จตุธาตุววตฺถานภาวนาวณฺณนา

[306] ‘‘เอกํ ววตฺถานนฺติ เอวํ อุทฺทิฏฺฐสฺส จตุธาตุววตฺถานสฺส ภาวนานิทฺเทโส อนุปฺปตฺโต’’ติ อุทฺเทโส นาม นิทฺเทสตฺโถ มุทุมชฺฌปญฺญาพาหุลฺลโต , อาคโต จ ภาโร อวสฺสํ วหิตพฺโพติ กตฺวา วุตฺตํฯ ตตฺถ สติปิ วิสยเภเทน ววตฺถานสฺส เภเท ววตฺถานภาวสามญฺเญน ปน ตํ อภินฺนํ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘เอกํ ววตฺถาน’’นฺติ, ปุพฺพภาเค วา สติปิ วิสยเภเท อตฺถสิทฺธิยํ ตสฺส เอกวิสยตาวาติ ‘‘เอกํ ววตฺถาน’’นฺติ วุตฺตํฯ ยถา หิ ทฺวตฺติํสากาเร กมฺมํ กโรนฺตสฺส โยคิโน ยทิปิ ปุพฺพภาเค วิสุํ วิสุํ โกฏฺฐาเสสุ มนสิกาโร ปวตฺตติ, อปรภาเค ปน เอกสฺมิํ ขเณ เอกสฺมิํเยว โกฏฺฐาเส อตฺถสิทฺธิ โหติ, น สพฺเพสุ, เอวมิธาปีติฯ ตตฺถ สิยา – ยถา ปฏิกฺกูลภาวสามญฺเญน ทฺวตฺติํสาการกมฺมฏฺฐาเน อเภทโต มนสิกาโร ปวตฺตติ, เอวํ อิธ ธาตุภาวสามญฺเญน อเภทโต มนสิกาโร ปวตฺตตีติ ‘‘เอกํ ววตฺถาน’’นฺติ วุตฺตนฺติ? นยิทเมวํฯ ตตฺถ หิ ปณฺณตฺติสมติกฺกมโต ปฏฺฐาย ปฏิกฺกูลวเสเนว สพฺพตฺถ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพ, อิธ ปน สภาวสรสลกฺขณโต ธาตุโย มนสิ กาตพฺพา, น ธาตุภาวสามญฺญโตฯ เตเนวาห ‘‘สภาวูปลกฺขณวเสน สนฺนิฏฺฐาน’’นฺติฯ กิํ วา เอเตน ปปญฺเจน, อญฺเญหิ เอกูนจตฺตาลีสาย กมฺมฏฺฐาเนหิ อสํสฏฺฐํ จตุธาตุววตฺถานํ นาม เอกํ กมฺมฏฺฐานนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกํ ววตฺถาน’’นฺติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘จตุธาตุววตฺถานสฺส ภาวนานิทฺเทโส’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ จตุธาตุววตฺถานํ ภาวนาว? สจฺจํ ภาวนาว, สกิํ ปวตฺตํ ปน ววตฺถานํ, ตสฺส พหุลีกาโร ภาวนาติ วจนเภเทน วุตฺตํฯ กถํ ปน ภาวนา นิทฺทิสียติ ตสฺสา วจีโคจราติกฺกนฺตภาวโตติ? นายํ โทโส ภาวนตฺเถ ภาวนาโวหารโตฯ ภาวนตฺโถ หิ กมฺมฏฺฐานปริคฺคโห อิธ ‘‘ภาวนา’’ติ อธิปฺเปโตฯ

สภาวูปลกฺขณวเสนาติ กกฺขฬตฺตาทิกสฺส สลกฺขณสฺส อุปธารณวเสนฯ อิทํ หิ กมฺมฏฺฐานํ ปถวีกสิณาทิกมฺมฏฺฐานํ วิย น ปณฺณตฺติมตฺตสลฺลกฺขณวเสน, นีลกสิณาทิกมฺมฏฺฐานํ วิย น นีลาทิวณฺณสลฺลกฺขณวเสน, นาปิ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานํ วิย สงฺขารานํ อนิจฺจตาทิสามญฺญลกฺขณสลฺลกฺขณวเสน ปวตฺตติ, อถ โข ปถวีอาทีนํ สภาวสลฺลกฺขณวเสน ปวตฺตติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สภาวูปลกฺขณวเสนา’’ติ, กกฺขฬตฺตาทิกสฺส สลกฺขณสฺส อุปธารณวเสนาติ อตฺโถฯ

