อตฺตโน มาตุลสฺส สงฺฆรกฺขิตตฺเถรสฺเสว นามสฺส คหิตตฺตา ภาคิเนยฺยสงฺฆรกฺขิตสามเณโรฯ สาลิกูรนฺติ สาลิภตฺตํฯ สุนิพฺพุตนฺติ สุสีตลํฯ อสญฺญโตติ อปจฺจเวกฺขณํ สนฺธายาหฯ สพฺพาสวปริกฺขีโณติ ปริกฺขีณสพฺพาสโวฯ

ปฐมสีลปญฺจกวณฺณนา

[20] ปริยนฺโต เอเตสํ อตฺถีติ ปริยนฺตานิ, ปริยนฺตานิ สิกฺขาปทานิ เยสํ เต ปริยนฺตสิกฺขาปทา, เตสํ ปริยนฺตสิกฺขาปทานํฯ อุปสมฺปนฺนานนฺติ ฐเปตฺวา กลฺยาณปุถุชฺชนเสกฺขาเสกฺเข ตทญฺเญสํ อุปสมฺปนฺนานํฯ สามญฺญโชตนาปิ หิ วิเสเส ติฏฺฐติฯ กุสลธมฺเม ยุตฺตานนฺติ วิปสฺสนาจาเร ยุตฺตปยุตฺตานํฯ เสกฺขธมฺมา ปริยนฺตา ปรมา มริยาทา เอตสฺสาติ เสกฺขปริยนฺโตฯ นามรูปปริจฺเฉทโต, กุสลธมฺมสมาทานโต วา ปน ปฏฺฐาย ยาว โคตฺรภู, ตาว ปวตฺตกุสลธมฺมปฺปพนฺโธ เสกฺขธมฺเม อาหจฺจ ฐิโต เสกฺขปริยนฺโตฯ เสกฺขธมฺมานํ วา เหฏฺฐิมนฺตภูตา สิกฺขิตพฺพา โลกิยา ติสฺโส สิกฺขา เสกฺขปริยนฺโต, ตสฺมิํ เสกฺขปริยนฺเตฯ ปริปูรการีนนฺติ กิญฺจิปิ สิกฺขํ อหาเปตฺวา ปูเรนฺตานํฯ อุปริวิเสสาธิคมตฺถํ กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺขานํฯ ตโต เอว สีลปาริปูริอตฺถํ ปริจฺจตฺตชีวิตานํฯ ทิฏฺฐิสํกิเลเสน อปรามสนียโต ปาริสุทฺธิวนฺตํ สีลํ อปรามฏฺฐปาริสุทฺธิสีลํฯ กิเลสานํ สพฺพโส ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา ปาริสุทฺธิวนฺตํ สีลํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปาริสุทฺธิสีลํฯ

อนุปสมฺปนฺนานํ อเสกฺขานํ, เสกฺขานํ, กลฺยาณปุถุชฺชนานญฺจ สีลํ มหานุภาวตาย อานุภาวโต อปริยนฺตเมวาติ อาห ‘‘คณนวเสน สปริยนฺตตฺตา’’ติฯ กายวาจานํ สํวรณโต, วินยนโต จ สํวรวินยาฯ เปยฺยาลมุเขน นิทฺทิฏฺฐาติ ตตฺถ ตตฺถ สตฺถารา เทสิตวิตฺถารนเยน ยถาวุตฺตคณนโต นิทฺทิฏฺฐาฯ สิกฺขาติ สีลสงฺขาตา สิกฺขาฯ วินยสํวเรติ วินยปิฏเกฯ คณนวเสน สปริยนฺตมฺปิ อุปสมฺปนฺนานํ สีลนฺติ เหฏฺฐา วุตฺตํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ

ยํ กิญฺจิ หิ อุปสมฺปนฺเนน สิกฺขิตพฺพํ สีลํ นาม, ตตฺถ กสฺสจิปิ อนวเสสโต อนวเสสวเสน ฯ สมาทานภาวนฺติ สมาทานสพฺภาวํฯ ลาภ…เป.… วเสน อทิฏฺฐปริยนฺตภาโว ลาภาทิเหตุ สีลสฺส อวีติกฺกโมฯ

ธนํ จเช องฺควรสฺส เหตุ ปาริปนฺถิกโจราทีหิ อุปทฺทุโตฯ องฺคํ จเช ชีวิตํ รกฺขมาโน สปฺปทฏฺฐาทิกาเลฯ องฺคํ ธนํ ชีวิตญฺจาปิ สพฺพํ, จเช นโร ธมฺมมนุสฺสรนฺโต สุตโสมมหาโพธิสตฺตาทโย วิยฯ เตนาห ‘‘อิมํ สปฺปุริสานุสฺสติํ อวิชหนฺโต’’ติฯ ชิฆจฺฉาปริสฺสเมน ชีวิตสํสเย สติปิฯ สิกฺขาปทํ อวีติกฺกมฺมาติ อสฺสามิเกสุ อมฺพผเลสุ ภูมิยํ ปติเตสุ สมีเปเยว สนฺเตสุปิ ปฏิคฺคาหกาภาเวน อปริภุญฺชนฺโต ปฏิคฺคหณสิกฺขาปทํ อวีติกฺกมิตฺวาฯ

