เมนู

8. อารญฺญิกงฺคกถาวณฺณนา

[31] คามนฺตเสนาสนํ ปหาย อรญฺเญ อรุณํ อุฏฺฐาเปตพฺพนฺติ เอตฺถ คามนฺตํ, อรญฺญญฺจ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ สทฺธิํ อุปจาเรนา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ คามปริยาปนฺนตฺตา คามนฺตเสนาสนสฺส ‘‘คาโมเยว คามนฺตเสนาสน’’นฺติ วุตฺตํฯ โย โกจิ สตฺโถปิ คาโม นามาติ สมฺพนฺโธฯ อินฺทขีลาติ อุมฺมาราฯ ตสฺสาติ เลฑฺฑุปาตสฺสฯ วินยปริยาเยน อรญฺญลกฺขณํ อทินฺนาทานปาราชิเก (ปารา. 92) อาคตํฯ ตตฺถ หิ ‘‘คามา วา อรญฺญา วา’’ติ อนวเสสโต อวหารฏฺฐานปริคฺคเห ตทุภยํ อสงฺกรโต ทสฺเสตุํ ‘‘ฐเปตฺวา คามญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ คามูปจาโร หิ โลเก คามสงฺขเมว คจฺฉตีติฯ นิปฺปริยายโต ปน คามวินิมุตฺตํ ฐานํ อรญฺญเมว โหตีติ อภิธมฺเม (วิภ. 529) คามา ‘‘นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา, สพฺพเมตํ อรญฺญ’’นฺติ วุตฺตํฯ สุตฺตนฺติกปริยาเยน อารญฺญกสิกฺขาปเท (ปารา. 654) ‘‘ปญฺจธนุสติกํ ปจฺฉิม’’นฺติ อาคตํ อารญฺญิกํ ภิกฺขุํ สนฺธายฯ น หิ โส วินยปริยายิเก ‘‘อรญฺเญ วสนโต อารญฺญิโก ปนฺตเสนาสโน’’ติ สุตฺเต วุตฺโตฯ อยญฺจ สุตฺตสํวณฺณนาติ อิธ สพฺพตฺถ สุตฺตนฺตกถาว ปมาณํฯ ตสฺมา ตตฺถ อาคตเมว ลกฺขณํ คเหตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตํ อาโรปิเตน อาจริยธนุนา’’ติอาทินา มินนวิธิํ อาหฯ เตเนว หิ มชฺฌิมฏฺฐกถานโยว (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.296) อิทเมตฺถ ปมาณนฺติ จ วุตฺโตฯ

ตโต ตโต มคฺคนฺติ ตตฺถ ตตฺถ ขุทฺทกมคฺคํ ปิทหติฯ ธุตงฺคสุทฺธิเกน ธุตงฺคโสธนปสุเตนฯ ยถาปริจฺฉินฺเน กาเลติ อุกฺกฏฺฐสฺส ตโยปิ อุตู, มชฺฌิมสฺส ทฺเว, มุทุกสฺส เอโก อุตุฯ ตตฺถปิ ธุตงฺคํ น ภิชฺชติ สอุสฺสาหตฺตาฯ นิปชฺชิตฺวา คมิสฺสามาติ จิตฺตสฺส สิถิลภาเวน ธุตงฺคํ ภิชฺชตีติ วุตฺตํฯ อรญฺญสญฺญํ มนสิ กโรนฺโตติ ‘‘อหํ วิเวกวาสํ วสิสฺสามิ, ยถาลทฺโธว กายวิเวโก สาตฺถโก กาตพฺโพ’’ติ มนสิการสพฺภาวโต ‘‘ภพฺโพ…เป.… รกฺขิตุ’’นฺติ วุตฺตํฯ อสฺส อารญฺญิกสฺส จิตฺตํ น วิกฺขิปนฺติ อาปาถมนุปคมนโตฯ วิคตสนฺตาโส โหติ วิเวกปริจยโตฯ ชีวิตนิกนฺติํ ชหติ พหุปริสฺสเย อรญฺเญ นิวาเสเนว มรณภยสฺส ทูรีกรณโตฯ ปวิเวกสุขรสํ อสฺสาเทติ อนุภวติ ชนสํสคฺคาภาวโตฯ อาราธยนฺโตติ อนุนยนฺโตฯ ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปตฺติยา วิเวกสฺส อธิฏฺฐานภาวโต อารญฺญิกงฺคโยคิโน วาหนสทิสนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อวเสสธุตายุโธ’’ติ, อวสิฏฺฐธุตธมฺมายุโธติ อตฺโถฯ