สนฺนิฏฺฐานนฺติ ญาณวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ, น เยวาปนกวินิจฺฉโย, นาปิ วิตกฺกาทิวินิจฺฉโย ฯ ธาตุมนสิกาโรติ ธาตูสุ มนสิกาโร, จตสฺโส ธาตุโย อารพฺภ ภาวนามนสิกาโรติ อตฺโถฯ กาตพฺพโต กมฺมํ, โยคิโน สุขวิเสสานํ การณภาวโต ฐานญฺจาติ กมฺมฏฺฐานํ, จตุนฺนํ มหาภูตานํ สภาวสลฺลกฺขณวเสน ปวตฺตํ โยคกมฺมํฯ เตนาห ‘‘ธาตุมนสิกาโร, ธาตุกมฺมฏฺฐานํ, จตุธาตุววตฺถานนฺติ อตฺถโต เอก’’นฺติฯ ตยิทํ จตุธาตุววตฺถานํฯ ‘‘ทฺวิธา อาคต’’นฺติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ธาตุวิภงฺเค นาติสงฺเขปวิตฺถารวเสน อาคตํ, ตสฺมา ‘‘ติธา อาคต’’นฺติ วตฺตพฺพนฺติ? น, ตตฺถาปิ อชฺฌตฺติกานํ ธาตูนํ ปเภทโต อนวเสสปริยาทานสฺส กตตฺตา, พาหิรานญฺจ ธาตูนํ ปริคฺคหิตตฺตา ฯ อถ วา ทฺวิธา อาคตนฺติ เอตฺถ ทฺวิธาว อาคตนฺติ น เอวํ นิยโม คเหตพฺโพ, อถ โข ทฺวิธา อาคตเมวาติ, เตน ตติยสฺสาปิ ปการสฺส สงฺคโห สิทฺโธ โหติฯ โส จ นาติสงฺเขปวิตฺถารนโย ‘‘สงฺเขปโต จ วิตฺถารโต จา’’ติ เอตฺถ อาวุตฺติวเสน, จ-สทฺเทเนว วา สงฺคโหติ ทฏฺฐพฺโพฯ อถ วา โย นาติสงฺเขปวิตฺถารนเยน อติสงฺเขปปฏิกฺเขปมุเขน ลพฺภมาโน วิตฺถารภาโค, ตํ วิตฺถารนยนฺโตคธเมว กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ทฺวิธา อาคต’’นฺติฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘นาติติกฺขปญฺญสฺส ธาตุกมฺมฏฺฐานิกสฺส วเสน วิตฺถารโต อาคต’’นฺติ อิทญฺจ วจนํ สมตฺถิตํ โหติฯ ‘‘มหาสติปฏฺฐาเน’’ติ จ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํ, สติปฏฺฐาน(ที. นิ. 2.378 อาทโย; ม. นิ. 3.111 อาทโย) กายคตาสติสุตฺตาทีสุปิ (ม. นิ. 3.153 อาทโย) ตเถว อาคตตฺตาฯ ราหุโลวาเทติ มหาราหุโลวาเท (ม. นิ. 2.113 อาทโย)ฯ ธาตุวิภงฺเคติ ธาตุวิภงฺคสุตฺเต (ม. นิ. 3.342 อาทโย), อภิธมฺเม ธาตุวิภงฺเค (วิภ. 172 อาทโย) จฯ

กามํ มหาสติปฏฺฐาเน อตฺเถน อุปมํ ปริวาเรตฺวา เทสนา อาคตา, อุปมา จ นาม ยาวเทว อุปเมยฺยตฺถวิภาวนตฺถาติ อุปมํ ตาว ทสฺเสตฺวา อุปเมยฺยตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘เสยฺยถาปี’’ติอาทินา ปาฬิ อานีตาฯ กสฺมา ปเนตฺถ ธาตุวเสน, ตตฺถปิ จตุมหาภูตวเสน กมฺมฏฺฐานนิทฺเทโส กโตติ? สตฺตสุญฺญตาสนฺทสฺสนตฺถํ, เอตฺถ ธาตุวเสน, ตตฺถาปิ โอฬาริกภาเวน สุปากฏตาย, เอกจฺจเวเนยฺยชนจริตานุกุลตาย จ มหาภูตวเสน กมฺมฏฺฐานนิทฺเทโส กโตติ เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ ปถวีธาตูติอาทีสุ ธาตุตฺโถ นาม สภาวตฺโถ, สภาวตฺโถ นาม สุญฺญตตฺโถ, สุญฺญตตฺโถ นาม นิสฺสตฺตตฺโถฯ เอวํ สภาวสุญฺญตนิสฺสตฺตตฺเถน ปถวีเยว ธาตุ ปถวีธาตุฯ อาโปธาตุอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ปถวีธาตูติ สหชรูปธมฺมานํ ปติฏฺฐา ธาตุ, ตถา อาโปธาตูติ อาพนฺธนธาตุ, เตโชธาตูติ ปริปาจนธาตุ, วาโยธาตูติ วิตฺถมฺภนธาตูติ เอวเมตฺถ สมาโส, ภาวตฺโถ จ เวทิตพฺโพฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ปรโต อาคมิสฺสติฯ

เอวํ ติกฺขปญฺญสฺสาติอาทีสุ เอวนฺติ ยถาทสฺสิตํ ปาฬิํ ปจฺจามสติฯ นาติติกฺขปญฺญสฺส วิตฺถารเทสนาติ กตฺวา อาห ‘‘ติกฺขปญฺญสฺสา’’ติฯ ยถา วตฺถยุคํ อรหตีติ วตฺถยุคิโก, เอวํ ธาตุกมฺมฏฺฐานํ อรหติ, ธาตุกมฺมฏฺฐานปโยชโนติ วา ธาตุกมฺมฏฺฐานิโก, ตสฺส ธาตุกมฺมฏฺฐานิกสฺสฯ

