุทฺธารวเสน อิธาธิปฺเปตํ อิทฺธิํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ พหุภาวาทิกสฺส อธิฏฺฐานํ อธิฏฺฐหนํ เอติสฺสา อตฺถีติ อธิฏฺฐานาฯ วิวิธํ รูปนิมฺมานสงฺขาตํ กุพฺพนํ เอติสฺสา อตฺถีติ วิกุพฺพนาฯ มโนมยาติ ฌานมเนน นิพฺพตฺติภาวโต มโนมยาฯ ญาณสฺส วิปฺผาโร เวคายิตตฺตํ เอติสฺสา อตฺถีติ ญาณวิปฺผาราฯ อริยานํ อยนฺติ อริยาฯ ยโต กุโตจิ กมฺมวิปากโต ชาตา อิทฺธิ กมฺมวิปากชาฯ สาติสยปุญฺญนิพฺพตฺตา อิทฺธิ ปุญฺญวโต อิทฺธิฯ กมฺมวิปากชา อิทฺธิ ชาติโต ปฏฺฐาย โหติ, อิตรา ยทา ตทา ปุญฺญสฺส วิปจฺจนกาเลติ เอวํ วา อิมาสํ วิเสโส เวทิตพฺโพฯ อาถพฺพนวิชฺชาภินิพฺพตฺตา วิชฺชามยาฯ สมฺมาปโยโค อุปายปโยโค ญายารมฺโภฯ

[370] ปกติยา เอโกติ สภาเวน เอโกฯ พหุกนฺติ พหุํฯ เตน อคฺคหิตปริจฺเฉทํ อธิฏฺฐาตพฺพสฺส อเนกภาวํ ทสฺเสตฺวา ปุน ปริจฺเฉทโต ทสฺเสตุํ ‘‘สตํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อาวชฺชตีติ ปริกมฺมสงฺขาเตน อาโภเคน อาภุชติ ภาวิรูเป เตน ปริกมฺมมนสิกาเรน มนสิ กโรติฯ ญาเณน อธิฏฺฐาตีติ ตถา ปริกมฺมํ กตฺวา อภิญฺญาญาเณน ยถาธิปฺเปเต พหุเก อธิฏฺฐาติ, อธิฏฺฐานจิตฺเตน สเหว พหุภาวาปตฺติโต พหุภาวาปาทกํ อิทฺธิวิธญาณํ ปวตฺเตนฺโต จ ตถา อธิฏฺฐาตีติ วุจฺจติฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ

เอวนฺติ ปการตฺโถ เอวํ-สทฺโท, เตน สพฺพมฺปิ อธิฏฺฐานปฺปการํ สงฺคณฺหาติฯ อธิฏฺฐานวเสนาติ ‘‘ญาเณน อธิฏฺฐาตี’’ติ (ปฏิ. ม. 3.10) เอวํ วุตฺตอธิฏฺฐานวเสน นิปฺผนฺนตฺตาฯ

[371] ปกติวณฺณนฺติ ปกติสณฺฐานํ อตฺตโน ปากติกรูปํฯ ปกติวณฺณวิชหนวิการวเสนาติ อตฺตโน ปกติวณฺณวิชหนปุพฺพกสฺส กุมารกวณฺณาทิวณฺณวิการสฺส วเสนฯ

[372] อิมมฺหา กายาติ ปจฺจกฺขภาเวน ‘‘อิมมฺหา’’ติ วุตฺตา ภิกฺขุสฺส กรชกายาฯ อญฺญํ กายนฺติ อญฺญํ อิทฺธิมยํ กายํฯ ตโต เอว อิทฺธิมยรูปวนฺตตาย รูปิํฯ อภิญฺญามเนน นิพฺพตฺตตฺตา มโนมยํฯ นิปฺผตฺติวเสนาติ นิปฺผชฺชนวเสนฯ อภิญฺญาญาณสฺส หิ ยถา มโนมโย กาโย นิปฺผชฺชติ, ตถา ปวตฺติ มโนมยิทฺธิฯ เอเสว นโย เสเสสุปิฯ ยทิ เอวํ กถมยเมว มโนมยิทฺธีติ? รุฬฺหีเวสา เวทิตพฺพา ยถา ‘‘มโนมโย อตฺตภาโว’’ติ, ยถา วา ‘‘โคสมญฺญา วิสาณาทิมติ ปิณฺเฑ’’ฯ อถ วา อพฺภนฺตรโต นิกฺขนฺเต, อิทฺธิมตา จ เอกนฺตสทิเส อิมสฺมิํ นิมฺมาเน สุปากโฏ มนสา นิพฺพตฺติตภาโวติ ยถา สาติสโย มโนมยโวหาโร, น ตถา อญฺญาสุ อธิฏฺฐานวิกุพฺพนิทฺธีสุ สมญฺญนฺตรวนฺตาสูติ เวทิตพฺพํฯ

[373] ญาณุปฺปตฺติโต ปุพฺเพ วาติ อรหตฺตมคฺคญาณุปฺปตฺติโต ปุพฺเพ วา วิปสฺสนากฺขเณ, ตโตปิ วา ปุพฺเพ อนฺติมภวิกสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปฏฺฐายฯ ปจฺฉา วา ยาว ขนฺธปรินิพฺพานาฯ ตงฺขเณ วา มคฺคุปฺปตฺติสมเยฯ ญาณานุภาวนิพฺพตฺโต วิเสโสติ สูริยสฺส อุฏฺฐิตฏฺฐาเน, สมนฺตโต จ อาโลกกรณสมตฺถตา วิย ตสฺเสว ญาณสฺส อานุภาเวน นิพฺพตฺโต สพฺพโส ปหาตพฺพปหานภาเวตพฺพภาวนาปาริปูริสงฺขาโต วิเสโสฯ วตฺถูนิ ปน อนนฺตรายตาวเสน อาคตานิฯ อนิจฺจานุปสฺสนายาติ สงฺขาเร อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺติยา พลววิปสฺสนายฯ อารทฺธวิปสฺสนสฺส หิ ยถาวุตฺตวิปสฺสนาย ปวตฺติกฺขเณ ตโต ปุพฺเพ, ปจฺฉา จ ปกิณฺณกสมฺมสนวาเร นิจฺจสญฺญาย ปหานฏฺโฐ อิชฺฌติฯ เอเสว นโย สพฺพตฺถฯ

กามํ เอตฺตกาย สงฺเขปกถายปิ อธิปฺเปตตฺโถ ปกาสิโตว , วิตฺถารกถาย ปน วิภูตตโร โหตีติ อาห ‘‘วิตฺถาเรน กเถตพฺพ’’นฺติฯ

คพฺภคตสฺเสวาติ อนาทเร สามิวจนํฯ วุตฺตนเยนาติ ‘‘ปจฺฉิมภวิกสฺสา’’ติอาทินา พากุลตฺเถรวตฺถุมฺหิ วุตฺตนเยนฯ

ทารุภารํ กตฺวาติ ทารุภารํ สกเฏ กตฺวา, อาโรเปตฺวาติ อตฺโถฯ โอสฺสชฺชิตฺวาติ ฉฑฺเฑตฺวาฯ สกฏมูเลติ สกฏสมีเปฯ วาฬยกฺขานุจริเตติ กุรุเรหิ ยกฺเขหิ อนุวิจริตพฺเพฯ ยกฺขปริคฺคหิตญฺหิ ราชคหนครํฯ

[374] สมาธิโตติ ปฐมชฺฌานาทิสมาธิโตฯ ปุพฺเพติ อุปจารชฺฌานกฺขเณฯ ปจฺฉาติ สมาปตฺติยา จิณฺณปริยนฺเตฯ ตงฺขเณติ สมาปนฺนกฺขเณฯ สมถานุภาวนิพฺพตฺโต วิเสโสติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฌาเน สมาธิเตเชน นิพฺพตฺโต นีวรณวิกฺขมฺภนวิตกฺกาทิสมติกฺกมสญฺญาเวทยิตนิโรธปริสฺสยสหนาทิโก วิเสโสฯ

กโปตกนฺทรายนฺติ เอวํนามเก อรญฺญวิหาเรฯ ชุณฺหาย รตฺติยาติ จนฺทาโลกวติยา รตฺติยาฯ นโวโรปิเตหิ เกเสหีติ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํฯ ยสฺสาติ ปหารสฺสฯ ตสฺสาติ ยกฺขสฺสฯ ขิปฺปนิสนฺติภาวสฺส อุกฺกํสคตตฺตา เถโร ตสฺมิํ ปหรนฺเต เอว สมาปตฺติํ สมาปชฺชีติ อาห ‘‘ปหรณสมเย สมาปตฺติํ อปฺเปสี’’ติฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘นิสินฺโน โหติ อญฺญตรํ สมาธิํ สมาปชฺชิตฺวา’’ติ (อุทา. 34) วุตฺตํฯ อิเม ปน เถรา สมาปตฺติโต วุฏฺฐานสมกาลํ เตน ปหาโร ทินฺโนติ วทนฺติฯ

สญฺชีวตฺเถรนฺติ กกุสนฺธสฺส ภควโต ทุติยํ อคฺคสาวกํ มหาเถรํ สนฺธายาหฯ โส หิ อายสฺมา อรญฺญาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ นิสินฺโน อปฺปกสิเรเนว นิโรธํ สมาปชฺชติ, ตสฺมา เอกทิวสํ อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล นิโรธํ สมาปชฺชิ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘นิโรธสมาปนฺน’’นฺติอาทิฯ จีวเร อํสุมตฺตมฺปิ น ฌายิตฺถ, สรีเร กา กถาฯ เตเนว หิ เถโร ‘‘สญฺชีโว’’ ตฺเวว ปญฺญายิตฺถฯ

