สีลสํกิเลสโวทานวณฺณนา

[21] สํกิลิสฺสติ เตนาติ สํกิเลโสฯ โก ปน โสติ อาห ‘‘ขณฺฑาทิภาโว สีลสฺส สํกิเลโส’’ติฯ โวทายติ วิสุชฺฌติ เอเตนาติ โวทานํ, อขณฺฑาทิภาโวฯ ลาภยสาทีติ อาทิ-สทฺเทน ญาติองฺคชีวิตาทีนํ สงฺคโหฯ สตฺตสุ อาปตฺติกฺขนฺเธสุ อาทิมฺหิ วา อนฺเต วา เวมชฺเฌติ จ อิทํ เตสํ อุทฺเทสาทิปาฬิวเสน วุตฺตํฯ น หิ อญฺโญ โกจิ อาปตฺติกฺขนฺธานํ อนุกฺกโม อตฺถิฯ ขณฺฑนฺติ ขณฺฑวนฺตํ, ขณฺฑิตํ วาฯ ฉิทฺทนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ปริยนฺเต ฉินฺนสาฏโก วิยาติ วตฺถนฺเต, ทสนฺเต วา ฉินฺนวตฺถํ วิยฯ

เอวนฺติ อิทานิ วุจฺจมานากาเรนฯ เมถุนสํโยควเสนาติ ราคปริยุฏฺฐาเนน สทิสภาวาปตฺติยา มิถุนานํ อิทนฺติ เมถุนํ, นิพนฺธนํฯ เมถุนวเสน สมาโยโค เมถุนสํโยโคฯ อิธ ปน เมถุนสํโยโค วิยาติ เมถุนสํโยโค, ตสฺส วเสนฯ อิธาติ อิมสฺมิํ โลเกฯ เอกจฺโจติ เอโกฯ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วาติ ปพฺพชฺชามตฺเตน สมโณ วา ชาติมตฺเตน พฺราหฺมโณ วาฯ ทฺวยํทฺวยสมาปตฺตินฺติ ทฺวีหิ ทฺวีหิ สมาปชฺชิตพฺพํ, เมถุนนฺติ อตฺโถฯ น เหว โข สมาปชฺชตีติ สมฺพนฺโธฯ อุจฺฉาทนํ อุพฺพตฺตนํฯ สมฺพาหนํ ปริมทฺทนํฯ สาทิยตีติ อธิวาเสติฯ ตทสฺสาเทตีติ ตํ อุจฺฉาทนาทิํ อภิรมติฯ นิกาเมตีติ อิจฺฉติฯ วิตฺตินฺติ ตุฏฺฐิํฯ อิทมฺปิ โขติ เอตฺถ อิทนฺติ ยถาวุตฺตํ สาทิยนาทิํ ขณฺฑภาวาทิวเสน เอกํ กตฺวา วุตฺตํฯ ปิ-สทฺโท วกฺขมานํ อุปาทาย สมุจฺจยตฺโถฯ โข-สทฺโท อวธารณตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยเทตํ พฺรหฺมจารีปฏิญฺญสฺส อสติปิ ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติยํ มาตุคามสฺส อุจฺฉาทนนฺหาปนสมฺพาหนสาทิยนาทิ, อิทมฺปิ เอกํเสน ตสฺส พฺรหฺมจริยสฺส ขณฺฑาทิภาวาปาทนโต ขณฺฑมฺปิ ฉิทฺทมฺปิ สพลมฺปิ กมฺมาสมฺปีติฯ เอวํ ปน ขณฺฑาทิภาวาปตฺติยา โส อปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ จรติ, น ปริสุทฺธํ, สํยุตฺโต เมถุนสํโยเคน, น วิสํยุตฺโตฯ ตโต จสฺส น ชาติอาทีหิ ปริมุตฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อยํ วุจฺจตี’’ติอาทิมาหฯ