สีลวนฺตสฺสาติ สีลวนฺตภาวสฺส การณา, สีลวนฺตสฺส วา ตุยฺหํ เอตาทิสํ อํเสน วาหณาทิกํ กิจฺจํ กโรติ, การณา สีลสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ สุโธตชาติมณิ วิยาติ จตูสุ ปาสาเณสุ สมฺมเทว โธตชาติมณิ วิยฯ มหาสงฺฆรกฺขิตภาคิเนยฺยสงฺฆรกฺขิตตฺเถรานํ วิยาติ มหาสงฺฆรกฺขิตตฺเถรสฺส, ตสฺเสว ภาคิเนยฺยสงฺฆรกฺขิตตฺเถรสฺส วิย จฯ ‘‘กิมตฺถํ มยํ อิธาคตา’’ติ มหาชนสฺส วิปฺปฏิสาโร ภวิสฺสตีติ อธิปฺปาโยฯ อจฺฉริกายาติ องฺคุลิโผฏเนนฯ อสติยาติ สติสมฺโมเสนฯ อญฺญาณปกตนฺติ อญฺญาเณน อปรชฺฌิตฺวา กตํ, อชานิตฺวา กตนฺติ อตฺโถฯ

อปฺปสฺสุโตปิ เจ โหตีติ สุตฺตเคยฺยาทิสุตรหิโต โหติ เจฯ สีเลสุ อสมาหิโตติ ปาติโมกฺขสํวราทิสีเลสุปิ น สมฺมา ปติฏฺฐิโต โหติ เจฯ นาสฺส สมฺปชฺชเต สุตนฺติ อสฺส สีลรหิตสฺส ปุคฺคลสฺส สุตํ อตฺตโน, ปเรสญฺจ กตฺถจิ ภวสมฺปตฺติอาวหํ น โหติฯ ‘‘ทุสฺสีโลยํ ปุริสปุคฺคโล’’ติ หิ สิกฺขากามา น ตสฺส สนฺติกํ อุปสงฺกมนฺติฯ พหุสฺสุโตปิ เจติ เอตฺถ เจ-ติ นิปาตมตฺตํฯ ปสํสิโตติ ปสํสิโต เอว นามฯ

ราควเสน อปรามฏฺฐคหเณน ตณฺหาปรามาสาภาวมาหฯ ตถารูปนฺติ ราควเสน อปรามฏฺฐํฯ ภินฺทิตฺวาติ หนิตฺวาฯ

สญฺญเปสฺสามีติ สญฺญตฺติํ กริสฺสามิ, อปฺปกํ เวลํ มํ วิสฺเสชฺเชตุนฺติ อธิปฺปาโยฯ อฏฺฏิยามีติ ชิคุจฺฉามิฯ หรายามีติ ลชฺชามิฯ

ปลิปนฺโนติ สีทนฺโต, สมฺมกฺขิโต วาฯ สีเลเนว สทฺธิํ มริสฺสามีติ สีลํ อวินาเสนฺโต เตน สเหว มริสฺสามิ, น อิทานิ กทาจิปิ ตํ ปริจฺจชิสฺสามิฯ สติ หิ ภวาทาเน สีเลน วิโยโค สิยา, ภวเมว นาทิยิสฺสามีติ อธิปฺปาโยฯ โรคํ สมฺมสนฺโตติ โรคภูตํ เวทนํ เวทนามุเขน เสสารูปธมฺเม, รูปธมฺเม จ ปริคฺคเหตฺวา วิปสฺสนฺโตฯ

รุปฺปโตติ วิการํ อาปาทิยมานสรีรสฺสฯ ปริสุสฺสตีติ สมนฺตโต สุสฺสติฯ ยถา กิํ? ปุปฺผํ ยถา ปํสุนิ อาตเป กตํ สูริยาตปสนฺตตฺเต ปํสุนิ ฐปิตํ สิรีสาทิปุปฺผํ วิยาติ อตฺโถฯ อชญฺญนฺติ อมนุญฺญํ ชิคุจฺฉนียํฯ ชญฺญสงฺขาตนฺติ พาเลหิ ‘‘ชญฺญ’’นฺติ เอวํ กิตฺติตํฯ ชญฺญรูปํ อปสฺสโตติ ยถาภูตํ อปฺปสฺสโต อวิทฺทสุโน ‘‘ชญฺญ’’นฺติ ปสํสิตํฯ ธิรตฺถุมนฺติ ธิ อตฺถุ อิมํ, ธิ-สทฺทโยเคน สพฺพตฺถ อุปโยควจนํ, อิมสฺส ปูติกายสฺส ธิกาโร โหตูติ อตฺโถฯ ทุคฺคนฺธิยนฺติ ทุคฺคนฺธิกํ ทุคฺคนฺธวนฺตํฯ ยตฺถ ยถาวุตฺเต ปูติกาเย ราคเหตุ ปมตฺตา ปมาทํ อาปนฺนาฯ ปชาติ สตฺตาฯ หาเปนฺติ มคฺคํ สุคตูปปตฺติยาติ สุคตูปปตฺติยา มคฺคํ, สีลมฺปิ หาเปนฺติ, ปเคว ฌานาทินฺติ อธิปฺปาโยฯ เกวลํ ‘‘อรหนฺโต’’ติ วตฺตพฺพา สาวกขีณาสวา, อิตเร ปน ปจฺเจกพุทฺธา สมฺมาสมฺพุทฺธาติ สห วิเสสเนนาติ อาห ‘‘อรหนฺตาทีน’’นฺติฯ สพฺพทรถปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิยาติ สพฺพกิเลสทรถปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิยาฯ

ทุติยสีลปญฺจกวณฺณนา

ปาณาติปาตาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน อทินฺนาทานาทีนํ อคฺคมคฺควชฺฌกิเลสปริโยสานานํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ปหานาทีติ อาทิ-สทฺเทน เวรมณิอาทีนํ จตุนฺนํฯ เกสุจิ โปตฺถเกสุ ‘‘ปหานวเสนา’’ติ ลิขนฺติ, สา ปมาทเลขาฯ ปาณาติปาตสฺส ปหานํ สีลนฺติ หิโรตฺตปฺปกรุณาโลภาทิปมุเขน เยน กุสลจิตฺตุปฺปาเทน ปาณาติปาโต ปหียติ, ตํ ปาณาติปาตสฺส ปหานํ สีลนฏฺเฐน สีลํฯ ตถา ปาณาติปาตา วิรติ เวรมณี สีลํฯ ปาณาติปาตสฺส ปฏิปกฺขเจตนา เจตนา สีลํฯ ปาณาติปาตสฺส สํวรณํ ปเวสทฺวารปิธานํ สํวโร สีลํฯ ปาณาติปาตสฺส อวีติกฺกมนํ อวีติกฺกโม สีลํฯ อทินฺนาทานสฺสาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อภิชฺฌาทีนํ ปน อนภิชฺฌาทิวเสน ปหานํ เวทิตพฺพํฯ เวรมณี เจตนา ตํสมฺปยุตฺตา สํวราวีติกฺกมา ตปฺปมุขา ธมฺมาฯ

เอวํ ทสกุสลกมฺมปถวเสน ปหานสีลาทีนิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สอุปายานํ อฏฺฐนฺนํ สมาปตฺตีนํ, อฏฺฐารสนฺนํ มหาวิปสฺสนานํ, อริยมคฺคานญฺจ วเสน ตานิ ทสฺเสตุํ ‘‘เนกฺขมฺเมนา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ เนกฺขมฺเมนาติ อโลภปฺปธาเนน กุสลจิตฺตุปฺปาเทนฯ กุสลา หิ ธมฺมา กามปฏิปกฺขา อิธ ‘‘เนกฺขมฺม’’นฺติ อธิปฺเปตาฯ เตนาห ‘‘กามจฺฉนฺทสฺส ปหานํ สีล’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ ปหานสีลาทีนิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ วิเสสเมว วกฺขามฯ อพฺยาปาเทนาติ เมตฺตายฯ อาโลกสญฺญายาติ วิภูตํ กตฺวา มนสิกรเณน อุปฏฺฐิตอาโลกสญฺชานเนน ฯ อวิกฺเขเปนาติ สมาธินาฯ ธมฺมววตฺถาเนนาติ กุสลาทิธมฺมานํ ยาถาวนิจฺฉเยนฯ สปจฺจยนามรูปววตฺถาเนนาติปิ วทนฺติฯ

เอวํ กามจฺฉนฺทาทินีวรณปฺปหาเนน ‘‘อภิชฺฌํ โลเก ปหายา’’ติอาทินา (วิภ. 538) วุตฺตาย ปฐมชฺฌานาธิคมสฺส อุปายภูตาย ปุพฺพภาคปฏิปทาย วเสน ปหานสีลาทีนิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สอุปายานํ อฏฺฐสมาปตฺติอาทีนํ วเสน ทสฺเสตุํ ‘‘ญาเณนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ นามรูปปริคฺคหกงฺขาวิตรณานํ หิ วิพนฺธภูตสฺส โมหสฺส ทูรีกรเณน ญาตปริญฺญาย ฐิตสฺส อนิจฺจสญฺญาทโย สิชฺฌนฺติฯ ตถา ฌานสมาปตฺตีสุ อภิรตินิมิตฺเตน ปาโมชฺเชนฯ ตตฺถ อนภิรติยา วิโนทิตาย ฌานาทีนํ สมธิคโมติ สมาปตฺติวิปสฺสนานํ อรติวิโนทนอวิชฺชาปทาลนาทินา อุปาโยติ วุตฺตํ ‘‘ญาเณน อวิชฺชาย, ปาโมชฺเชน อรติยา’’ติฯ อุปฺปฏิปาฏินิทฺเทโส ปน นีวรณสภาวาย อวิชฺชาย เหฏฺฐานีวรเณสุปิ สงฺคหทสฺสนตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