อยมสฺสาติ อสฺส อายสฺมโต สญฺชีวตฺเถรสฺส โย นิโรธสมาปตฺติยํ อคฺคิปริสฺสยาภาโว, อยํ สมาธิวิปฺผารา อิทฺธีติ โยชนาฯ กถํ ปน นิโรธสมาปตฺติยํ สมาธิวิปฺผารสมฺภโวติ อาห ‘‘อนุปุพฺพ…เป.… นิพฺพตฺตตฺตา’’ติฯ

ปฐมํ ฐปิตภณฺฑกสฺสาติ สพฺพปฐมํ ฐปิตภณฺฑกสฺสฯ ตญฺหิ คหณกาเล สพฺพปจฺฉิมํ คยฺหติฯ กาลปริจฺเฉทวเสนาติ ‘‘เอตฺตเก กาเล คเต วุฏฺฐหิสฺสามี’’ติ สมาปตฺติโต ปุพฺเพ กตกาลปริจฺเฉทวเสนฯ ภีตา วิรวิํสูติ รตฺตนฺธกาเร รูปทสฺสเนน ‘‘ปิสาโจ อุฏฺฐหตี’’ติ มญฺญมานาฯ เอตฺตเกหิ นาม ภณฺฑเกหิ อชฺโฌตฺถโฏ นิพฺพิกาโร ‘‘อโห มหานุภาโว, อโห วิเวกวาสี’’ติ จ เถรคเตน ปสาเทนฯ

ตตฺตเตลกฏาหนฺติ อาธารสีเสน อาเธยฺยมาห, กฏาเห ตตฺตเตลํ กฏาเหน อาสิญฺจีติ อธิปฺปาโยฯ วิวฏฺฏมานนฺติ กตฺถจิปิ อลคฺคนวเสน ภสฺสนฺตํฯ

สปริวาราติ ปญฺจหิ อิตฺถิสเตหิ สปริวาราฯ ราชานํ เมตฺตาย ผรีติ โอทิสฺสกเมตฺตาสมาปตฺติยา ราชานํ ผุสิฯ ขิปิตุนฺติ วิชฺฌิตุํฯ โอโรเปตุนฺติ สรสนฺนาหํ ปฏิสํหริตุํฯ

[375] ปฏิกฺกูลาทีสูติ อนิฏฺฐาทีสุฯ อนิฏฺฐํ หิ ปฏิกฺกูลํ, อมนุญฺญมฺปิ ‘‘ปฏิกฺกูล’’นฺติ วุจฺจติฯ อาทิ-สทฺเทน อปฏิกฺกูลาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ตตฺถาติ ปฏิกฺกูลารมฺมเณฯ อุเปกฺขโกติ ฉฬงฺคุเปกฺขาย อุเปกฺขโกฯ ตตฺถาติ ปฏิกฺกูลาปฏิกฺกูลเภเท วตฺถุสฺมิํฯ สโตติ สติเวปุลฺลปฺปตฺติยา สติมาฯ สมฺปชาโนติ ปญฺญาเวปุลฺลปฺปตฺติยา สมฺปชานการีฯ อยนฺติ อยํ ปฏิกฺกูลาทิวตฺถูสุ อปฏิกฺกูลสญฺญีวิหาราทิกา ขีณาสวานํ อคฺคมคฺคาธิคมสิทฺธา จิตฺติสฺสริยตาฯ เตนาห ‘‘เจโตวสิปฺปตฺตานํ…เป.… วุจฺจตี’’ติฯ

อนิฏฺเฐ วตฺถุสฺมิํ สตฺตสญฺญิเต เมตฺตาผรณํ วา ธาตุโส ปจฺจเวกฺขณาย ธาตุมนสิการํ วา คูถาทิเก ธาตุมนสิการํ กโรนฺโตติ โยเชตพฺพํฯ อปฏิกฺกูลสญฺญี วิหรตีติ หิเตสิตาย, ธมฺมสภาวจินฺตนาย จ น ปฏิกฺกูลสญฺญี หุตฺวา อิริยาปถวิหาเรน วิหรติฯ อิฏฺเฐ วตฺถุสฺมิํ ญาติมิตฺตาทิเกฯ เกสาทิอสุจิโกฏฺฐาสมตฺตเมวาติ อสุภผรณํ วา อสุภมนสิการํ วาฯ

ตตฺถ รูปธมฺมชาตํ อนิจฺจนฺติ อาทิอตฺโถ อิติ-สทฺโท, ตสฺมา อนิจฺจทุกฺขานตฺตวิปริณามธมฺโมติ มนสิการํ วา กโรนฺโตติ โยชนาฯ ปฏิกฺกูลาปฏิกฺกูเลสูติ อิฏฺฐานิฏฺฐานิ วตฺถูนิ เอกชฺฌํ คเหตฺวา วทติฯ เอส นโย อิตรตฺถฯ ยํ วา สตฺตานํ ปฐมํ ปฏิกฺกูลโต อุปฏฺฐิตเมว ปจฺฉา อปฏิกฺกูลโต อุปติฏฺฐติ, ยญฺจ อปฏิกฺกูลโต อุปฏฺฐิตเมว ปจฺฉา ปฏิกฺกูลโต อุปติฏฺฐติ, ตทุภเยปิ ขีณาสโว สเจ อากงฺขติ, วุตฺตนเยน อปฏิกฺกูลสญฺญี วา วิหเรยฺย, ปฏิกฺกูลสญฺญี วาติ อยมริยิทฺธิ วุตฺตาฯ

จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ การณวเสน ‘‘จกฺขู’’ติ ลทฺธโวหาเรน รูปทสฺสนสมตฺเถน จกฺขุวิญฺญาเณน, จกฺขุนา วา การณภูเตน, ทฺวารภูเตน วา รูปํ ปสฺสิตฺวาฯ เนว สุมโน โหตีติ เคหสฺสิตโสมนสฺสสฺสายํ ปฏิกฺเขโป, น เนกฺขมฺมปกฺขิกาย กิริยาโสมนสฺสเวทนายฯ ฉฬงฺคุเปกฺขนฺติ อิฏฺฐานิฏฺฐฉฬารมฺมณาปาเถ ปริสุทฺธปกติภาวาวิชหนลกฺขณํ ฉสุ ทฺวาเรสุ ปวตฺติยา ‘‘ฉฬงฺคุเปกฺขา’’ติ ลทฺธนามํ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขํฯ ยถาวุตฺตมตฺถํ ปาฬิยา สมตฺเถตุํ ‘‘ปฏิสมฺภิทาย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

[376] ปกฺขีอาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน เทวาทีนํ สงฺคโหฯ เวหาสคมนาทิกาติ ปน อาทิ-สทฺเทน จกฺขุวิสุทฺธิอาทิํ สงฺคณฺหาติฯ กุสลกมฺเมน นิพฺพตฺติตฺวาปิ อกุสลวิปากานุภาเวน สุขสมุสฺสยโต วินิปติตตฺตา วินิปาติกานํฯ ฌานนฺติ อภิญฺญาปตฺตํ ฌานํ สนฺธายาหฯ วิปสฺสนาปิ อุกฺกํสคตา อุพฺเพคปีติสหิตา อากาเส ลงฺฆาปนมตฺตาปิ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘วิปสฺสนํ วา’’ติฯ ‘‘ปฐมกปฺปิกาน’’นฺติ อิทํ ‘‘เอกจฺจานํ มนุสฺสาน’’นฺติ อิมสฺส วิเสสนํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวมาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน ปุนพฺพสุมาตาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ

[377] เวหาสนฺติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ, อจฺจนฺตสํโยเค วาฯ จกฺกวตฺตี หิ จกฺกรตนํ ปุรกฺขตฺวา อตฺตโน ภวนโต อพฺภุคฺคนฺตฺวา อากาเสเนว สิเนรุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา สกลจกฺกวาฬํ อนุสํยายตีติฯ อสฺสพนฺธาติ อสฺสปาลา, เย อสฺสานํ ยวทายกาฯ ตถา โคพนฺธาฯ

จกฺกวตฺติอาทีนํ ปุญฺญิทฺธิยา วิตฺถาริยมานาย อติปปญฺโจ โหตีติ ปุญฺญวโต อิทฺธิํ ลกฺขณโต ทสฺเสนฺเตน ‘‘ปริปากํ คเต ปุญฺญสมฺภาเร อิชฺฌนกวิเสโส’’ติ วตฺวาปิ โชติกาทีนํ ปุญฺญิทฺธิํ เอกเทเสน ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สุวณฺณปพฺพโตติ สพฺพสุวณฺณมโย ปพฺพโตฯ ตสฺส กิร คหิตคหิตฏฺฐาเน โอธิ น ปญฺญายติฯ เอกสีตามตฺเตติ เอตฺถ สีตา นาม กสนวเสน นงฺคลสฺส คตมคฺโคฯ ตุมฺพํ นาม อาฬฺหกํฯ จุทฺทส มคฺคาติ จตุทฺทส กสนมคฺคาฯ

[378] วิชฺชํ ปริชปิตฺวาติ คนฺธารีวิชฺชาทิกํ อตฺตโน วิชฺชํ กตูปจารํ ปริวตฺเตตฺวา มนฺตปฐนกฺกเมน ปฐิตฺวาฯ

[379] สมฺมาปโยเคนาติ อุปายปโยเคน, ยถา ยถิจฺฉิตตฺถสิทฺธิ โหติ, ตถา ปวตฺติตญายารมฺเภนฯ ตสฺส ตสฺส กมฺมสฺสาติ ยถาธิปฺเปตสฺส นิปฺผาเทตพฺพกมฺมสฺสฯ เอตฺถ จาติ ‘‘ตตฺถ ตตฺถ สมฺมาปโยคปฺปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธี’’ติ (ปฏิ. ม. 3.18) อิมิสฺสา ทสมาย อิทฺธิยา นิทฺเทเสปิฯ ปุริมปาฬิสทิสาวา’’ติ สมาธิวิปฺผารอิทฺธิอาทีนํ นิทฺเทสสทิสาวฯ สกฏพฺยูหาทิกรณวเสนาติ สกฏพฺยูหจกฺกพฺยูหปทุมพฺยูหาทีนํ สํวิธานวเสน นิพฺพตฺตวิเสโสติ สมฺพนฺโธฯ คณิตคนฺธพฺพาทิ สิปฺปกมฺมํฯ สลฺลกตฺตกาทิ เวชฺชกมฺมํฯ อิรุพฺเพทาทีนํ ติณฺณํ เวทานํฯ