เฉโกติ ตํตํสมญฺญาย กุสโล, ยถาชาเต สูนสฺมิํ นงฺคุฏฺฐขุรวิสาณาทิวนฺเต อฏฺฐิมํสาทิอวยวสมุทาเย อวิภตฺเต คาวีสมญฺญา, น วิภตฺเต, วิภตฺเต ปน อฏฺฐิมํสาทิอวยวสมญฺญาติ ชานนโกฯ โคฆาตโกติ ชีวิกตฺถาย คุนฺนํ ฆาตโกฯ อนฺเตวาสีติ กมฺมกรณวเสน ตสฺส สมีปวาสี ตสฺส ตนฺนิสฺสาย ชีวนโตฯ วินิวิชฺฌิตฺวาติ เอกสฺมิํ ฐาเน อญฺญํ วินิวิชฺฌิตฺวาฯ มหาปถานํ เวมชฺฌฏฺฐานสงฺขาเตติ จตุนฺนํ มหาปถานํ ตาย เอว วินิวิชฺฌนฏฺฐานสงฺขาเตฯ ยสฺมา เต จตฺตาโร มหาปถา จตูหิ ทิสาหิ อาคนฺตฺวา สโมหิตา วิย โหนฺติ, ตสฺมา ตํ ฐานํ จตุมหาปถานํ, ตสฺมิํ จตุมหาปเถฯ วิลียนฺติ ภิชฺชนฺติ วิภชฺชนฺตีติ พีลา, ภาคา, ว-การสฺส พ-การํ, อิ-การสฺส จ อี-การํ กตฺวาฯ ตเมว หิ ภาคตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘โกฏฺฐาสํ กตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ

กิญฺจาปิ ฐิต-สทฺโท ‘‘ฐิโต วา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 5.28) วิย ฐานสงฺขาตอิริยาปถสมงฺคิตาย, คตินิวตฺติอตฺถตาย วา ฐา-สทฺทสฺส อญฺญตฺถ ฐเปตฺวา คมนํ เสสอิริยาปถสมงฺคิตาย โพธโก, อิธ ปน ยถา ตถา รูปกายสฺส ปวตฺติอาการโพธโก อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘จตุนฺนํ อิริยาปถานํ เยน เกนจิ อากาเรน ฐิตตฺตา ยถาฐิต’’นฺติ ฯ ตตฺถ อากาเรนาติ ฐานาทินา รูปกายสฺส ปวตฺติอากาเรนฯ ฐานาทโย หิ อิริยาสงฺขาตาย กายิกกิริยาย ปวตฺติฏฺฐานตาย ‘‘อิริยาปถา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ยถาฐิตนฺติ ยถาปวตฺตํฯ ยถาวุตฺตฏฺฐานเมเวตฺถ ปณิธานนฺติ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘ยถาฐิตตฺตาว ยถาปณิหิต’’นฺติฯ ฐิตนฺติ วา กายสฺส ฐานสงฺขาตอิริยาปถสมาโยคปริทีปนํฯ ปณิหิตนฺติ ตทญฺญอิริยาปถสมาโยคปริทีปนํฯ ฐิตนฺติ วา กายสงฺขาตานํ รูปธมฺมานํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ขเณ สกิจฺจวเสน อวฏฺฐานปริทีปนํฯ ปณิหิตนฺติ ปจฺจยกิจฺจวเสน เตหิ เตหิ ปจฺจเยหิ ปการโต นิหิตํ ปณิหิตนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ธาตุโสติ ธาตุํ ธาตุํ ปถวีอาทิธาตุํ วิสุํ วิสุํ กตฺวาฯ ปจฺจเวกฺขตีติ ปติ ปติ อเวกฺขติ ญาณจกฺขุนา วินิพฺภุชิตฺวา ปสฺสติฯ

ยถา เฉโกติอาทินา ปาฬิยา สทฺทตฺถวิวรณวเสน วุตฺตเมวตฺถํ อิทานิ ภาวตฺถวิภาวนวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา โคฆาตกสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ โปเสนฺตสฺสาติ มํสูปจยปริพฺรูหนาย กุณฺฑกภตฺตกปฺปาสฏฺฐิอาทีหิ สํวฑฺเฒนฺตสฺสฯ วธิตํ มตนฺติ หิํสิตํ หุตฺวา มตํฯ มตนฺติ จ มตมตฺตํฯ เตเนวาห ‘‘ตาวเทวา’’ติฯ คาวีติ สญฺญา น อนฺตรธายติ ยานิ องฺคปจฺจงฺคานิ อุปาทาย คาวีสมญฺญา, มตมตฺตายปิ คาวิยา เตสํ สนฺนิเวสสฺส อวินฏฺฐตฺตาฯ พิลาโสติ พิลํ พิลํ กตฺวาฯ วิภชิตฺวาติ อฏฺฐิสงฺฆาตโต มํสํ วิเวเจตฺวา, ตโต วา วิเวจิตํ มํสํ ภาคโส กตฺวาฯ เตเนวาห ‘‘มํสสญฺญา ปวตฺตตี’’ติฯ ปพฺพชิตสฺสปิ อปริคฺคหิตกมฺมฏฺฐานสฺสฯ ฆนวินิพฺโภคนฺติ สนฺตติสมูหกิจฺจฆนานํ วินิพฺภุชนํ วิเวจนํฯ ธาตุโส ปจฺจเวกฺขโตติ ยถาวุตฺตํ ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวา ธาตุโส ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสฯ สตฺตสญฺญาติ อตฺตานุทิฏฺฐิวเสน ปวตฺตา สตฺตสญฺญาติ วทนฺติ, โวหารวเสน ปวตฺตสตฺตสญฺญายปิ ตทา อนฺตรธานํ ยุตฺตเมว ยาถาวโต ฆนวินิพฺโภคสฺส สมฺปาทนโตฯ เอวํ หิ สติ ยถาวุตฺตโอปมฺมตฺเถน โอปเมยฺยตฺโถ อญฺญทตฺถุ สํสนฺทติ สเมติฯ เตเนวาห ‘‘ธาตุวเสเนว จิตฺตํ สนฺติฏฺฐตี’’ติฯ

