ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

วิสุทฺธิมคฺค-มหาฏีกา

(ทุติโย ภาโค)

12. อิทฺธิวิธนิทฺเทสวณฺณนา

อภิญฺญากถาวณฺณนา

[365] สํวณฺณนาวเสน อนนฺตรสมาธิกถาย อาสนฺนปจฺจกฺขตํ ทีเปนฺโต ‘‘อยํ สมาธิภาวนา’’ติ อาหฯ ‘‘อภิญฺญา สมฺปาเทตุํ โยโค กาตพฺโพ’’ติ วตฺวา ตตฺถ ปโยชนวิเสเส ทสฺเสตุํ ‘‘เอวญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กิญฺจาปิ ถิรตรภาโว, วิปสฺสนาภาวนาสุขตา จ สมาธิภาวนาย อานิสํโส เอว, ตถาปิ ปญฺจ โลกิยาภิญฺญา ยถาวุตฺตสมาธิภาวนาย อานิสํสภาเวน ปากฏา ปญฺญาตาติ ตาสํเยว วเสน โยคิโน อธิคตานิสํสตา วุตฺตา, จุทฺทสธา จิตฺตปริทมเนน ถิรตรตา วุตฺตาฯ โลกิยาภิญฺญาสุ วสีภาโวปิ สมาธิสฺเสว วสีภาโว, ตถา จ ‘‘สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ (สํ. นิ. 3.5; 4.99; 5.1071; เนตฺติ. 40; มิ. ป. 2.1.14) วจนโต ‘‘สุเขเนว ปญฺญาภาวนํ สมฺปาเทสฺสตี’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา สมาธิภาวนาย อานิสํสลาโภ ถิรตรตา, สุเขเนว จ ปญฺญาภาวนา อิชฺฌติ, ตสฺมา อภิญฺญากถํ ตาว อารภิสฺสาม, ปญฺญาภาวนาย โอกาเส สมฺปตฺเตปีติ อธิปฺปาโยฯ

ภควตา ปญฺจ โลกิกาภิญฺญา วุตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ น จตุกฺกชฺฌานมตฺตเมว อิธ สาสเน สมฺปาเทตพฺพํ, นปิ อิทฺธิวิธญาณเมว, อถ โข อญฺญมฺปิ อตฺถีติ อุตฺตรุตฺตริปณีตปณีตธมฺมเทสนตฺถญฺจฯ

อิทฺธิวิกุพฺพนนฺติ อิทฺธิสงฺขาตํ ปกติวณฺณชหนกิริยํ, อิทํ อิทฺธีสุ วิกุพฺพนิทฺธิยา ปธานตาย วุตฺตํ, อิทฺธิํ วิกุพฺพนญฺจาติ เอวํ วา อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ วิกุพฺพนสฺส วิสุํ คหณมฺปิ วุตฺตการเณเนว ทฏฺฐพฺพํฯ อากาสกสิณวเสน อรูปสมาปตฺติโย น สมฺภวนฺติ, อาโลกกสิณญฺจ โอทาตกสิณนฺโตคธํ กตฺวา ‘‘โอทาตกสิณปริยนฺเตสู’’ติ วุตฺตํ กสิณานุโลมาทิจิตฺตปริทมนวิธิโน อธิปฺเปตตฺตา, อากาสนิมฺมานาทิอตฺถํ ปน ตทุภยมฺปิ อิจฺฉิตพฺพเมวฯ อฏฺฐ อฏฺฐาติ ยถาวุตฺเตสุ กสิเณสุ เอเกกสฺมิํ อฏฺฐ อฏฺฐ สมาปตฺติโยฯ กสิณานุโลมโตติ กสิณปฏิปาฏิโต, ปฏิปาฏิ จ เทสนาวเสน เวทิตพฺพาฯ ฌานานุโลโม ปน ปฏิปตฺติวเสนปิฯ อุกฺกมนํ อุกฺกนฺตํ, อุกฺกนฺตเมว อุกฺกนฺติกํ, ฌานสฺส อุกฺกนฺติกํ ฌานุกฺกนฺติกํ, ตโต, ฌานลงฺฆนโตติ อตฺโถฯ องฺคสงฺกนฺติโต องฺคาติกฺกมโตฯ จิตฺตํ ปริทเมตพฺพํ ยทิจฺฉกํ ยตฺถิจฺฉกํ ฌานานํ สมาปชฺชนาทิสุขตฺถํ, เตสํ อารมฺมณานญฺจ สลฺลกฺขณตฺถํฯ เอวญฺหิสฺส ตตฺถ วิสวิตา สมิชฺฌตีติฯ

[366] ฌานํ สมาปชฺชตีติ กิํ จตุพฺพิธมฺปิ ฌานํ สมาปชฺชติ, อุทาหุ เอเกกนฺติ? กิญฺเจตฺถ ยทิ จตุพฺพิธมฺปิ สมาปชฺชติ, องฺคสงฺกนฺติโต วิเสโส น สิยา, อถ เอเกกํ อารมฺมณสงฺกนฺติโตฯ นายํ โทโส อาโภควเสน เตสํ วิเสสสิทฺธิโตฯ ยทา หิ กสิณานุโลมเมว อาภุชิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ กสิเณ ฌานานิ สมาปชฺชติ, น องฺคสงฺกนฺติํ, ตทา กสิณานุโลโมฯ ยทา ปน องฺคสงฺกนฺติํ อาภุชิตฺวา ฌานานิ สมาปชฺชติ, ตทา องฺคสงฺกนฺติ เวทิตพฺพาฯ อิมินา นเยน กสิณานุโลมอารมฺมณสงฺกนฺติอาทีนมฺปิ อญฺญมญฺญํ วิเสโส เวทิตพฺโพฯ อิทํ กสิณานุโลมํ นาม จิตฺตปริทมนนฺติ อธิปฺปาโยฯ

ตเถวาติ ‘‘ปฏิปาฏิยา อฏฺฐสุ กสิเณสุ สตกฺขตฺตุมฺปิ สหสฺสกฺขตฺตุมฺปี’’ติ เอตสฺส อุปสํหารตฺโถ ตถา-สทฺโทฯ ปฏิโลมโต เจตฺถ ปฏิปาฏิฯ เตนาห ‘‘ปฏิโลมกฺกเมนา’’ติฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – ปฐมํ โอทาตกสิเณ ฌานํ สมาปชฺชติ, ตโต โลหิตกสิเณติ ยาว ปถวีกสิณา วตฺตพฺพาฯ

ปุนปฺปุนํ สมาปชฺชนนฺติ ‘‘สตกฺขตฺตุํ สหสฺสกฺขตฺตุ’’นฺติ วุตฺตํ พหุลาการมาหฯ