‘‘เอโกปิ หุตฺวา พหุธาว โหตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.238; ม. นิ. 1.147; สํ. นิ. 5.834; ปฏิ. ม. 1.102; 3.10) อธิฏฺฐานิทฺธิยา เอว คหิตตฺตา อาห ‘‘อธิฏฺฐานา อิทฺธิเยว อาคตา’’ติฯ อิมสฺมิํ ปนตฺเถติ อิมสฺมิํ อภิญฺญานิสํสสงฺขาเต, อิทฺธิวิธสงฺขาเต วา อตฺเถฯ

[380] ‘‘เอกวิเธน ญาณวตฺถุ’’นฺติอาทีสุ (วิภ. 751) โกฏฺฐาสตฺโถ วิธสทฺโท, ‘‘วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหํ ทสฺเสตี’’ติอาทีสุ (ปฏิ. ม. 3.13) วิกปฺปตฺโถ, ตทุภยมฺเปตฺถ ยุชฺชตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิทฺธิวิธายาติ อิทฺธิโกฏฺฐาสาย, อิทฺธิวิกปฺปาย วา’’ติฯ อิทฺธิ หิ อภิญฺญาสุ เอโก โกฏฺฐาโส, วกฺขมาเนหิ เภเทหิ อเนกปฺปเภทา จฯ วุตฺตปฺปการวเสนาติ วุตฺตสฺส จุทฺทสปฺปการสฺส, จิตฺตปริทมนสฺส สมาหิตตาทิปฺปการสฺส จ วเสนฯ ‘‘อิทฺธิวิธายา’’ติ ตทตฺถสฺส สมฺปทานวจนนฺติ อาห ‘‘อิทฺธิวิธาธิคมตฺถายา’’ติฯ

‘‘กสิณารมฺมณโต อปเนตฺวา’’ติ อิทํ อภิญฺญาปาทกปริกมฺมจิตฺตานํ สมานสนฺตานตาย วุตฺตํ, น ปริกมฺมจิตฺตสฺส กสิณารมฺมณตฺตาฯ อิทฺธิวิธาภิมุขํ เปเสตีติ นิปฺผาเทตพฺพสฺส อิทฺธิวิธสฺส อภิมุขภาเวน ปวตฺเตติฯ ยํ หิ ‘‘สตํ โหมี’’ติอาทินา ปริกมฺมจิตฺตสฺส ปวตฺตนํ, ตเทวสฺส อภินีหรณํ, อิทฺธิวิธาภิมุขเปสนญฺจ ตเถว อิทฺธิวิธสฺส ปวตฺตนโต อภินินฺนามนํ อิธ ปริกมฺมจิตฺตสฺส อิทฺธิวิเธ อธิมุตฺตีติ อาห ‘‘อธิคนฺตพฺพอิทฺธิโปณํ อิทฺธิปพฺภารํ กโรตี’’ติฯ อิธ ปจฺจนุภวนผุสนา สจฺฉิกิริยาปตฺติปริยายา เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปาปุณาตีติ อตฺโถ’’ติ อาหฯ อสฺสาติ อิทฺธิวิธสฺสฯ

เอโกปีติ ปิ-สทฺโท วกฺขมานํ พหุภาวํ อุปาทาย สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ โส หิสฺส ปฏิโยคี ‘‘เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหตี’’ติฯ โส จ โข พหุภาวํ นิมฺมินิตฺวา ฐิตสฺส อนฺตราว เอกภาวูปคโมฯ ยถากาลปริจฺเฉทํ ปน สรเสเนว เอกภาวูปคโม อิธ นาธิปฺเปโต อนิทฺธินิมฺมานภาวโตฯ ตมฺปิ ปุพฺเพ กตกาลปริจฺเฉทวเสน สิทฺธตฺตา อิทฺธานุภาโวเยวาติ เกจิฯ อฏฺฐาเน วายํ ปิ-สทฺโท, เอโก หุตฺวา พหุธาปิ โหติ, พหุธา หุตฺวา เอโกปิ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ อิมสฺมิํ ปกฺเข ปิ-สทฺโท วกฺขมานํ เอกภาวํ อุปาทาย ‘‘สมฺปิณฺฑนตฺโถ’’ติ วตฺวา ‘‘โส หี’’ติอาทิ สพฺพํ ยถารหํ วตฺตพฺพํฯ พหุภาวนิมฺมาเน ปโยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘พหูนํ สนฺติเก’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ พหูนํ สนฺติเกติ อตฺตนา นิมฺมิตานํ พหูนํ สมีเป, เตหิ ปริวาริโต หุตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ วา-สทฺโท อวุตฺตวิกปฺปตฺโถ, เตน ‘‘ธมฺมํ วา กเถตุกาโม’’ติ เอวมาทิ สงฺคยฺหติฯ ‘‘ญาเณน อธิฏฺฐหนฺโต เอวํ โหตี’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ

[381] ภวติ เอตฺถ อิทฺธีติ ภูมิโย, ฌานานิฯ เอตฺถาติ จ เหตุมฺหิ ภุมฺมวจนํฯ วิเวกโต ชาตา ภูมิ วิเวกชภูมิฯ วิเวกชํ หิ ปฐมํ ฌานํ นีวรณวิเวกสมฺภูตตฺตาฯ ปีติสุขภูตา ภูมิ ปีติสุขภูมิฯ ทุติยชฺฌานญฺหิ ปีติสุขภูมิภูตญฺเจว ปีติสุขสญฺชาตญฺจ สมาธิวเสนฯ อุปริ ทฺวีสุปิ เอเสว นโยฯ อิทฺธิลาภายาติ อิทฺธิยา อธิคมายฯ อิทฺธิปฏิลาภายาติ อิทฺธิยา ปุนปฺปุนํ ลภมานาย, พหุลีกรณายาติ อตฺโถฯ

อิทฺธิวิกุพฺพนตายาติ อิทฺธิยา วิวิธรูปการณาย, วิกุพฺพนิทฺธิยาติ อตฺโถ ฯ อิทฺธิวิสวิตายาติ อิทฺธิยา วิวิธานิสํสปสวนายฯ อิทฺธิวสิตายาติ อิทฺธิยา ขิปฺปนิสนฺติอาทิภาวาวหวสีภาวตฺถายฯ อิทฺธิเวสารชฺชายาติ อิทฺธิยา ปฏิปกฺขทูรีภาเวน วิคตสํกิเลสตาย สุฏฺฐุ วิสารทภาวายฯ จตุตฺถชฺฌานํ ตาว อิทฺธิยา ภูมิ โหตุ ตตฺถ ปติฏฺฐาย นิปฺผาเทตพฺพโต, อิตรานิ ปน กถนฺติ อาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ตีณิ ฌานานิ สมฺภารภูมิโยติ เวทิตพฺพานีติ สมฺพนฺโธฯ ตติยชฺฌาเน สุขผรเณน, ปฐมทุติเยสุ ปีติผรเณน สุขผรเณน จ เหตุภูเตนาติ ยถารหวเสน โยชนาฯ ผรณํ เจตฺถ ฌานสฺส สุภาวิตภาเวน สาติสยานํ ปีติสุขานํ วเสน ฌานปฺปจฺจยาทินา สหชาตนามกายสฺส ปริพฺรูหนํ, รูปกายสฺส จ ตํสมุฏฺฐาเนหิ ปณีตรูเปหิ ปริปฺผุฏตาฯ เตนาห ภควา ‘‘ปีติสุเขน อภิสนฺเทติ ปริสนฺเทติ ปริปูเรติ ปริปฺผรตี’’ติ (ที. นิ. 1.226; ม. นิ. 1.427)ฯ สุขสญฺญนฺติ ฌานสุเขน สหคตํ สญฺญํฯ ลหุสญฺญนฺติ ตํสมฺปยุตฺตลหุตาสหคตํ สญฺญํฯ โอกฺกมิตฺวาติ อนุปวิสิตฺวาฯ เตสุ หิ ฌาเนสุ สาติสยาย ลหุตาย สมฺปยุตฺตํ สุขํ สนฺตานวเสน ปวตฺเตนฺโต โยคี ตํ สโมกฺกนฺโต วิย โหตีติ เอวํ วุตฺตํฯ สญฺญาสีเสน นิทฺเทโสฯ ฌานสมฺปยุตฺตา หิ ลหุตา วินาปิ อิทฺธิยา อากาสํ ลงฺฆาปนปฺปมาณปฺปตฺตา วิย โหติฯ ลหุภาวคฺคหเณเนว เจตฺถ มุทุกมฺมญฺญภาวาปิ คหิตา เอวฯ เตนาห ‘‘ลหุมุทุกมฺมญฺญกาโย หุตฺวา’’ติฯ

อิมินา ปริยาเยนาติ ติณฺณํ ฌานานํ สมาปชฺชเนน สุขลหุภาวปฺปตฺตนามรูปกายสฺส สติ จิตฺตปริทมเน จตุตฺถํ ฌานํ สุเขเนว อิทฺธิปฏิลาภาย สํวตฺตตีติ อิมินา ปริยาเยนฯ ปกติภูมิยา หิ อธิฏฺฐานภูตา สมฺภารภูมิโย ปาการสฺส เนมิปฺปเทโส วิยาติฯ

