[361] ‘‘โก สมาธี’’ติอาทินา สรูปาทิปุจฺฉา ยาวเทว วิภาคาวโพธนตฺถาฯ สรูปาทิโต หิ ญาตสฺส ปเภโท วุจฺจมาโน สุวิญฺเญยฺโย โหติ สงฺเขปปุพฺพกตฺตา วิตฺถารสฺส, วิตฺถารวิธินา จ สงฺเขปวิธิ สงฺคยฺหตีติ ‘‘สมาธิสฺส วิตฺถารํ ภาวนานยญฺจ ทสฺเสตุ’’นฺติ วุตฺตํฯ อถ วา ‘‘โก สมาธี’’ติอาทินาปิ สมาธิสฺเสว ปการเภโท ทสฺสียติ, ภาวนานิสํโสปิ ภาวนานยนิสฺสิโต เอวาติ อธิปฺปาเยน ‘‘วิตฺถารํ ภาวนานยญฺจ ทสฺเสตุ’’นฺติ วุตฺตํฯ สพฺพปฺปการโตติ ปลิโพธุปจฺเฉทาทิกสฺส สพฺพสฺส ภาวนาย ปุพฺพกิจฺจสฺส กรณปฺปการโต เจว สพฺพกมฺมฏฺฐานภาวนาวิภาวนโต จฯ

‘‘สมตฺตา โหตี’’ติ วตฺวา ตเมว สมตฺตภาวํ วิภาเวตุํ ‘‘ทุวิโธเยวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิธ อธิปฺเปโต สมาธีติ โลกิยสมาธิํ อาหฯ ทสสุ กมฺมฏฺฐาเนสูติ ยานิ เหฏฺฐา ‘‘อุปจาราวหานี’’ติ วุตฺตานิ ทส กมฺมฏฺฐานานิ, เตสุฯ อปฺปนาปุพฺพภาคจิตฺเตสูติ อปฺปนาย ปุพฺพภาคจิตฺเตสุ อฏฺฐนฺนํ ฌานานํ ปุพฺพภาคจิตฺตุปฺปาเทสุฯ เอกคฺคตาติ เอกาวชฺชนวีถิยํ, นานาวชฺชนวีถิยญฺจ เอกคฺคตาฯ อวเสสกมฺมฏฺฐาเนสูติ ‘‘อปฺปนาวหานี’’ติ วุตฺเตสุ ติํสกมฺมฏฺฐาเนสุฯ

สมาธิอานิสํสกถาวณฺณนา

[362] ทิฏฺฐธมฺโม วุจฺจติ ปจฺจกฺขภูโต อตฺตภาโว, ตตฺถ สุขวิหาโร ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาโรฯ กามํ ‘‘สมาปชฺชิตฺวา’’ติ เอเตน อปฺปนาสมาธิเยว วิภาวิโต, ‘‘เอกคฺคจิตฺตา’’ติ ปน ปเทน อุปจารสมาธิโนปิ คหณํ โหตีติ ตโต นิวตฺตนตฺถํ ‘‘อปฺปนาสมาธิภาวนา’’ติ วุตฺตํฯ น โข ปเนเตติ เอเต พาหิรกภาวิตา ฌานธมฺมา จิตฺเตกคฺคตามตฺตกราฯ อริยสฺส วินเย พุทฺธสฺส ภควโต สาสเน ‘‘สลฺเลขา’’ติ น วุจฺจนฺติ กิเลสานํ สลฺเลขนปฏิปทา น โหตีติ กตฺวา, สาสเน ปน อวิหิํสาทโยปิ สลฺเลขาว โลกุตฺตรปาทกตฺตาฯ

สมฺพาเธติ ตณฺหาสํกิเลสาทินา สํกิลิฏฺฐตาย ปรมสมฺพาเธ อติวิย สงฺกฏฏฺฐานภูเต สํสารปฺปวตฺเตฯ โอกาสาธิคมนเยนาติ อตฺถปฏิลาภโยคฺคสฺส นวมขณสงฺขาตสฺส โอกาสสฺส อธิคมนเยนฯ

ตสฺส หิ ทุลฺลภตาย อปฺปนาธิคมมฺปิ อนธิคมยมาโน สํเวคพหุโล ปุคฺคโล อุปจารสมาธิมฺหิเยว ฐตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรติ ‘‘สีฆํ สํสารทุกฺขํ สมติกฺกมิสฺสามี’’ติฯ