[307] เอวํ ธาตุกมฺมฏฺฐานสฺส สงฺเขปโต อาคตฏฺฐานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิตฺถารโต อาคตฏฺฐานํ ทสฺเสตุํ ‘‘มหาหตฺถิปทูปเม ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอวนฺติ อิมินา ราหุโลวาท- (ม. นิ. 2.113 อาทโย) ธาตุวิภงฺเคสุ (ม. นิ. 3.342 อาทโย; วิภ. 172 อาทโย) ธาตุกมฺมฏฺฐานสฺส วิตฺถารโต อาคมนเมว อุปสํหรติ, น สพฺพํ เทสนานยํ อญฺญถาปิ ตตฺถ เทสนานยสฺส อาคตตฺตาฯ

ตตฺราติ ตสฺมิํ ยถาทสฺสิเต มหาหตฺถิปทูปมปาเฐฯ อชฺฌตฺติกาติ สตฺตสนฺตานปริยาปนฺนาฯ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตนฺติ ปททฺวเยนาปิ ตํตํปาฏิปุคฺคลิกธมฺโม วุจฺจตีติ อาห ‘‘อุภยมฺปิ นิยกสฺส อธิวจน’’นฺติฯ สสนฺตติปริยาปนฺนตาย ปน อตฺตนิ คเหตพฺพภาวูปคมนวเสน อตฺตานํ อธิกิจฺจ ปวตฺตํ อชฺฌตฺตํฯ ตํตํสนฺตติปริยาปนฺนตาย ปจฺจตฺตํฯ เตเนวาห ‘‘อตฺตนิ ปวตฺตตฺตา อชฺฌตฺตํ, อตฺตานํ ปฏิจฺจ ปฏิจฺจ ปวตฺตตฺตา ปจฺจตฺต’’นฺติฯ กกฺขฬนฺติ กถินํฯ ยสฺมา ตํ ถทฺธภาเวน สหชาตานํ ปติฏฺฐา โหติ, ตสฺมา ‘‘ถทฺธ’’นฺติ วุตฺตํฯ ขริคตนฺติ ขรีสุ ขรสภาเวสุ คตํ ตปฺปริยาปนฺนํ, ขรสภาวเมวาติ อตฺโถฯ ยสฺมา ปน ขรสภาวํ ผรุสากาเรน อุปฏฺฐานโต ผรุสาการํ โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ผรุส’’นฺติฯ เตนาห ‘‘ทุติยํ อาการวจน’’นฺติฯ อุปาทินฺนํ นาม สรีรฏฺฐกํฯ ตํ ปน กมฺมสมุฏฺฐานตํ สนฺธาย อุปาทินฺนมฺปิ อตฺถิ อนุปาทินฺนมฺปิ, ตณฺหาทีหิ อาทินฺนคหิตปรามฏฺฐวเสน สพฺพมฺเปตํ อุปาทินฺนเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อุปาทินฺนนฺติ ทฬฺหํ อาทินฺน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘มม’’นฺติ คหิตํ ‘‘อห’’นฺติ ปรามฏฺฐนฺติ โยชนาฯ เสยฺยถิทนฺติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาวาจีติ อาห ‘‘ตํ กตมนฺติ เจติ อตฺโถ’’ติฯ ตโตติ ปจฺฉาฯ ตนฺติ ตํ อชฺฌตฺติกาทิเภทโต ทสฺสิตํ ปถวีธาตุํฯ ทสฺเสนฺโตติ วตฺถุวิภาเคน ทสฺเสนฺโตฯ กิญฺจาปิ มตฺถลุงฺคํ อฏฺฐิมิญฺเชเนว สงฺคเหตฺวา อิธ ปาฬิยํ วิสุํ น อุทฺธฏํ, ปฏิสมฺภิทามคฺเค (ปฏิ. ม. 1.4) ปน วีสติยา อากาเรหิ ปริปุณฺณํ กตฺวา ทสฺเสตุํ วิสุํ คหิตนฺติ ตมฺปิ สงฺคณฺหนฺโต ถทฺธภาวาธิกตาย ปถวีธาตุโกฏฺฐาเสสุเยว ‘‘มตฺถลุงฺคํ ปกฺขิปิตฺวา วีสติยา อากาเรหิ ปถวีธาตุ นิทฺทิฏฺฐาติ เวทิตพฺพา’’ติ อาหฯ ‘‘ยํ วา ปนญฺญมฺปิ กิญฺจี’’ติ วา อิมินา ปาฬิยํ มตฺถลุงฺคสฺส สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ตสฺมา อิธ ‘‘ยํ วา ปนญฺญมฺปิ กิญฺจี’’ติ อิทํ ปุพฺพาปราเปกฺขํ ‘‘มตฺถลุงฺคํ ปกฺขิปิตฺวา วีสติยา อากาเรหิ ปถวีธาตุ นิทฺทิฏฺฐาติ เวทิตพฺพา, ยํ วา ปนญฺญมฺปิ กิญฺจี’’ติ วจนโตฯ