[382] อิทฺธิปาทนิทฺเทเส จตฺตาโรติ คณนปริจฺเฉโทฯ อิทฺธิปาทาติ เอตฺถ อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, สมิชฺฌติ นิปฺผชฺชตีติ อตฺโถฯ อิชฺฌนฺติ วา เอตาย สตฺตา อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิทฺธิฯ ปฐเมนตฺเถน อิทฺธิ เอว ปาโทติ อิทฺธิปาโท, อิทฺธิโกฏฺฐาโสติ อตฺโถฯ ทุติเยนตฺเถน อิทฺธิยา ปาโทติ อิทฺธิปาโทฯ ปาโทติ ปติฏฺฐา, อธิคมูปาโยติ อตฺโถฯ เตน หิ อุปรูปริวิเสสสงฺขาตํ อิทฺธิํ ปชฺชนฺติ ปาปุณนฺติฯ อยํ ตาว อฏฺฐกถานโยฯ

ตตฺถ อิทฺธิ-สทฺทสฺส ปฐโม กตฺตุอตฺโถ, ทุติโย กรณตฺโถ วุตฺโตฯ ปาท-สทฺทสฺส เอโก กรณตฺโถวฯ ปชฺชิตพฺพาว อิทฺธิ วุตฺตา, น จ อิชฺฌนฺตี, ปชฺชิตพฺพา จ อิทฺธิ ปชฺชนกรเณน ปาเทน สมานาธิกรณา โหตีติ ปฐเมน อตฺเถน ‘‘อิทฺธิ เอว ปาโท อิทฺธิปาโท’’ติ น สกฺกา วตฺตุํฯ ตถา อิทฺธิกิริยากรเณน สาเธตพฺพาว วุทฺธิสงฺขาตา อิทฺธิ ปชฺชนกิริยากรเณน ปชฺชิตพฺพาติ ทฺวินฺนํ กรณานํ น อสมานาธิกรณตา สมฺภวตีติ ทุติเยนตฺเถน ‘‘อิทฺธิยา ปาโท อิทฺธิปาโท’’ติ จ น สกฺกา วตฺตุํฯ ตสฺมา ปฐเมนตฺเถน สมานาธิกรณสมาโส, ทุติเยน สามิวจนสมาโส น ยุชฺชตีติ ปฐเมนตฺเถน อิทฺธิยา ปาโท อิทฺธิปาโท, ทุติเยนตฺเถน อิทฺธิ เอว ปาโท อิทฺธิปาโทติ สมาโส ยุตฺโต, ยถาวุตฺโตปิ วา, ปาทสฺส อิชฺฌมานโกฏฺฐาสอิชฺฌนกรณูปายภาวโตฯ

ปุพฺพภาคฉนฺทวเสน ฉนฺทเหตุโกฯ สมฺปยุตฺตฉนฺทวเสน ฉนฺทาธิโกฯ ปุพฺพาภิสงฺขารวเสน เอว ปน สหชาตฉนฺทสฺสาปิ อธิกตา เวทิตพฺพาฯ อถ วา ‘‘ฉนฺทญฺเจ ภิกฺขุ อธิปติํ กริตฺวา ลภติ สมาธิํ, ลภติ จิตฺตสฺเสกคฺคตํ, อยํ วุจฺจติ ฉนฺทสมาธี’’ติ อิมาย ปาฬิยา ฉนฺทาธิปติสมาธิ ฉนฺทสมาธีติ อธิปติ-สทฺทโลปํ กตฺวา สมาโส วุตฺโตติ วิญฺญายติฯ อธิปติสทฺทตฺถทสฺสนวเสน ปน อฏฺฐกถายํ ‘‘ฉนฺทเหตุโก ฉนฺทาธิโก วา สมาธี’’ติ วุตฺตํฯ เตเนวาห ‘‘ฉนฺทํ อธิปติํ กริตฺวา’’ติอาทิฯ ปธานภูตาติ วีริยภูตาติ เกจิ วทนฺติฯ สงฺขตสงฺขารนิวตฺตนตฺถํ ปน ปธานคฺคหณํฯ อถ วา ตํ ตํ วิเสสํ สงฺขโรตีติ สงฺขาโร, สพฺพมฺปิ วีริยํฯ ตตฺถ จตุกิจฺจสาธกโต อญฺญสฺส นิวตฺตนตฺถํ ปธานคฺคหณํฯ ปธานภูตา เสฏฺฐภูตาติ อตฺโถฯ จตุพฺพิธสฺส ปน วีริยสฺส อธิปฺเปตตฺตา พหุวจนนิทฺเทโสฯ โย ปน ‘‘อิทฺธิยา ปาโท อิทฺธิปาโท’’ติ เอวํ สมาสโยชนาวเสน ปาทสฺส อุปายตฺถตํ คเหตฺวา อิทฺธิปาทตฺโถ วุตฺโต, โส ปฏิลาภปุพฺพภาคานํ กตฺตุกรณิทฺธิภาวํ ‘‘ฉนฺทิทฺธิปาโท’’ติอาทินา (วิภ. 457) วา อภิธมฺเม อาคตตฺตา ฉนฺทาทีหิ อิทฺธิปาเทหิ สาเธตพฺพาย วุทฺธิยา กตฺติทฺธิภาวํ, ฉนฺทาทีนํ กรณิทฺธิภาวญฺจ สนฺธาย วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

วีริยิทฺธิปาเท ‘‘วีริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคต’’นฺติ ทฺวิกฺขตฺตุํ วีริยํ อาคตํฯ ตตฺถ ปุริมํ สมาธิวิเสสนํ วีริยาธิปติ สมาธิ วีริยสมาธีติฯ ทุติยํ สมนฺนาคมงฺคทสฺสนํฯ

ทฺเว เอว หิ สพฺพตฺถ สมนฺนาคมงฺคานิ สมาธิ , ปธานสงฺขาโร จฯ ฉนฺทาทโย สมาธิวิเสสนานิ, ปธานสงฺขาโร ปน ปธานวจเนเนว วิเสสิโต, น ฉนฺทาทีหีติ น อิธ วีริยาธิปติตา ปธานสงฺขารสฺส วุตฺตา โหติฯ วีริยญฺจ สมาธิํ วิเสเสตฺวา ฐิตเมว สมนฺนาคมงฺควเสน ปธานสงฺขารวจเนน วุตฺตนฺติ นาปิ ทฺวีหิ วีริเยหิ สมนฺนาคโม วุตฺโต โหตีติฯ ยสฺมา ปน ฉนฺทาทีหิ วิสิฏฺโฐ สมาธิ, ตถา วิสิฏฺเฐเนว จ เตน สมฺปยุตฺโต ปธานสงฺขาโร, เสสธมฺมา จ, ตสฺมา สมาธิวิเสสนานํ วเสน จตฺตาโร อิทฺธิปาทา วุตฺตาฯ วิเสสนภาโว จ ฉนฺทาทีนํ ตํตํอวสฺสยวเสน โหตีติฯ

อถ วาติอาทินา นิสฺสยฏฺเฐปิ ปาท-สทฺเท อุปายฏฺเฐน ฉนฺทาทีนํ อิทฺธิปาทตา วุตฺตาฯ เตเนว อภิธมฺเม อุตฺตรจูฬภาชนีเย ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ฉนฺทิทฺธิปาโท’’ติอาทินา (วิภ. 457) ฉนฺทาทีนเมว อิทฺธิปาทตา วุตฺตาฯ ปญฺหาปุจฺฉเก จ ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธี’’ติอาทินาว (วิภ. 462) อุทฺเทสํ กตฺวาปิ ปุน ฉนฺทาทีนํเยว กุสลาทิภาโว วิภตฺโตฯ อุปายิทฺธิปาททสฺสนตฺถเมว หิ สุตฺเต, อภิธมฺเม จ นิสฺสยิทฺธิปาททสฺสนํ กตํ, อญฺญถา จตุพฺพิธตา น โหตีติฯ

[383] ฉนฺทาทีนิ อฏฺฐาติ ฉนฺทสมาธิ วีริยสมาธิ จิตฺตสมาธิ วีมํสาสมาธีติ เอวํ ฉนฺทาทีนิ อฏฺฐฯ กามํ เจตฺถ จตูสุปิ ฐาเนสุ สมาธิ สมาธิ เอว, ตถาปิ อิทฺธิํ อุปฺปาเทตุกามตาฉนฺทสหิโตว สมาธิ อิทฺธิปฏิลาภาย สํวตฺตติ, น เกวโลฯ เอวํ วีริยสมาธิอาทโยปิฯ ตสฺมา ฉนฺทาทิสหิตา เอเต จตฺตาโร จ สมาธี, ฉนฺทาทโย จ จตฺตาโรติ อฏฺฐ ปชฺชติ อิทฺธิ เอเตหิ ปาปุณียติ, สยํ วา ปชฺชนฺติ อิทฺธิปฏิลาภาย สมฺปชฺชนฺตีติ ปทานีติ วุจฺจนฺติฯ เตนาห ‘‘อิทฺธิปฏิลาภาย สํวตฺตนฺตี’’ติฯ ยํ ปน ปาฬิยํ ‘‘ฉนฺโท น สมาธี’’ติอาทิ, ตํ ยทิปิ ฉนฺทาทโย สมาธิสหิตาว อิทฺธิํ นิปฺผาเทนฺติ, ตถาปิ วิสุํ เนสํ ปทภาวทสฺสนํฯ เอกโต นิยุตฺโตว, น เอเกโก หุตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ นิยุตฺโตวาติ สหิโต เอว, น วิยุตฺโตฯ