สญฺชคฺฆตีติ กิเลสวเสน มหาหสิตํ หสติฯ สํกีฬตีติ กายสํสคฺควเสน กีฬติฯ

สํเกลายตีติ สพฺพโส มาตุคามํ เกลายนฺโต วิหรติฯ จกฺขุนาติ อตฺตโน จกฺขุนาฯ จกฺขุนฺติ มาตุคามสฺส จกฺขุํฯ อุปนิชฺฌายตีติ อุเปจฺจ นิชฺฌายติ โอโลเกติฯ ติโรกุฏฺฏาติ กุฏฺฏสฺส ปรโตฯ ตถา ติโรปาการาฯ มตฺติกามยา ภิตฺติ กุฏฺฏํ, อิฏฺฐกามยา ปากาโรติ วทนฺติฯ ยา กาจิ วา ภิตฺติ โปริสโต ทิยฑฺฒรตนุจฺจปฺปมาณา กุฏฺฏํ, กุฏฺฏโต อธิโก ปากาโรฯ

อสฺสาติ พฺรหฺมจารีปฏิญฺญสฺสฯ ปุพฺเพติ วตสมาทานโต ปุพฺเพฯ กามคุเณหีติ กามโกฏฺฐาเสหิฯ สมปฺปิตนฺติ สุฏฺฐุ อปฺปิตํ สหิตํฯ สมงฺคีภูตนฺติ สมนฺนาคตํฯ ปริจารยมานนฺติ กีฬนฺตํ, อุปฏฺฐหิยมานํ วาฯ ปณิธายาติ ปตฺเถตฺวาฯ สีเลนาติอาทีสุ ยมนิยมาทิสมาทานวเสน สีลํฯ อวีติกฺกมวเสน วตํฯ อุภยมฺปิ สีลํฯ ทุกฺกรจริยวเสน ปวตฺติตํ วตํฯ ตํตํอกิจฺจสมฺมตโต วา นิวตฺติลกฺขณํ สีลํฯ ตํตํสมาทานวโต เวสโภชนกิจฺจกรณาทิวิเสสปฏิปตฺติ วตํฯ สพฺพถาปิ ทุกฺกรจริยา ตโปฯ เมถุนวิรติ พฺรหฺมจริยํฯ

สพฺพโสติ อนวเสสโต, สพฺเพสํ วาฯ อเภเทนาติ อวีติกฺกเมนฯ อปราย จ ปาปธมฺมานํ อนุปฺปตฺติยา, คุณานํ อุปฺปตฺติยา สงฺคหิโตติ โยชนาฯ ตตฺถ กุชฺฌนลกฺขโณ โกโธฯ อุปนนฺธนลกฺขโณ อุปนาโหฯ ปเรสํ คุณมกฺขนลกฺขโณ มกฺโขฯ ยุคคฺคาหลกฺขโณ ปฬาโสฯ ปรสมฺปตฺติอุสูยนลกฺขณา อิสฺสาฯ อตฺตสมฺปตฺตินิคูหนลกฺขณํ มจฺฉริยํฯ สนฺตโทสปฏิจฺฉาทนลกฺขณา มายาฯ อสนฺตคุณสมฺภาวนลกฺขณํ สาเฐยฺยํฯ จิตฺตสฺส ถทฺธภาวลกฺขโณ ถมฺโภฯ กรณุตฺตริยลกฺขโณ สารมฺโภฯ อุนฺนติลกฺขโณ มาโนฯ อพฺภุนฺนติลกฺขโณ อติมาโนฯ มชฺชนลกฺขโณ มโทฯ จิตฺตโวสคฺคลกฺขโณ ปมาโทฯ อาทิ-สทฺเทน โลภโมหวิปรีตมนสิการาทีนํ สงฺคโหฯ