อภิญฺญาปาทกนฺติ อิทฺธิวิธาทิอภิญฺญาญาณปาทกภูตํ อธิฏฺฐานภูตํฯ โหตีติ วุตฺตนยาติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท ปการตฺโถ, เตน ‘‘อิมินา ปกาเรน วุตฺตนยา’’ติ เสสาภิญฺญานมฺปิ วุตฺตปฺปการํ สงฺคณฺหาติฯ สติ สติ อายตเนติ ปุริมภวสิทฺเธ อภิญฺญาธิคมสฺส การเณ วิชฺชมาเนฯ อภิญฺญาธิคมสฺส หิ อธิกาโร อิจฺฉิตพฺโพ, โย ‘‘ปุพฺพเหตู’’ติ วุจฺจติฯ น สมาปตฺตีสุ วสีภาโวฯ เตนาห ภควา ‘‘สติ สติ อายตเน’’ติ (ม. นิ. 3.158; อ. นิ. 3.102)ฯ อภิญฺญาสจฺฉิกรณียสฺสาติ วกฺขมานวิภาคาย อภิวิสิฏฺฐาย ปญฺญาย สจฺฉิกาตพฺพสฺสฯ ธมฺมสฺสาติ ภาเวตพฺพสฺส เจว วิภาเวตพฺพสฺส จ ธมฺมสฺสฯ อภิญฺญาสจฺฉิกิริยาย จิตฺตํ อภินินฺนาเมตีติ โยชนาฯ ตตฺร ตตฺเรวาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํเยว สจฺฉิกาตพฺพธมฺเมฯ สกฺขิภาวาย ปจฺจกฺขการิตาย ภพฺโพ สกฺขิภพฺโพ, ตสฺส ภาโว สกฺขิภพฺพตา, ตํ สกฺขิภพฺพตํฯ

ตํ ตํ ภวคมิกมฺมํ อารพฺภ ภวปตฺถนาย อนุปฺปนฺนายปิ กมฺมสฺส กตูปจิตภาเวเนว ภวปตฺถนากิจฺจํ สิชฺฌตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปตฺถยมานา วา’’ติฯ สห พฺเยติ ปวตฺตตีติ สหพฺโย, สหาโย, อิธ ปน เอกภวูปโค อธิปฺเปโต, ตสฺส ภาโว สหพฺยตา, ตํ สหพฺยตํฯ

กิํ ปน อปฺปนาสมาธิภาวนาเยว ภววิเสสานิสํสา, อุทาหุ อิตราปีติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘อุปจารสมาธิภาวนาปี’’ติอาทิฯ

นิพฺพานนฺติ ติสฺสนฺนํ ทุกฺขตานํ นิพฺพุติํฯ รูปธมฺเม ปริยาปนฺนา วิชฺชมานาปิ สงฺขารทุกฺขตา จิตฺตสฺส อภาเวน อสนฺตสมาวฯ เตนาห ‘‘สุขํ วิหริสฺสามา’’ติฯ โสฬสหิ ญาณจริยาหีติ อนิจฺจานุปสฺสนาทุกฺขอนตฺตนิพฺพิทาวิราคนิโรธปฏินิสฺสคฺควิวฏฺฏานุปสฺสนาติ อิมาหิ อฏฺฐหิ, อฏฺฐหิ จ อริยมคฺคผลญาเณหีติ เอวํ โสฬสหิฯ

นวหิ สมาธิจริยาหีติ ปญฺจนฺนํ รูปชฺฌานานํ, จตุนฺนํ อรูปชฺฌานานญฺจ วเสน เอวํ นวหิฯ เกจิ ปน ‘‘จตฺตาโร รูปชฺฌานสมาธี, จตฺตาโร อรูปชฺฌานสมาธี, อุภเยสํ อุปจารสมาธิํ เอกํ กตฺวา เอวํ นวา’’ติ วทนฺติฯ

สมาธิภาวนาโยเคติ สมาธิภาวนาย อนุโยเค อนุยุญฺชเน, สมาธิภาวนาสงฺขาเต วา โยเคฯ โยโคติ ภาวนา วุจฺจติฯ ยถาห ‘‘โยคา เว ชายตี ภูรี’’ติ (ธ. ป. 282)ฯ

[363] สมาธิปีติ ปิ-สทฺเทน สีลํ สมฺปิณฺเฑติฯ

สมาธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ เอกาทสมปริจฺเฉทวณฺณนาฯ

ปฐโม ภาโค นิฏฺฐิโตฯ