[384] อโนนตนฺติ น โอนตํ, วีริเยน ปคฺคหิตตฺตา อลีนนฺติ อตฺโถฯ

เตนาห ‘‘โกสชฺเช น อิญฺชตี’’ติ, โกสชฺชนิมิตฺตํ น จลตีติ อตฺโถฯ อุทฺธํ นตํ อุนฺนตํ, อุทฺธตํ วิกฺขิตฺตํฯ น อุนฺนตํ อนุนฺนตํ, อวิกฺขิตฺตํ สมาหิตนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อุทฺธจฺเจ น อิญฺชตี’’ติฯ อภิสงฺควเสน นตํ อภินตํ, น อภินตํ อนภินตํ, อรตฺตํฯ อปคมนวเสน นตํ อปนตํ, โกธวเสน วิมุขํฯ น อปนตํ อนปนตํ, อทุฏฺฐํฯ ทิฏฺฐิยา ‘‘อหํ, มม’’นฺติ นิสฺสยวเสน น นิสฺสิตนฺติ อนิสฺสิตํฯ ฉนฺทราควเสน น ปฏิพทฺธนฺติ อปฺปฏิพทฺธํฯ ราโค เกวลํ อาสตฺติมตฺตํ, ฉนฺทราโค ปน พหลกิเลโสฯ ตถา หิสฺส ทูเร ฐิตมฺปิ อารมฺมณํ ปฏิพทฺธเมวฯ วิปฺปมุตฺตนฺติ วิเสสโต ปมุตฺตํฯ ฌานานํ กามราคปฏิปกฺขตาย อาห ‘‘กามราเค’’ติฯ วิสํยุตฺตนฺติ วิวิตฺตํ สํกิเลสโต, น วา สํยุตฺตํ จตูหิปิ โยเคหิฯ วิมริยาทิกตํ กิเลสมริยาทาย, ยถา อีสกมฺปิ กิเลสมริยาทา น โหติ, ตถา ปฏิปนฺนํฯ เอกตฺตคตนฺติ เอกคฺคตํ อุปคตํ อจฺจนฺตเมว สมาหิตํฯ ตโต เอว นานตฺตกิเลเสหิ นานาสภาเวหิ กิเลเสหิ น อิญฺชติฯ

เอส อตฺโถติ โกสชฺชาทินิมิตฺตํฯ อิมสฺส จิตฺตสฺส อาเนญฺชนตฺโถ สิทฺโธ เอว อาเนญฺชปฺปตฺติยา ปกาสนวเสน ทสฺสิตตฺตาฯ ปุน วุตฺโตติ อิทฺธิยา ภูมิปาทปททสฺสนปฺปสงฺเคน ‘‘อิมานิ มูลานิ นามา’’ติ มูลภาวทสฺสนตฺถํ ปุน วุตฺโตฯ ปุริโมติ ‘‘สทฺธาทีหิ ปริคฺคหิตตฺตา’’ติอาทินา ปุพฺเพ ฉธา ทสฺสิตนโยฯ อยนฺติ อธุนา โสฬสธา ทสฺสิตนโยฯ สุตฺตนเย, ปฏิสมฺภิทานเย จ ทสฺสิเต ตตฺถ สมฺโมโห น โหติ, น อทสฺสิเตติ อาห ‘‘อุภยตฺถ อสมฺโมหตฺถ’’นฺติฯ

[385] ญาเณน อธิฏฺฐหนฺโตติ ‘‘กถํ ปนายํ เอวํ โหตี’’ติ เอตฺถ ปุพฺเพ อตฺตนา วุตฺตปทํ อุทฺธรติ อธิฏฺฐานวิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘อภิญฺญาปาทกํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐายา’’ติฯ เอตฺถ อนุปุพฺเพน จตฺตาริ ฌานานิ สมาปชฺชิตฺวา จตุตฺถชฺฌานโต วุฏฺฐายาติ เกจิ, ตํ อยุตฺตํฯ ยถิจฺฉิตชฺฌานสมาปชฺชนตฺถญฺหิ จิตฺตปริทมนํ, จตุตฺถชฺฌานเมว จ อภิญฺญาปาทกํ, น อิตรานิฯ ปริกมฺมํ กตฺวาติ ปาทกชฺฌานโต วุฏฺฐาย กามาวจรจิตฺเตน ‘‘สตํ โหมี’’ติอาทินา จินฺตนเมเวตฺถ ปริกมฺมกรณํ, ตถาวชฺชนเมว จ อาวชฺชนํฯ ทุติยมฺปีติ ปิ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ, เตน ตติยมฺปิ, ตโต ภิยฺโยปีติ อิมมตฺถํ ทีเปติฯ ยถา หิ ฌานภาวนา, เอวมภิญฺญาภาวนาปิฯ ‘‘เอกวารํ ทฺเววาร’’นฺติ อิทมฺปิ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ นิมิตฺตารมฺมณนฺติ ปฏิภาคนิมิตฺตารมฺมณํฯ

ปริกมฺมจิตฺตานีติ เอตฺถ เอเกกสฺส ปริกมฺมจิตฺตสฺส สตารมฺมณตา ทฏฺฐพฺพา ‘‘สตํ โหมี’’ติ ปวตฺตนโตฯ สหสฺสารมฺมณานีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ วณฺณวเสนาติ อตฺตนา ปริกปฺปิตวณฺณวเสนฯ โน ปณฺณตฺติวเสนาติ น สตฺตปณฺณตฺติวเสนฯ ตํ อธิฏฺฐานจิตฺตํ อปฺปนาจิตฺตมิวาติ อิวคฺคหณํ อภิญฺญาจิตฺตสฺส ฌานจิตฺตสฺส ปฐมุปฺปตฺติสทิสภาวโต วุตฺตํ, น ตสฺส อปฺปนาภาวโตฯ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานิกนฺติ รูปาวจรจตุตฺถฌานวนฺตํ, เตน สมฺปยุตฺตํฯ

[386] ยทิ เอวํ ‘‘อาวชฺชิตฺวา ญาเณน อธิฏฺฐาตี’’ติ ปฏิสมฺภิทาวจนํ กถนฺติ อาห ‘‘ยมฺปี’’ติอาทิฯ ตตฺราปีติ ปฏิสมฺภิทายมฺปิฯ อาวชฺชตีติ ‘‘พหุกํ อาวชฺชตี’’ติ อิทํ ปาฐปทํ ปริกมฺมวเสเนว วุตฺตํ, น อาวชฺชนวเสนฯ อาวชฺชิตฺวา ญาเณน อธิฏฺฐาตีติ อภิญฺญาญาณวเสน วุตฺตํ, น ปริกมฺมจิตฺตสมฺปยุตฺตสฺส, อญฺญสฺส วา กามาวจรสฺส ญาณสฺส วเสนฯ น หิ ตสฺส ตาทิโส อานุภาโว อตฺถีติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อปฺปนาปฺปตฺตสฺส อภิญฺญาญาณสฺเสว วเสน อธิฏฺฐานํ, ตสฺมาฯ อยมธิฏฺฐานกฺกโมติ ทสฺเสนฺโต ‘‘พหุกํ อาวชฺชตี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สนฺนิฏฺฐาปนวเสนาติ นิปฺผาทนวเสนฯ

กายสกฺขิทสฺสนตฺถนฺติ น เกวลํ วจนมตฺตเมว, อถ โข อยเมตสฺสตฺถสฺส อตฺตโน กาเยน สจฺฉิกตตฺตา กายสกฺขีติ สกฺขิทสฺสนตฺถํฯ

โกกนทนฺติ ปทุมวิเสสนํ ยถา ‘‘โกกาสก’’นฺติฯ ตํ กิร พหุปตฺตํ, วณฺณสมฺปนฺนํ, อติวิย สุคนฺธญฺจ โหติฯ ปาโตติ ปเควฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – ยถา โกกนทสงฺขาตํ ปทุมํ ปาโต สูริยสฺสุคฺคมนเวลายํ ผุลฺลํ วิกสิตํ อวีตคนฺธํ สิยา วิโรจมานํ, เอวํ สรีรคนฺเธน, คุณคนฺเธน จ สุคนฺธํ สรทกาเล อนฺตลิกฺเข อาทิจฺจมิว อตฺตโน เตชสา ตปนฺตํ องฺเคหิ นิจฺฉรณกชุติตาย องฺคีรสํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ปสฺสาติฯ

อภพฺโพติ ปฏิปตฺติสารมิทํ สาสนํ, ปฏิปตฺติ จ ปริยตฺติมูลิกา, ตฺวญฺจ ปริยตฺติํ อุคฺคเหตุํ อสมตฺโถ, ตสฺมา อภพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ อภพฺโพ นาม น โหติ วาสธุรสฺเสว ปธานภาวโตฯ

ภิกฺขูติ ปพฺพชิตโวหาเรน วุตฺตํ, ภาวินํ วา ภิกฺขุภาวํ อุปาทาย ยถา ‘‘อคมา ราชคหํ พุทฺโธ’’ติ (สุ. นิ. 410)ฯ

ปิโลติกขณฺฑนฺติ สุวิสุทฺธํ โจฬขณฺฑํ ฯ รโช หรตีติ รโชหรณํฯ อภินิมฺมินิตฺวา อทาสิ ตตฺถ ปุพฺเพ กตาธิการตฺตาฯ ตถา หิ โยนิโส อุมฺมุชฺชนฺโต ‘‘อตฺตภาวสฺส ปนายํ โทโส’’ติ อสุภสญฺญํ, อนิจฺจสญฺญญฺจ ปฏิลภิตฺวา นามรูปปริคฺคหาทินา ปญฺจสุ ขนฺเธสุ ญาณํ โอตาเรตฺวา กลาปสมฺมสนาทิกฺกเมน วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อุทยพฺพยญาณาทิปฏิปาฏิยา วิปสฺสนํ อนุโลมโคตฺรภุสมีปํ ปาเปสิฯ โอภาสวิสฺสชฺชนปุพฺพิกา ภาสิตคาถา โอภาสคาถาฯ