อิทานิ ‘‘อขณฺฑาทิภาโว ปนา’’ติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘ยานิ หี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อนุปหตานีติ อนุปทฺทุตานิฯ วิวฏฺฏูปนิสฺสยตาย ตณฺหาทาสพฺยโต โมจเนน ภุชิสฺสภาวกรณํฯ อวิญฺญูนํ อปฺปมาณตฺตา วุตฺตํ ‘‘วิญฺญูหิ ปสตฺถตฺตา’’ติฯ สมาธิสํวตฺตนํ วา เอเตสํ ปโยชนํ, สมาธิสํวตฺตเน วา นิยุตฺตานีติ สมาธิสํวตฺตนิกานิฯ

นิทฺทาเนน สสฺสสมฺปตฺติ วิย ปฏิปกฺขวิคเมน สีลสมฺปทา, สา จ ตตฺถ สติ โทสทสฺสเนติ อาห ‘‘สีลวิปตฺติยา จ อาทีนวทสฺสเนนา’’ติฯ นิสมฺมการีนํ ปโยชนครุกตาย ทิฏฺฐคุเณเยว สมฺมาปฏิปตฺตีติ วุตฺตํ ‘‘สีลสมฺปตฺติยา จ อานิสํสทสฺสเนนา’’ติฯ

ตตฺถ สีลวิปตฺติยา อาทีนโว สีลสมฺปทาย เหฏฺฐา ทสฺสิตอานิสํสปฏิปกฺขโต เวทิตพฺโพ, ตํ สุวิญฺเญยฺยนฺติ อวิตฺถาเรตฺวา ปการนฺตเรหิ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติ อารทฺธํฯ ตตฺถ ยถา สีลสมฺปทา สตฺตานํ มนุญฺญภาวการณํ, เอวํ สีลวิปตฺติ อมนุญฺญภาวการณนฺติ อาห ‘‘ทุสฺสีโล…เป.… เทวมนุสฺสาน’’นฺติฯ อนนุสาสนีโย ชิคุจฺฉิตพฺพโตฯ ทุกฺขิโตติ สญฺชาตทุกฺโขฯ วิปฺปฏิสารีติ ‘‘อกตํ วต เม กลฺยาณ’’นฺติอาทินา ปจฺจานุตาปีฯ ทุพฺพณฺโณติ คุณวณฺเณน, กายวณฺเณน จ วิรหิโตฯ อสฺสาติ ทุสฺสีลสฺสฯ สมฺผสฺสิตานํ ทุกฺโข ทุกฺขาวโห สมฺผสฺโส เอตสฺสาติ ทุกฺขสมฺผสฺโสฯ คุณานุภาวาภาวโต อปฺปํ อคฺฆตีติ อปฺปคฺโฆฯ อเนกวสฺสคณิกคูถกูโป วิยาติ อเนกวสฺสสมูเห สญฺจิตุกฺการาวาโฏ วิยฯ ทุพฺพิโสธโน โสเธตุํ อสกฺกุเณยฺโยฯ ฉวาลาตํ ฉวฑาเห สนฺตชฺชนุมฺมุกฺกํฯ อุภโต ปริพาหิโรติ สามญฺญโต, คิหิโภคโต จ ปริหีโนฯ สพฺเพสํ เวรี, สพฺเพ วา เวรี เอตสฺสาติ สพฺพเวรี, โส เอว สพฺพเวริโก, ปุริโสฯ สํวาสํ นารหตีติ อสํวาสารโหฯ สทฺธมฺเมติ ปฏิปตฺติสทฺธมฺเม, ปฏิเวธสทฺธมฺเม จฯ

‘‘อคฺคิกฺขนฺธปริยาเย วุตฺตทุกฺขภาคิตายา’’ติ สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘ทุสฺสีลานญฺหี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ปญฺจกามคุณปริโภคสุเข, ปเรหิ กยิรมานวนฺทนมานนาทิสุเข จ อสฺสาเทน คธิตจิตฺตา ปญฺจกาม…เป.… คธิตจิตฺตา, เตสํฯ เต ยถาวุตฺตสุขสฺสาทา ปจฺจยา เอตสฺสาติ ตปฺปจฺจยํฯ ทุกฺขนฺติ สมฺพนฺโธฯ