ปุน ยํ วา ปนญฺญมฺปิ กิญฺจีติ อวเสเสสุ ตีสุ โกฏฺฐาเสสูติ โยเชตพฺพํฯ ตีสุ โกฏฺฐาเสสูติ ติปฺปกาเรสุ โกฏฺฐาเสสุฯ น หิ เต ตโย โกฏฺฐาสาฯ

วิสฺสนฺทนภาเวนาติ ปคฺฆรณสภาเวนฯ อปฺโปตีติ วิสรติฯ ปปฺโปตีติ ปาปุณาติ, สสมฺภารอาปวเสน เจตํ วุตฺตํฯ โส หิ วิสฺสนฺทนภาเวน สสมฺภารปถวีสงฺขาตํ ตํ ตํ ฐานํ วิสรติ, ปาปุณาติ จ, ลกฺขณาปวเสเนว วาฯ โสปิ หิ สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยาทิปจฺจยตาย เสสภูตตฺตยสงฺขาตํ ตํ ตํ ฐานํ ทฺรวภาวสิทฺเธน วิสฺสนฺทนภาเวน อาพนฺธตฺตํ, อาสตฺตตฺตํ, อวิปฺปกิณฺณญฺจ กโรนฺตํ ‘‘อปฺโปติ ปปฺโปตี’’ติ วตฺตพฺพตํ อรหตีติฯ

เตชนวเสนาติ นิสิตภาเวน ติกฺขภาเวนฯ วุตฺตนเยนาติ กมฺมสมุฏฺฐานาทิวเสน ‘‘นานาวิเธสู’’ติ อาโปธาตุยํ วุตฺตนเยนฯ กุปิเตนาติ ขุภิเตนฯ อุสุมชาโตติ อุสฺมาภิภูโตฯ ชีรตีติ ชิณฺโณ โหติฯ เตโชธาตุวเสน ลพฺภมานา อิมสฺมิํ กาเย ชราปวตฺติ ปากฏชราวเสน เวทิตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อินฺทฺริยเวกลฺลต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ สรีเร ปกติอุสุมํ อติกฺกมิตฺวา อุณฺหภาโว สนฺตาโป, สรีรสฺส ทหนวเสน ปวตฺโต มหาทาโห ปริทาโหติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ เยน ชีรียตีติ จ เอกาหิกาทิชรโรเคน ชรียตีติปิ อตฺโถ ยุชฺชติฯ สตกฺขตฺตุํ ตาเปตฺวา ตาเปตฺวา สีตุทเก ปกฺขิปิตฺวา อุทฺธฏา สปฺปิ ‘‘สตโธตสปฺปี’’ติ วทนฺติฯ อสิตนฺติ ภุตฺตํฯ ขายิตนฺติ ขาทิตํฯ สายิตนฺติ อสฺสาทิตํฯ สมฺมา ปริปากํ คจฺฉตีติ สมเวปากินิยา คหณิยา วเสน วุตฺตํ, อสมฺมาปริปาโกปิ ปน วิสมเวปากินิยา ตสฺสา เอว วเสน เวทิตพฺโพฯ รสาทิภาเวนาติ รสรุธิรมํสเมทนฺหารุอฏฺฐิอฏฺฐิมิญฺชสุกฺกวเสนฯ วิเวกนฺติ ปุถุภาวํ อญฺญมญฺญํ วิสทิสภาวํฯ อสิตาทิเภทสฺส หิ อาหารสฺส ปริณาเม รโส โหติ, ตํ ปฏิจฺจ รสธาตุ อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถฯ เอวํ ‘‘รสสฺส ปริณาเม รุธิร’’นฺติอาทินา สพฺพํ เนตพฺพํฯ