ราโค รโช อริยสฺส วินเย, น จ ปน เรณุ วุจฺจติ ‘‘รโช’’ติฯ กสฺมา? จิตฺตสฺส มลีนภาวกรณโตฯ ราคสฺเสตํ อธิวจนํ ‘‘รโช’’ติฯ เอตํ รชนฺติ เอตํ ราคสงฺขาตํ รชํฯ วิปฺปชหิตฺวาติ อคฺคมคฺเคน วิเสสโต ปชหนเหตุฯ ปณฺฑิตา วิหรนฺติ เตติ เต ปชหนกา ปณฺฑิตา หุตฺวา วิหรนฺติฯ วีตรชสฺส สพฺพโส ปหีนราคาทิรชสฺส พุทฺธสฺส ภควโต สาสเนฯ ตถา หิ วทนฺติ –

‘‘จิตฺตมฺหิ สํกิลิฏฺฐมฺหิ, สํกิลิสฺสนฺติ มาณวา;

จิตฺเต สุทฺเธ วิสุชฺฌนฺติ, อิติ วุตฺตํ มเหสินา’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.373; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.106; สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.3.100; อิติวุ. อฏฺฐ. 88);

ฉฬภิญฺญาคหเณน คหิตาย ฉฬภิญฺญาย วิภาวิเตปิ อริยมคฺเค อนุตฺตรภาวสามญฺเญน ผลนิพฺพาเนหิ สทฺธิํ สงฺคณฺหนฺโต อาห ‘‘นว โลกุตฺตรธมฺมา’’ติฯ

ปตฺตสฺส ปิทหนากาเรน หตฺถํ ฐเปนฺโต ‘‘หตฺถํ ปิทหี’’ติ วุตฺโตฯ หตฺถนฺติ วา กรณตฺเถ อุปโยควจนํ, หตฺเถน ปิทหีติ อตฺโถฯ

สหสฺสกฺขตฺตุนฺติ สหสฺสธาฯ สหสฺสธา หิ อตฺตานํ เอกจิตฺเตเนว นิมฺมินนฺโตปิ สหสฺสวารํ นิมฺมินนฺโต วิย โหติฯ อสติปิ กิริยาพฺยาวุตฺติยํ ตทตฺถสิทฺธิโตติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สหสฺสกฺขตฺตุ’’นฺติ วุตฺตํฯ อมฺพวเนติ อมฺพวเน กตวิหาเรฯ รมฺเมติ รมณีเยฯ ยาว กาลปฺปเวทนา, ตาว นิสีทีติ โยชนาฯ

อนิยเมตฺวาติ วณฺณาวยวสรีราวยวปริกฺขารกิริยาวิเสสาทีหิ นิยมํ อกตฺวาฯ นานาวณฺเณติ นานากาเร ยถาวุตฺตวณฺณาทิวเสน นานาวิเธฯ มิสฺสกเกเสติ ปลิเตหิ มิสฺสิตเกเสฯ อุปฑฺฒรตฺตวณฺณอุปฑฺฒปณฺฑุวณฺณาทีสุ อญฺญตรวณฺณนฺติ เอวํ อุปฑฺฒรตฺตจีวเรฯ

ปทวเสน อตฺถสฺส , คมนวเสน ปาฬิยา ภณนํ ปทภาณํฯ ปริกถาทิวเสน ธมฺมสฺส กถนํ ธมฺมกถาฯ สเรน ภญฺญํ สุตฺตาทีนํ อุจฺจารณํ สรภญฺญํฯ อปเรปีติ วุตฺตาการโต อญฺเญปิ ทีฆรสฺสกิสถูลาทิเก นานปฺปการเกฯ อิจฺฉิติจฺฉิตปฺปการาเยว โหนฺตีติ ยถา ยถา อิจฺฉิตา, ตํตํปการาเยว โหนฺติฯ ยตฺตกา หิ วิเสสา วณฺณาทิวเสน เตสุ อิจฺฉิตา, ตตฺตกวิเสสวนฺโตว เต โหนฺติฯ เต ปน ตถา พหุธา ภินฺนากาเรปิ วณฺณวเสน อารมฺมณํ กตฺวา เอกเมว อธิฏฺฐานจิตฺตํ ปวตฺตติฯ อยํ หิสฺส อานุภาโว – ยถา เอกาว เจตนา นานาวิเสสวนฺตํ อตฺตภาวํ นิพฺพตฺเตติ, ตตฺถ ภวปตฺถนา กมฺมสฺส วิเสสปจฺจโย โหติฯ อจินฺเตยฺโย จ กมฺมวิปาโกติ เจ, อิธาปิ ปริกมฺมจิตฺตํ วิเสสปจฺจโย โหติ, อจินฺเตยฺโย จ อิทฺธิวิสโยติ คเหตพฺพํฯ เอส นโยติ ยฺวายํ พหุภาวนิมฺมาเน ‘‘อภิญฺญาปาทกํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา’’ติอาทินา อธิฏฺฐานนโย วุตฺโต, เอส นโย อิตเรสุปิ อธิฏฺฐาเนสุฯ

อิติ อวิเสสํ อติเทเสน ทสฺเสตฺวา วิเสสํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ ปน วิเสโส’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิมินา ภิกฺขุนา อิจฺฉนฺเตนาติ สมฺพนฺโธฯ มํ ชานิสฺสนฺตีติ ‘‘อิทฺธิมา’’ติ มํ ชานิสฺสนฺติฯ อนฺตราวาติ ปริจฺฉินฺนกาลสฺส อพฺภนฺตเร เอวฯ ปาทกชฺฌานนฺติอาทิ ปริกมฺมกรณาการทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, อิตรํ ปน อติเทเสเนว วิภาวิตนฺติฯ เอวํ อกโรนฺโตติ ‘‘เอโก โหมี’’ติ อนฺตรา อธิฏฺฐานํ อกโรนฺโตฯ ‘‘ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสนา’’ติ อิมินา ‘‘สตํ โหมี’’ติอาทินา อธิฏฺฐานํ กโรนฺเตน กาลปริจฺเฉทวเสเนว กาตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ สยเมว เอโก โหติ อธิฏฺฐานสฺส ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตาฯ เอตฺถ จ ปริกมฺมาธิฏฺฐานจิตฺตานํ อิทฺธิมา วณฺณวเสน สยเมว อารมฺมณํ โหติฯ เตสุ ปริกมฺมจิตฺตานิ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณานิฯ อธิฏฺฐานจิตฺตํ สมฺปติวตฺตมานารมฺมณํ อธิฏฺฐานสฺส เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตาติ วทนฺติฯ

[387] ‘‘อาวิภาว’’นฺติ ปทสฺส เหฏฺฐา วุตฺเตน โหติ-สทฺเทน สมฺพนฺโธ น ยุชฺชติ อุปโยควจเนน วุตฺตตฺตา, ตถา วกฺขมาเนน จ คจฺฉติ-สทฺเทน อตฺตโน, ปเรสญฺจ อาวิภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตา, นามปทญฺจ กิริยาปทาเปกฺขนฺติ กิริยาสามญฺญวาจินา กโรติ-สทฺเทน โยเชตฺวา อาห ‘‘อาวิภาวํ กโรตี’’ติฯ

ติโรภาวนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย ฯ ยทิ เอวํ กถํ ปฏิสมฺภิทายนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘อิทเมว หี’’ติอาทิฯ กามํ ปฏิสมฺภิทายํ ‘‘อาวิภาวนฺติ เกนจิ อนาวฏํ โหตี’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. 3.11) อาคตํ, ตมฺปิ อิทเมว อาวิภาวกรณํ, ติโรภาวกรณญฺจ สนฺธาย วุตฺตํฯ เสสปทานิ เตสํเยว เววจนานิฯ อนฺธการนฺติ รตฺตนฺธการํ, ทิวาปิ วา พิลคุหาทิคตํ อนฺธการํฯ ปฏิจฺฉนฺนนฺติ กุฏฺฏกวาฏาทินา ปฏิจฺฉาทิตํฯ อนาปาถนฺติ ทูรตาสุขุมตรตาทินา น อาปาถคตํฯ อยนฺติ อิทฺธิมาฯ ปฏิจฺฉนฺโนปิ ทูเร ฐิโตปิ อตฺตา วา ปโร วา ยถา ทิสฺสตีติ วิภตฺติํ ปริณาเมตฺวา โยเชตพฺพํฯ อาโลกชาตนฺติ อาโลกภูตํ, ชาตาโลกํ วาฯ

[388] เอตํ ปน ปาฏิหาริยนฺติ อาวิภาวปาฏิหาริยมาหฯ เกน กตปุพฺพนฺติ ตตฺถ กายสกฺขิํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สตฺถา ตาว กายสกฺขี’’ติ ทสฺเสนฺเตน ‘‘ภควตา’’ติ วตฺวา ตมตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘ภควา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สาวตฺถิวาสิเก ปสฺสนฺตีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ, ตถา ‘‘ยาว อวีจิํ ทสฺเสสี’’ติฯ อากาสคเตสุ เหฏฺฐิมเหฏฺฐิมวิมาเนสุ อุปรูปริวิมานํ พฺยวธายเกสุ พฺยูหิยมาเนสุ ตคฺคตํ อากาสํ พฺยูฬฺหํ นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อากาสญฺจ ทฺวิธา วิยูหิตฺวา’’ติฯ

อยมตฺโถติ อาวิภาวปาฏิหาริยสฺส สตฺถารา กตภาโวฯ ปุริมพุทฺธานํ ปฏิปตฺติอาวชฺชนํ พุทฺธปฺปเวณิยา อนุปาลนตฺถํฯ ‘‘เอเกน ปาเทนา’’ติอาทิ ติวิกฺกมทสฺสนํฯ นยํ เทติ ยสฺส นยสฺส อนุสาเรน วาจนามคฺคํ ฐเปสิฯ