ปสฺสถ โนติ ปสฺสถ นุ, อปิ ปสฺสถฯ มหนฺตนฺติ วิปุลํฯ อคฺคิกฺขนฺธนฺติ อคฺคิสมูหํฯ อาทิตฺตนฺติ ปทิตฺตํฯ สมฺปชฺชลิตนฺติ สมนฺตโต ปชฺชลิตํ อจฺฉิวิปฺผุลิงฺคานิ มุจฺจนฺตํฯ สโชติภูตนฺติ สปภํ สมนฺตโต อุฏฺฐิตาหิ ชาลาหิ เอกปฺปภาสมุทยภูตํฯ ตํ กิํ มญฺญถาติ ตํ อิทานิ มยา วุจฺจมานมตฺถํ กิํ มญฺญถาติ อนุมติคหณตฺถํ ปุจฺฉติฯ อาลิงฺเคตฺวาติ อุปคูหิตฺวาฯ อุปนิสีเทยฺยาติ เตเนว อาลิงฺคเนน อุเปจฺจ นิสีเทยฺยฯ

ยทตฺถเมตฺถ สตฺถา อคฺคิกฺขนฺธาลิงฺคนํ, กญฺญาลิงฺคนญฺจ อาเนสิ, ตมตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘อาโรจยามี’’ติอาทิมาห ฯ ตตฺถ อาโรจยามีติ อามนฺเตมิฯ โวติ ตุมฺเหฯ ปฏิเวทยามีติ ปโพเธมิฯ ทุสฺสีลสฺสาติ นิสฺสีลสฺส สีลวิรหิตสฺสฯ ปาปธมฺมสฺสาติ ทุสฺสีลตฺตา เอว หีนชฺฌาสยตาย ลามกสภาวสฺสฯ อสุจิสงฺกสฺสรสมาจารสฺสาติ อปริสุทฺธกายสมาจาราทิตาย อสุจิสฺส หุตฺวา สงฺกาย สริตพฺพสมาจารสฺสฯ ทุสฺสีโล หิ กิญฺจิเทว อสารุปฺปํ ทิสฺวา ‘‘อิทํ อสุเกน กตํ ภวิสฺสตี’’ติ ปเรสํ อาสงฺกนีโยว โหติ, เกนจิเทว วา กรณีเยน มนฺตยนฺเต ภิกฺขู ทิสฺวา ‘‘กจฺจิ นุ โข อิเม มยา กตํ กมฺมํ ชานิตฺวา มนฺเตนฺตี’’ติ อตฺตโนเยว สงฺกาย สริตพฺพสมาจาโรติฯ ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺตสฺสาติ ลชฺชิตพฺพตาย ปฏิจฺฉาเทตพฺพกมฺมนฺตสฺสฯ อสฺสมณสฺสาติ น สมณสฺสฯ สลากคฺคหณาทีสุ ‘‘อหมฺปิ สมโณ’’ติ มิจฺฉาปฏิญฺญาย สมณปฏิญฺญสฺสฯ อเสฏฺฐจาริตาย อพฺรหฺมจาริสฺสฯ อุโปสถาทีสุ ‘‘อหมฺปิ พฺรหฺมจารี’’ติ มิจฺฉาปฏิญฺญาย พฺรหฺมจาริปฏิญฺญสฺสฯ ปูตินา กมฺเมน สีลวิปตฺติยา อนฺโต อนุปวิฏฺฐตฺตา อนฺโตปูติกสฺสฯ ฉหิ ทฺวาเรหิ ราคาทิกิเลสานุวสฺสเนน ตินฺตตฺตา อวสฺสุตสฺสฯ สญฺชาตราคาทิกจวรตฺตา, สีลวนฺเตหิ ฉฑฺเฑตพฺพตฺตา จ กสมฺพุชาตสฺสฯ อคฺคิกฺขนฺธูปมาย หีนูปมภูตายาติ อตฺโถฯ เตนาห ภควา – ‘‘เอตเทว ตสฺส วร’’นฺติฯ ภควา ทุกฺขํ ทสฺเสตฺวา ทุกฺขํ ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธฯ

วาฬรชฺชุยาติ วาเฬหิ กตรชฺชุยาฯ สา หิ ขรตรา โหติฯ ฆํเสยฺยาติ ปธํสนวเสน ฆํเสยฺยฯ เตลโธตายาติ เตเลน นิสิตายฯ ปจฺโจรสฺมินฺติ ปติอุรสฺมิํ อุราภิมุขํ, อุรมชฺเฌติ อธิปฺปาโยฯ อโยสงฺกุนาติ สณฺฑาเสนฯ เผณุทฺเทหกนฺติ เผณํ อุทฺเทเหตฺวา, อเนกวารํ เผณํ อุฏฺฐเปตฺวาติ อตฺโถฯ

อคฺคิกฺขนฺธาลิงฺคนทุกฺขโตปิ อธิมตฺตทุกฺขตาย กฏุกภูตํ ทุกฺขํ ผลํ เอตสฺสาติ อคฺคิกฺขนฺธาลิงฺคนทุกฺขาธิกทุกฺขกฏุกผลํฯ กามสุขํ อวิชหโต ภินฺนสีลสฺส ทุสฺสีลสฺส กุโต ตสฺส สุขํ นตฺเถวาติ อธิปฺปาโยฯ สาทเนติ สาทิยเนฯ ยนฺติ อญฺชลิกมฺมสาทนํฯ อสีลิโนติ ทุสฺสีลสฺสฯ อุปหตนฺติ สีลพฺยสเนน อุปทฺทุตํฯ ขตนฺติ กุสลมูลานํ ขณเนน ขตํ, ขณิตํ วา คุณํ สรีเรติ อธิปฺปาโยฯ สพฺพภเยหีติ อตฺตานุวาทาทิสพฺพภเยหิฯ อุปจารชฺฌานํ อุปาทาย สพฺเพหิ อธิคมสุเขหิฯ

วุตฺตปฺปการวิปรีตโตติ สีลวิปตฺติยํ วุตฺตาการปฏิปกฺขโต ‘‘มนาโป โหติ เทวมนุสฺสาน’’นฺติอาทินาฯ กายคนฺโธปิ ปาโมชฺชํ, สีลวนฺตสฺส ภิกฺขุโนฯ กโรติ อปิ เทวานนฺติ เอตฺถ ‘‘คนฺโธ อิสีนํ จิรทิกฺขิตาน’’นฺติอาทิกา (ชา. 2.17.55) คาถา วิตฺถาเรตพฺพาฯ อวิฆาตีติ อปฺปฏิฆาตีฯ วธพนฺธาทิปริกิเลสา ทิฏฺฐธมฺมิกา อาสวา อุปทฺทวาฯ สมฺปรายิกทุกฺขานํ มูลํ นาม ทุสฺสีลฺยํฯ อนฺตมติกฺกนฺตํ อจฺจนฺตํ, อจฺจนฺตํ สนฺตา อจฺจนฺตสนฺตา กิเลสปริฬาหสงฺขาตทรถานํ อภาเวน สพฺพทา สนฺตาฯ อุพฺพิชฺชิตฺวาติ ญาณุตฺราเสน อุตฺตสิตฺวาฯ โวทาเปตพฺพนฺติ วิโสเธตพฺพํฯ

สีลนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ ปฐมปริจฺเฉทวณฺณนาฯ

2. ธุตงฺคนิทฺเทสวณฺณนา

[22] อปฺปา อิจฺฉา เอตสฺสาติ อปฺปิจฺโฉ, ปจฺจยเคธรหิโตฯ ตสฺส ภาโว อปฺปิจฺฉตา, อโลภชฺฌาสยตาติ อตฺโถฯ สมํ ตุฏฺฐิ, สนฺเตน, สเกน วา ตุฏฺฐิ สนฺตุฏฺฐิ, สนฺตุฏฺฐิ เอว สนฺตุฏฺฐิตา, อญฺญํ อปตฺเถตฺวา ยถาลทฺเธหิ อิตรีตเรหิ ปจฺจเยหิ ปริตุสฺสนาฯ สนฺตุฏฺฐิตาทีหีติ ต-กาโร วา ปทสนฺธิกโรฯ ‘‘สนฺตุฏฺฐิอาทีหี’’ติ วา ปาโฐฯ เต คุเณติ เต สีลโวทานสฺส เหตุภูเต อปฺปิจฺฉตาทิคุเณฯ สมฺปาเทตุนฺติ สมฺปนฺเน กาตุํฯ เต หิ สีลวิสุทฺธิยา ปฏิลทฺธมตฺตา หุตฺวา ธุตธมฺเมหิ สมฺปนฺนตรา โหนฺติฯ ธุตงฺคสมาทานนฺติ กิเลสานํ ธุนนกองฺคานํ วิทฺธํสนการณานํ สมฺมเทว อาทานํฯ เอวนฺติ เอวํ สนฺเต, ธุตงฺคสมาทาเน กเตติ อตฺโถฯ อสฺส โยคิโนฯ สลฺเลโข กิเลสานํ สมฺมเทว ลิขนา เฉทนา ตนุกรณํฯ ปวิเวโก จิตฺตวิเวกสฺส อุปายภูตา วิเวกฏฺฐกายตาฯ อปจโย ยถา ปฏิปชฺชนโต กิเลสา นํ อปจินนฺติ น อาจินนฺติ, ตถา ปฏิปชฺชนาฯ วีริยารมฺโภ อนุปฺปนฺนานํ ปาปธมฺมานํ อนุปฺปาทนาทิวเสน อารทฺธวีริยตาฯ สุภรตา ยถาวุตฺตอปฺปิจฺฉภาวาทิสิทฺธา อุปฏฺฐกานํ สุขภรณียตา สุโปสตาฯ อาทิ-สทฺเทน อปฺปกิจฺจตาสลฺลหุกวุตฺติอาทิเก สงฺคณฺหาติฯ สีลญฺเจว ยถาสมาทินฺนํ ปฏิปกฺขธมฺมานํ ทูรีภาเวน สุปริสุทฺธํ ภวิสฺสติฯ วตานิ จ ธุตธมฺมา จ สมฺปชฺชิสฺสนฺติ สมฺปนฺนา ภวิสฺสนฺติ, นิปฺผชฺชิสฺสนฺติ วาฯ ยา ถิรภูตา อิตรีตรจีวรปิณฺฑปาตเสนาสนสนฺตุฏฺฐิ โปราณานํ พุทฺธาทีนํ อริยานํ ปเวณิภาเวน ฐิตา, ตตฺถ ปติฏฺฐิตภาวํ สนฺธายาห ‘‘โปราเณ อริยวํสตฺตเย ปติฏฺฐายา’’ติฯ ภาวนา อารมิตพฺพฏฺเฐน อาราโม เอตสฺสาติ ภาวนาราโม, ตพฺภาโว ภาวนารามตา, สมถวิปสฺสนาภาวนาสุ ยุตฺตปฺปยุตฺตตาฯ ยสฺมา อธิคมารโห ภวิสฺสติ, ตสฺมาติ สมฺพนฺโธฯ

ลาภสกฺการาทิ ตณฺหาย อามสิตพฺพโต, โลกปริยาปนฺนตาย จ โลกามิสํฯ นิพฺพานาธิคมสฺส อนุโลมโต อนุโลมปฏิปทา วิปสฺสนาภาวนาฯ อตฺถโตติ วจนตฺถโตฯ ปเภทโตติ วิภาคโตฯ เภทโตติ วินาสโตฯ ธุตาทีนนฺติ ธุตธุตวาทธุตธมฺมธุตงฺคานํฯ สมาสพฺยาสโตติ สงฺเขปวิตฺถารโตฯ