วายนวเสนาติ สมุทีรณวเสน, สเวคคมนวเสน วาฯ

อุคฺคารหิกฺกาทีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อุทฺเทกขิปนาทิปวตฺตนกวาตานํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพ ฯ อุจฺจารปสฺสาวาทีติ อาทิ-สทฺเทน ปิตฺตเสมฺหลสิกาเกวลทุคฺคนฺธาทินีหรณกานํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ยทิปิ กุจฺฉิ-สทฺโท อุทรปริยาโย, โกฏฺฐ-สทฺเทน ปน อนฺตนฺตรสฺส วุจฺจมานตฺตา ตทวสิฏฺโฐ อุทรปฺปเทโส อิธ กุจฺฉิ-สทฺเทน วุจฺจตีติ อาห ‘‘กุจฺฉิสยา วาตาติ อนฺตานํ พหิวาตา’’ติฯ สมิญฺชนปสารณาทีติ อาทิ-สทฺเทน อาโลกนวิโลกนอุทฺธรณาติหรณาทิกา สพฺพา กายิกกิริยา สงฺคหิตาฯ ‘‘อสฺสาสปสฺสาสา จิตฺตสมุฏฺฐานาวา’’ติ เอเตน อสฺสาสปสฺสาสานํ สรีรํ มุญฺจิตฺวา ปวตฺติ นตฺถีติ ทีเปติฯ น หิ พหิทฺธา จิตฺตสมุฏฺฐานสฺส สมฺภโว อตฺถีติฯ ยทิ เอวํ กถํ ‘‘ปสฺสาโสติ พหินิกฺขมนนาสิกวาโต, ทีฆนาสิกสฺส นาสิกคฺคํ, อิตรสฺส อุตฺตโรฏฺฐํ ผุสนฺโต ปวตฺตตี’’ติ วจนํ? ตํ นิกฺขมนากาเรน ปวตฺติยา จิตฺตสมุฏฺฐานสฺส, สนฺตาเน ปวตฺตอุตุสมุฏฺฐานสฺส จ วเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ สพฺพตฺถาติ อาโปธาตุอาทีนํ ติสฺสนฺนํ ธาตูนํ นิทฺเทสํ สนฺธายาหฯ ตตฺถ อาโปธาตุนิทฺเทเส ‘‘ยํ วา ปนญฺญ’’นฺติ อิมินา สมฺภวสฺส, เตโชธาตุนิทฺเทเส สรีเร ปากติกอุสฺมาย, วาโยธาตุนิทฺเทเส ธมนิชาลานุสฏสฺส ตตฺถ ตตฺถ จมฺมขีลปีฬกาทินิพฺพตฺตกวายุโน สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ สมิญฺชนาทินิพฺพตฺตกวาตา จิตฺตสมุฏฺฐานาวฯ ยทิ เอวํ, กถํ ‘‘ปุริมา ปญฺจ จตุสมุฏฺฐานา’’ติ วจนํ? น หิ สมิญฺชนาทินิพฺพตฺตกา เอว องฺคมงฺคานุสาริโน วาตา, อถ โข ตทญฺเญปีติ นตฺถิ วิโรโธฯ

อิตีติ วุตฺตปฺปการปรามสนํฯ เตนาห ‘‘วีสติยา อากาเรหี’’ติอาทิฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ วิตฺถารโต อาคเต ธาตุกมฺมฏฺฐาเนติ อตฺโถฯ เตน อยํ วณฺณนา น เกวลํ มหาหตฺถิปทูปมสฺเสว (ม. นิ. 1.300 อาทโย), อถ โข มหาราหุโลวาท- (ม. นิ. 2.113 อาทโย) ธาตุวิภงฺคสุตฺตานมฺปิ (ม. นิ. 3.342 อาทโย) อตฺถสํวณฺณนา โหติเยวาติ ทสฺสิตํ โหติฯ ภาวนานเยปิ เอเสว นโยฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘เอวํ ราหุโลวาทธาตุวิภงฺเคสุปี’’ติฯ

[308] ภาวนานเยติ ภาวนาย นเยฯ เยน กมฺมฏฺฐานภาวนา อิชฺฌติ, ตสฺมิํ ภาวนาวิธิมฺหีติ อตฺโถฯ เอตฺถาติ ธาตุกมฺมฏฺฐาเนฯ

ยสฺมา เยสํ ‘‘ติกฺขปญฺโญ นาติติกฺขปญฺโญ’’ติ อิเมสํ ทุวิธานํ ปุคฺคลานํ วเสน อิทํ กมฺมฏฺฐานํ ทฺวิธา อาคตํ ทฺวิธา เทสิตํ, ตสฺมา กมฺมฏฺฐานาภินิเวโสปิ เตสํ ทฺวิธาว อิจฺฉิตพฺโพติ ตํ ตาว ทสฺเสตุํ ‘‘ติกฺขปญฺญสฺส ภิกฺขุโน’’ติอาทิ อารทฺธํฯ โลมา ปถวีธาตูตีติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ ฯ เอวํ วิตฺถารโต ธาตุปริคฺคโหติ ‘‘เกสา ปถวีธาตุ, โลมา ปถวีธาตู’’ติอาทินา เอวํ ทฺวาจตฺตาลีสาย อากาเรหิ วิตฺถารโต ธาตุกมฺมฏฺฐานปริคฺคโหฯ ปปญฺจโตติ ทนฺธโต สณิกโตฯ ยํ ถทฺธลกฺขณนฺติ เกสาทีสุ ยํ ถทฺธลกฺขณํ กกฺขฬภาโวฯ ยํ อาพนฺธนลกฺขณนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอวํ มนสิ กโรโตติ วตฺถุํ อนามสิตฺวา เอวํ ลกฺขณมตฺตโต มนสิการํ ปวตฺเตนฺตสฺสฯ อสฺสาติ ติกฺขปญฺญสฺสฯ กมฺมฏฺฐานํ ปากฏํ โหตีติ โยคกมฺมสฺส ปวตฺติฏฺฐานภูตํ ตเทว ลกฺขณํ วิภูตํ โหติ, ตสฺส วา ลกฺขณสฺส สุฏฺฐุ อุปฏฺฐานโต ตํ อารพฺภ ปวตฺตมานํ มนสิการสงฺขาตํ กมฺมฏฺฐานํ วิภูตํ วิสทํ โหติ, ติกฺขปญฺญสฺส อินฺทฺริยปาฏเวน สํขิตฺตรุจิภาวโตฯ สพฺพโส มนฺทปญฺญสฺส ภาวนาว น อิชฺฌตีติ อาห ‘‘นาติติกฺขปญฺญสฺสา’’ติฯ เอวํ มนสิ กโรโตติ วุตฺตนเยน สงฺเขปโต มนสิ กโรโตฯ อนฺธการํ อวิภูตํ โหตีติ อนุปฏฺฐานโต อนฺธํ วิย กโรนฺตํ อปากฏํ โหติ กมฺมฏฺฐานนฺติ โยชนาฯ ปุริมนเยนาติ ‘‘เกสา ปถวีธาตู’’ติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺตนเยนฯ วตฺถุอามสเนน วิตฺถารโต มนสิ กโรนฺตสฺส ปากฏํ โหติ กมฺมฏฺฐานํ, นาติติกฺขปญฺญสฺส อขิปฺปนิสนฺติตาย วิตฺถารรุจิภาวโตฯ

อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยถา ทฺวีสุ ภิกฺขูสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เปยฺยาลมุขนฺติ เปยฺยาลปาฬิยา มุขภูตํ ทฺวารภูตํ อาทิโต วารํ, วารทฺวยํ วาฯ วิตฺถาเรตฺวาติ อนวเสสโต สชฺฌายิตฺวาฯ อุภโตโกฏิวเสเนวาติ ตสฺส ตสฺส วารสฺส อาทิอนฺตคฺคหณวเสเนวฯ โอฏฺฐปริยาหตมตฺตนฺติ โอฏฺฐานํ สมฺผุสนมตฺตํฯ ยถา คนฺถปริวตฺตเน ติกฺขปญฺญสฺส ภิกฺขุโน สงฺเขโป รุจฺจติ, น วิตฺถาโรฯ อิตรสฺส จ วิตฺถาโร รุจฺจติ, น สงฺเขโป, เอวํ ภาวนานเยปีติ อุปมาสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา ติกฺขปญฺญสฺส สงฺเขโป, นาติติกฺขปญฺญสฺส จ วิตฺถาโร สปฺปาโย, ตสฺมาฯ ยสฺมา กมฺมฏฺฐานํ อนุยุญฺชิตุกามสฺส สีลวิโสธนาทิปุพฺพกิจฺจํ อิจฺฉิตพฺพํ, ตํ สพฺพาการสมฺปนฺนํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวาติ อิธ น อามฏฺฐํฯ

ยสฺมา ปน วิเวกฏฺฐกายสฺส, วิเวกฏฺฐจิตฺตสฺเสว จ ภาวนา อิชฺฌติ , น อิตรสฺส, ตสฺมา ตทุภยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘รโหคเตน ปฏิสลฺลีเนนา’’ติ อาหฯ ตตฺถ รโหคเตนาติ รหสิ คเตน, เอกากินา ภาวนานุกูลฏฺฐานํ อุปคเตนาติ อตฺโถฯ ปฏิสลฺลีเนนาติ ปติ ปติ ปุถุตฺตารมฺมณโต จิตฺตํ นิเสเธตฺวา กมฺมฏฺฐาเน สลฺลีเนน, ตตฺถ สํสิลิฏฺฐจิตฺเตนาติ อตฺโถฯ สกลมฺปิ อตฺตโน รูปกายํ อาวชฺเชตฺวาติ อุทฺธํ ปาทตลา, อโธ เกสมตฺถกา, ติริยํ ตจปริยนฺตํ สพฺพมฺปิ อตฺตโน กรชกายํ ธาตุวเสน มนสิ กโรนฺโต ยสฺมา จาตุมหาภูติโก อยํ กาโย, ตสฺมา ‘‘อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตู’’ติ จตุมหาภูตวเสน สมนฺนาหริตฺวาติ อตฺโถฯ อิทานิ ตาสํ ธาตูนํ ลกฺขณโต, อุปฏฺฐานาการโต จ มนสิการวิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘โย อิมสฺมิํ กาเย’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ถทฺธภาโวติ ลกฺขณมาหฯ ถทฺธตฺตลกฺขณา หิ ปถวีธาตุฯ ขรภาโวติ อุปฏฺฐานาการํ, ญาเณน คเหตพฺพาการนฺติ อตฺโถฯ ทฺรวภาโว ลกฺขณํ อาโปธาตุยา ปคฺฆรณสภาวตฺตาฯ อาพนฺธนํ อุปฏฺฐานากาโรฯ อุณฺหภาโว ลกฺขณํ เตโชธาตุยา อุสฺมาสภาวตฺตาฯ ปริปาจนํ อุปฏฺฐานากาโรฯ วิตฺถมฺภนํ ลกฺขณํ วาโยธาตุยา อุปตฺถมฺภนสภาวตฺตาฯ สมุทีรณํ อุปฏฺฐานากาโร, อุปฏฺฐานากาโร จ นาม ธาตูนํ สกิจฺจกรณวเสน ญาณสฺส วิภูตากาโรฯ กสฺมา ปเนตฺถ อุภยคฺคหณํ? ปุคฺคลชฺฌาสยโตฯ เอกจฺจสฺส หิ ธาตุโย มนสิ กโรนฺตสฺส ตา สภาวโต คเหตพฺพตํ คจฺฉนฺติ, เอกจฺจสฺส สกิจฺจกรณโต, โย รโสติ วุจฺจติฯ ตตฺรายํ โยคี ธาตุโย มนสิ กโรนฺโต อาทิโต ปจฺเจกํ สลกฺขณโต, สรสโตปิ ปริคฺคณฺหาติฯ เตนาห ‘‘โย อิมสฺมิํ กาเย ถทฺธภาโว วา ขรภาโว วา…เป.… เอวํ สํขิตฺเตน ธาตุโย ปริคฺคเหตฺวา’’ติฯ ตตฺถ ปริคฺคเหตฺวาติ ปริคฺคาหกภูเตน ญาเณน ธาตุโย ลกฺขณโต, รสโต วา ปริจฺฉิชฺช คเหตฺวาฯ อยํ ตาว สํขิตฺตโต ภาวนานเย กมฺมฏฺฐานาภินิเวโสฯ