จูฬอนาถปิณฺฑิโก นาม อนาถปิณฺฑิกมหาเสฏฺฐิสฺส กนิฏฺฐภาตาฯ

สิเนรุปพฺพตํ นิพฺพิชฺฌิตฺวาติ ตํ ปริสาย ทิสฺสมานรูปํเยว กตฺวา นิพฺพิชฺฌิตฺวาฯ นนฺติ สิเนรุปพฺพตํฯ

อเนกสตสหสฺสสงฺขสฺส โอกาสโลกสฺส, ตํนิวาสิสตฺตโลกสฺส จ วิวฏภาวกรณปาฏิหาริยํ โลกวิวรณํ นามฯ มหาพฺรหฺมาติ สหมฺปติมหาพฺรหฺมาฯ

ปสฺสถ ตาว อปณฺณกปฏิปทาย ผลนฺติ นิรยภเยน ตชฺเชตฺวา สตฺถุ อนุปุพฺพิกถานเยน สคฺคสุเขน ปโลเภตฺวา, น ปน สคฺคสมฺปตฺติยํ นินฺนภาวาปาทเนนฯ

[389] ยถา อาวิภาวกรเณ อาโลกกสิณํ สมาปชฺชิตพฺพํ อาโลกนิมฺมานาย, เอวํ ติโรภาวกรเณ อนฺธการนิมฺมานาย นีลกสิณํ สมาปชฺชิตพฺพํฯ กามญฺเจตํ ปาฬิยํ สรูปโต นาคตํ, ‘‘วิวฏํ อาวฏ’’นฺติ (ปฏิ. ม. 3.11) ปน วจนโต อตฺถโต อาคตเมวฯ โอทาตกสิณนฺโตคธํ วา อาโลกกสิณนฺติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ อนฺธการนฺติ อนฺธการวนฺตํฯ

[390] อวเสเส อิฏฺฏิยตฺเถราทิเกฯ

[391] ปากโฏ อิทฺธิมา เอตสฺส อตฺถีติ ปากฏํ, ปากฏญฺจ ตํ ปาฏิหาริยญฺจาติ ปากฏปาฏิหาริยํฯ น เอตฺถ อิทฺธิมา ปากโฏติ อปากฏํ, อปากฏญฺจ ตํ ปาฏิหาริยญฺจาติ อปากฏปาฏิหาริยํฯ อิทฺธิมโต เอว หิ ปากฏาปากฏภาเวนายํ เภโท, น ปาฏิหาริยสฺสฯ น หิ ตํ อปากฏํ อตฺถิฯ

อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาติ มนุสฺสธมฺโม วุจฺจติ ทส กุสลกมฺมปถธมฺมา, ตโต มนุสฺสธมฺมโต อุตฺตริฯ อิทฺธิสงฺขาตํ ปาฏิหาริยํ อิทฺธิปาฏิหาริยํฯ อาฬินฺเทติ ปมุเขฯ โอกาเสหีติ ปกิรฯ อิทฺธาภิสงฺขารนฺติ อิทฺธิปโยคํฯ อภิสงฺขาสีติ อภิสงฺขริ, อกาสีติ อตฺโถฯ ตาลจฺฉิคฺคเฬนาติ กุญฺจิกจฺฉิทฺเทนฯ อคฺคฬนฺตริกายาติ ปิฏฺฐสงฺฆาตานํ อนฺตเรนฯ

อนฺตรหิโตติ อนฺตรธายิตุกาโมฯ พโก พฺรหฺมา ยถา อนฺตรธายิตุํ น สกฺโกติ, ตถา กตฺวา ภควา สยํ ตสฺส, พฺรหฺมคณสฺส จ อนาปาถภาวคมเนน อนฺตรหิโต หุตฺวา ‘‘สมณสฺส โคตมสฺส อิมสฺมิํ ฐาเน อตฺถิภาโว วา นตฺถิภาโว วา น สกฺกา ชานิตุ’’นฺติ เอวํ พฺรหฺมคณสฺส วจโนกาโส มา โหตูติ ‘‘ภเววาห’’นฺติ อิมํ คาถํ อภาสิฯ

ตตฺถ ภเววาหํ ภยํ ทิสฺวาติ อหํ ภเว สํสาเร ชาติชราทิเภทํ ภยํ ทิสฺวา เอวฯ

ภวญฺจ วิภเวสินนฺติ อิมญฺจ กามภวาทิํ ติวิธมฺปิ สตฺตภวํ, วิภเวสินํ วิภวํ คเวสมานมฺปิ ปริเยสมานมฺปิ ปุนปฺปุนํ ภเว เอว ทิสฺวาฯ ภวํ นาภิวทินฺติ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน กิญฺจิ ภวํ น อภิวทิํ น คเหสิํฯ นนฺทิญฺจ น อุปาทิยินฺติ ภวตณฺหํ น อุปคจฺฉิํ, น อคฺคเหสินฺติ อตฺโถฯ

[392] อลคฺคมาโนติ วินิวิชฺฌิตฺวา คมเนน กุฏฺฏาทีสุ กตฺถจิ น ลคฺคมาโนฯ อาวชฺชิตฺวา กตปริกมฺเมนาติ ยสฺส ปรโต คนฺตุกาโม, ตํ อาวชฺชิตฺวา ‘‘อากาโส โหตุ, อากาโส โหตู’’ติ เอวํ กตปริกมฺเมน อิทฺธิมตาฯ ปาการปพฺพตาเปกฺขาย ‘‘สุสิโร, ฉิทฺโท’’ติ จ ปุลฺลิงฺควเสน วุตฺตํฯ อุพฺเพธวเสน ปวตฺตํ วิวรํ สุสิรํฯ ติริยํ ปวตฺตํ ฉิทฺทํฯ

ยตฺถ กตฺถจิ กสิเณ ปริกมฺมํ กตฺวาติ ปถวีกสิณาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ กสิเณ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ปริกมฺมํ กตฺวา ‘‘อากาโส โหตู’’ติ อธิฏฺฐาตพฺโพฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘อฏฺฐสมาปตฺติวสีภาโวเยว ปมาณ’’นฺติฯ ตสฺมา ยํ ยํ อิจฺฉติ, ตํ ตเทว โหติฯ เอเตน ปถวิยา อุมฺมุชฺชนนิมุชฺชเน อาโปกสิณสมาปชฺชนํ, อุทกาทีสุ ปถวีนิมฺมาเน ปถวีกสิณสมาปชฺชนํ น เอกนฺตโต อิจฺฉิตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอตนฺติ เอตํ ติโรกุฏฺฏาทิคมนปาฏิหาริยกรเณ อากาสกสิณสมาปชฺชนํ อวสฺสํ วตฺตพฺพํ อนุจฺฉวิกภาวโตฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘อากาสกสิณวเสน ปฏิจฺฉนฺนานํ วิวฏกรณ’’นฺติอาทิวจนํ วิย ปถวีกสิณวเสน ‘‘เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหตี’’ติอาทิภาโว ‘‘อากาเส วา อุทเก วา ปถวิํ นิมฺมินิตฺวา ปทสา คมนํ อิจฺฉตี’’ติอาทินา ยํ ปกิณฺณกนเย วุตฺตํ, ตมฺปิ สมตฺถิตํ โหติฯ

‘‘โทโส นตฺถี’’ติ ทฺวิกฺขตฺตุํ พทฺธํ สุพทฺธํ วิย ทฬฺหีกรณํ นาม โหตีติ อธิปฺปาเยน วตฺวา เตน ปโยชนาภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุน สมาปชฺชิตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อธิฏฺฐิตตฺตา อากาโส โหติเยวาติ สเจปิ กิญฺจิ อนฺตรา อุปฏฺฐิตํ ปพฺพตาทิ สิยา, ตมฺปิ ‘‘อากาโส โหตู’’ติ อธิฏฺฐิตตฺตา อากาโส โหติเยวฯ อิทมฺปิ อฏฺฐานปริกปฺปนมตฺตํ, ตาทิสสฺส อุปฏฺฐานเมว นตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อนฺตรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[393] ปริจฺฉินฺทิตฺวาติ ยถิจฺฉิตฏฺฐานํ ญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวาฯ

ตตฺราติ ตสฺมิํ ปถวิยา อุทกภาวาธิฏฺฐาเน อยํ ยถาวุตฺตปฏิปตฺติวิภาวินี ปาฬิ ฯ ปรโต ‘‘ตตฺรายํ ปาฬี’’ติ อาคตฏฺฐาเนสุปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

โสติ อิทฺธิมาฯ อธิฏฺฐานกาเล กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา อธิฏฺฐาตีติ วุตฺตํ ‘‘ปริจฺฉินฺนกาลํ ปน อติกฺกมิตฺวา’’ติฯ ปกติยา อุทกํ อนิมฺมานอุทกํฯ

[394] วิปรีตนฺติ ยํ อุทกํ อกฺกมิตฺวา อกฺกมนฺโต น สํสีทติ, ตํ ปเนตฺถ อิทฺธิยา ปถวีนิมฺมานวเสน เวทิตพฺพํฯ ปถวีกสิณนฺติ ปถวีกสิณชฺฌานํฯ

[395] ปลฺลงฺกนฺติ สมนฺตโต อูรุพทฺธาสนํฯ ฉินฺนปกฺโข, อสญฺชาตปกฺโข วา สกุโณ เฑตุํ น สกฺโกตีติ ปาฬิยํ ‘‘ปกฺขี สกุโณ’’ติ (ปฏิ. ม. 3.11) ปกฺขี-สทฺเทน วิเสเสตฺวา สกุโณ วุตฺโตติ ‘‘ปกฺเขหิ ยุตฺตสกุโณ’’ติ อาหฯ ปริกมฺมํ กตฺวาติ ‘‘ปถวี โหตู’’ติ ปริกมฺมํ กตฺวาฯ