อิติ อารญฺญิกงฺคกถาวณฺณนาฯ

9. รุกฺขมูลิกงฺคกถาวณฺณนา

[32] ฉนฺนนฺติ อิฏฺฐกาฉทนาทีหิ ฉาทิตํ, อาวสถนฺติ อตฺโถฯ สีมนฺตริกรุกฺโขติ ทฺวินฺนํ ราชูนํ รชฺชสีมาย ฐิตรุกฺโขฯ ตตฺถ หิ เตสํ ราชูนํ พลกาโย อุปคนฺตฺวา อนฺตรนฺตรา ยุทฺธํ กเรยฺย, โจราปิ ปาริปนฺถิกา สโมสรนฺตา ภิกฺขุสฺส สุเขน นิสีทิตุํ น เทนฺติฯ เจติยรุกฺโข ‘‘เทวตาธิฏฺฐิโต’’ติ มนุสฺเสหิ สมฺมตรุกฺโข ปูเชตุํ อุปคเตหิ มนุสฺเสหิ อวิวิตฺโต โหติฯ นิยฺยาสรุกฺโข สชฺชรุกฺขาทิฯ วคฺคุลิรุกฺโข วคฺคุลินิเสวิโตฯ สีมนฺตริกรุกฺขาทโย สปริสฺสยา, ทุลฺลภวิเวกา จาติ อาห ‘‘อิเม รุกฺเข วิวชฺเชตฺวา’’ติฯ ปณฺณสฏนฺติ รุกฺขโต ปติตปณฺณํฯ ปฏิจฺฉนฺเน ฐาเน นิสีทิตพฺพํ รุกฺขมูลิกภาวสฺส ปฏิจฺฉาทนตฺถํฯ ฉนฺเน วาสกปฺปนา ธมฺมสฺสวนาทีนมตฺถายปิ โหติฯ ตสฺมา ‘‘ชานิตฺวา อรุณํ อุฏฺฐาปิตมตฺเต’’ติ วุตฺตํฯ

อภิณฺหํ ตรุปณฺณวิการทสฺสเนนาติ อภิกฺขณํ ตรูสุ, ตรูนํ วา ปณฺเณสุ วิการสฺส ขณภงฺคสฺส ทสฺสเนนฯ เสนาสนมจฺเฉรกมฺมารามตานนฺติ อาวาสมจฺฉริยนวกมฺมรตภาวานํฯ เทวตาหีติ รุกฺขเทวตาหิฯ ตาปิ หิ รุกฺขฏฺฐวิมาเนสุ วสนฺติโย รุกฺเขสุ วสนฺติฯ อยมฺปิ รุกฺเขติ สหวาสิตาฯ วณฺณิโตติ ‘‘อปฺปานิ เจวา’’ติอาทินา ปสํสิโตฯ ‘‘รุกฺขมูลเสนาสนํ นิสฺสาย ปพฺพชฺชา’’ติ (มหาว. 73, 128) เอวํ นิสฺสโยติ จ ภาสิโตฯ อภิรตฺตานิ ตรุณกาเล, นีลานิ มชฺฌิมกาเล, ปณฺฑูนิ ชิณฺณกาเลฯ ปติตานิ มิลายนวเสนฯ เอวํ ปสฺสนฺโต ตรุปณฺณานิ ปจฺจกฺขโต เอว นิจฺจสญฺญํ ปนูทติ ปชหติ, อนิจฺจสญฺญา เอวสฺส สณฺฐาติฯ ยสฺมา ภควโต ชาติโพธิธมฺมจกฺกปวตฺตนปรินิพฺพานานิ รุกฺขมูเลเยว ชาตานิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘พุทฺธทายชฺชํ รุกฺขมูล’’นฺติฯ

อิติ รุกฺขมูลิกงฺคกถาวณฺณนาฯ

10. อพฺโภกาสิกงฺคกถาวณฺณนา

[33] ‘‘รุกฺขมูลํ ปฏิกฺขิปามี’’ติ เอตฺตเก วุตฺเต ฉนฺนํ อปฺปฏิกฺขิตฺตเมว โหตีติ ‘‘ฉนฺนญฺจ รุกฺขมูลญฺจ ปฏิกฺขิปามี’’ติ วุตฺตํฯ ธุตงฺคสฺส สพฺพโส ปฏิโยคิปฏิกฺเขเปน หิ สมาทานํ อิชฺฌติ, โน อญฺญถาติฯ ‘‘ธมฺมสฺสวนายา’’ติ อิมินาว ธมฺมํ กเถนฺเตนาปิ อุโปสถทิวสาทีสุ สุณนฺตานํ จิตฺตานุรกฺขณตฺถํ เตหิ ยาจิเตน ฉนฺนํ ปวิสิตุํ วฏฺฏติ, ธมฺมํ ปน กเถตฺวา อพฺโภกาโสว คนฺตพฺโพฯ รุกฺขมูลิกสฺสาปิ เอเสว นโยฯ อุโปสถตฺถายาติ อุโปสถกมฺมายฯ อุทฺทิสนฺเตนาติ ปเรสํ อุทฺเทสํ เทนฺเตนฯ อุทฺทิสาเปนฺเตนาติ สยํ อุทฺเทสํ คณฺหนฺเตนฯ มคฺคมชฺเฌ ฐิตํ สาลนฺติ สีหฬทีเป วิย มคฺคา อโนกฺกมฺม อุชุกเมว ปวิสิตพฺพสาลํฯ เวเคน คนฺตุํ น วฏฺฏติ อสารุปฺปตฺตาฯ ยาว วสฺสูปรมา ฐตฺวา คนฺตพฺพํ, น ตาว ธุตงฺคเภโท โหตีติ อธิปฺปาโยฯ