อากาเส อนฺตลิกฺเขติ อนฺตลิกฺขสญฺญิเต อากาเสฯ ยตฺถ ยตฺถ หิ อาวรณํ นตฺถิ, ตํ ตํ ‘‘อากาส’’นฺติ วุจฺจติฯ อยญฺจ อิทฺธิมา น ปถวิยา อาสนฺเน อากาเส คจฺฉติฯ ยตฺถ ปน ปกฺขีนํ อโคจโร, ตตฺถ คจฺฉติ, ตาทิสญฺจ โลเก ‘‘อนฺตลิกฺข’’นฺติ วุจฺจติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อนฺตลิกฺขสญฺญิเต อากาเส’’ติฯ

เถโรติ ปุพฺเพ วุตฺต ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโรฯ สมาปตฺติสมาปชฺชนนฺติ ปุน สมาปตฺติสมาปชฺชนํฯ นนุ สมาหิตเมวสฺส จิตฺตนฺติ อิทฺธิมโต ปาฏิหาริยวเสน ปวตฺตมานสฺส จิตฺตํ อจฺจนฺตํ สมาหิตเมว โหติ, น อญฺญทา วิย อสมาหิตนฺติ อธิปฺปาโยฯ ตํ ปน เถรสฺส มติมตฺตํฯ ปุพฺเพ หิ ปถวีกสิณํ สมาปชฺชิตฺวา ปถวิํ อธิฏฺฐาย คจฺฉติ, อิทานิ ปน อากาโส อิจฺฉิตพฺโพ, ตสฺมา อากาสกสิณํ สมาปชฺชิตพฺพเมวฯ เตนาห ‘‘กิญฺจาปี’’ติอาทิฯ ติโรกุฏฺฏปาฏิหาริเย วุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ ยถา ตตฺถ กุฏฺฏาทิ ‘‘อากาโส โหตู’’ติ อธิฏฺฐาเนน อากาโส โหติ, เอวํ อิธาปิ ปพฺพตรุกฺขาทิํ อธิฏฺฐาเนน อากาสํ กตฺวา คนฺตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

อถ วา ติโรกุฏฺฏปาฏิหาริเย วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘สเจ ปนสฺส ภิกฺขุโน อธิฏฺฐหิตฺวา คจฺฉนฺตสฺสา’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. 2.392) ตตฺถ วุตฺตนเยนฯ เอเตน ‘‘ปุริมาธิฏฺฐานพเลเนว จสฺส อนฺตรา อญฺโญ ปพฺพโต วา รุกฺโข วา อุตุมโย อุฏฺฐหิสฺสตีติ อฏฺฐานเมเวต’’นฺติ นาคาทีหิ กยิรมาโน วิพนฺโธ คมนนฺตรายํ น กโรตีติ ทสฺเสติฯ

โอกาเสติ ชนวิวิตฺเต ยุตฺตฏฺฐาเนฯ ปากโฏ โหติ อากาสจารี อยํ สมโณติฯ

[396] ทฺวาจตฺตาลีสโยชนสหสฺสคฺคหณํ ปฐมกปฺปวเสน กตํ, ตโต ปรํ ปน อนุกฺกเมน ปถวิยา อุสฺสิตภาเวน ตโต กติปยโยชนูนตา สิยา, อปฺปกํ อธิกํ วา อูนํ วา คณนูปคํ น โหตีติ ตถา วุตฺตํฯ ตีสุ ทีเปสุ เอกกฺขเณ อาโลกกรเณนาติ ยทา ยสฺมิํ ทีเป มชฺเฌ ติฏฺฐนฺติ, ตทา ตโต ปุริมสฺมิํ อตฺถํ คจฺฉนฺตา ปจฺฉิเม อุเทนฺตา หุตฺวา อาโลกกรเณนฯ อญฺญโชตีนํ วา อภิภวเนน, ทุทฺทสตาย จ มหิทฺธิเกฯ สตฺตานํ สีตปริฬาหวูปสมเนน, โอสธิติณวนปฺปตีนํ ปริพฺรูหเนน จ มหานุภาเวฯ ฉุปตีติ ผุสติฯ ปริมชฺชตีติ หตฺถํ อิโต จิโต จ สญฺจาเรนฺโต ฆํเสติฯ อภิญฺญาปาทกชฺฌานวเสเนวาติ ยสฺส กสฺสจิ อภิญฺญาปาทกชฺฌานวเสนฯ เอว-กาเรน ปาทกชฺฌานวิเสสํ นิวตฺเตติ, น อธิฏฺฐานํฯ เตเนวาห ‘‘นตฺเถตฺถ กสิณสมาปตฺตินิยโม’’ติฯ ติโรกุฏฺฏปาฏิหาริยาทีสุ วิย อิมสฺมิํ นาม กสิเณ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา อธิฏฺฐาตพฺพนฺติ น เอตฺถ โกจิ นิยโม อตฺถีติ อตฺโถฯ ตถา หิ ปาฬิยํ กิญฺจิ สมาปตฺติํ อปรามสิตฺวา ‘‘อิธ โส อิทฺธิมา’’ติอาทิ (ปฏิ. ม. 3.10-11) วุตฺตํฯ หตฺถปาเส โหติ ‘‘จนฺทิมสูริเย’’ติ เอวํ วุตฺตํ จนฺทิมสูริยมณฺฑลํฯ รูปคตํ หตฺถปาเสติ หตฺถปาเส ฐิตํ รูปคตํ, หตฺถปาเส วา รูปคตํฯ หตฺถํ วา วฑฺเฒตฺวา ปรามสตีติ โยชนาฯ

อุปาทินฺนกํ นิสฺสาย อนุปาทินฺนกสฺส วฑฺฒนํ วุตฺตํฯ ยุตฺติยา ปเนตฺถ อุปาทินฺนกสฺสปิ วฑฺฒนจฺฉายา ทิสฺสติฯ อตฺตโน อณุมหนฺตภาวาปาทเน อุปาทินฺนกสฺส หาปนํ วิย วฑฺฒนมฺปิ ลพฺภเตวฯ ยถา อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส นนฺโทปนนฺททมเนติ เอวํ ปวตฺตํ สหวตฺถุนา เถรวาทํ อาหริตฺวา ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร อาหา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ กิํ ปน น โหติ, โหติเยวาติ อธิปฺปาโยฯ

ทฺเว หิ ปฏิเสธา ปกติํ คเมนฺตีติฯ ‘‘ตทา มหนฺตํ โหติ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส วิยา’’ติ อิทํ ยถาธิกตตฺถทสฺสนวเสน วุตฺตํ, ขุทฺทกภาวาปาทนมฺเปตฺถ ลพฺภเตวฯ

นนฺโทปนนฺทนาคทมนกถาวณฺณนา

โอโลเกสิ พุทฺธาจิณฺณวเสน ‘‘อตฺถิ นุ โข อสฺส อุปนิสฺสโย’’ติฯ โลกิยํ รตนตฺตเย ปสาทลกฺขณํ สาสนาวตารํ สนฺธายาห ‘‘อปฺปสนฺโน’’ติฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิโต วิเวเจตฺวา ปสาเทตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘โก นุ โข…เป.… วิเวเจยฺยา’’ติฯ

ตํ ทิวสนฺติ ยทา ภควา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ตาวติํสภวนาภิมุโข คจฺฉติ, ตํ ทิวสภาคํฯ อาปานภูมิํ สชฺชยิํสูติ ยตฺถ โส นิสินฺโน โภชนกิจฺจํ กโรติ, ตํ ปริเวสนฏฺฐานํ สิตฺตํ สมฺมฏฺฐํ โภชนูปกรณูปนยนาทินา สชฺชยิํสุ ปฏิยาเทสุํฯ ติวิธนาฏเกหีติ วธูกุมาริกญฺญาวตฺถาหิ ติวิธาหิ นาฏกิตฺถีหิฯ โอโลกยมาโนติ เปกฺขนฺโต, วิจาเรนฺโต วาฯ

อุปรูปรีติ มตฺถกมตฺถเกฯ ภวเนนาติ ภวนปเทเสนฯ โภเคหีติ สรีรโภเคหิฯ อวกุชฺเชนาติ นิกุชฺชิเตนฯ คเหตฺวาติ ยถา ตาวติํสภวนสฺส ปเทโสปิ นาวสิสฺสติ, เอวํ ปริยาทายฯ

สิเนรุปริภณฺฑนฺติ สิเนรุเมขลํฯ สิเนรุสฺส กิร สมนฺตโต พหลโต, ปุถุลโต จ ปญฺจโยชนสหสฺสปริมาณานิ จตฺตาริ ปริภณฺฑานิ ตาวติํสภวนสฺส อารกฺขาย นาเคหิ, ครุเฬหิ, กุมฺภณฺเฑหิ, ยกฺเขหิ จ อธิฏฺฐิตานิ, ตานิ ปริภณฺฑภาวสามญฺเญน เอกชฺฌํ กตฺวา ‘‘ปริภณฺฑ’’นฺติ วุตฺตํฯ เตหิ กิร สิเนรุสฺส อุปฑฺฒํ ปริยาทินฺนํฯ

อตฺตภาวํ วิชหิตฺวาติ มนุสฺสรูปํ อนฺตรธาเปตฺวาฯ พาธตีติ เขทมตฺตํ อุปฺปาเทติฯ

อตฺตภาวํ วิชหิตฺวาติ สุขุมตฺตภาวนิมฺมาเนน นาครูปํ วิชหิตฺวาฯ มุขํ วิวริ ‘‘มุขคตํ สมณํ สํขาทิสฺสามี’’ติฯ ปาจีเนน จ ปจฺฉิเมน จาติ นาคสฺส ตถานิปนฺนตฺตา วุตฺตํฯ สุฏฺฐุ สติยา ปจฺจุปฏฺฐาปนตฺถมาห ‘‘มนสิ กโรหี’’ติฯ