เอวํ ปน ธาตุโย ปริคฺคเหตฺวา ‘‘อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย ปถวีธาตุ ถทฺธภาโว วา ขรภาโว วา, อาโปธาตุ ทฺรวภาโว วา อาพนฺธนภาโว วา, เตโชธาตุ อุณฺหภาโว วา ปริปาจนภาโว วา, วาโยธาตุ วิตฺถมฺภนภาโว วา สมุทีรณภาโว วา’’ติ เอวํ ลกฺขณาทีหิ สทฺธิํเยว ธาตุโย มนสิ กโรนฺเตน กาลสตมฺปิ กาลสหสฺสมฺปิ ปุนปฺปุนํ อาวชฺชิตพฺพํ มนสิ กาตพฺพํ, ตกฺกาหตํ วิตกฺกปริยาหตํ กาตพฺพํฯ ตสฺเสวํ มนสิ กโรโต ยํ ลกฺขณาทีสุ สุปากฏํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติ, ตเทว คเหตฺวา อิตรํ วิสฺสชฺเชตฺวา เตน สทฺธิํ ‘‘ปถวีธาตุ อาโปธาตู’’ติอาทินา มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพฯ เอวํ มนสิ กโรนฺเตน หิ อนุปุพฺพโต, นาติสีฆโต, นาติสณิกโต, วิกฺเขปปฏิพาหนโต, ปณฺณตฺติสมติกฺกมนโต, อนุปฏฺฐานมุญฺจนโต, ลกฺขณโต, ตโย จ สุตฺตนฺตาติ อิเมหิ ทสหากาเรหิ มนสิการโกสลฺลํ อนุฏฺฐาตพฺพํฯ

ตตฺถ อนุปุพฺพโตติ อนุปฏิปาฏิโต อาจริยสฺส สนฺติเก อุคฺคหิตปฏิปาฏิโต, สา จ เทสนาปฏิปาฏิเยว ฯ เอวํ อนุปุพฺพโต มนสิ กโรนฺเตนาปิ นาติสีฆโต มนสิ กาตพฺพํฯ อติสีฆโต มนสิ กโรโต หิ อปราปรํ กมฺมฏฺฐานมนสิกาโร นิรนฺตรํ ปวตฺตติ, กมฺมฏฺฐานํ ปน อวิภูตํ โหติ, น วิเสสํ อาวหติฯ ตสฺมา นาติสีฆโต มนสิ กาตพฺพํฯ ยถา จ นาติสีฆโต, เอวํ นาติสณิกโตปิฯ อติสณิกโต มนสิ กโรโต หิ กมฺมฏฺฐานํ ปริโยสานํ น คจฺฉติ, วิเสสาธิคมสฺส ปจฺจโย น โหติฯ อติสีฆํ อติสณิกญฺจ มคฺคํ คจฺฉนฺตา ปุริสา เอตฺถ นิทสฺเสตพฺพาฯ วิกฺเขปปฏิพาหนโตติ กมฺมฏฺฐานํ วิสฺสชฺเชตฺวา พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมเณ เจตโส วิกฺเขโป ปฏิพาหิตพฺโพฯ พหิทฺธา วิกฺเขเป หิ สติ กมฺมฏฺฐานา ปริหายติ ปริธํสติฯ เอกปทิกมคฺคคามี ปุริโส เจตฺถ นิทสฺเสตพฺโพฯ ปณฺณตฺติสมติกฺกมนโตติ ‘‘ยา อยํ ปถวีธาตู’’ติอาทิกา ปณฺณตฺติ, ตํ อติกฺกมิตฺวา ลกฺขเณสุ เอว จิตฺตํ ฐเปตพฺพํฯ

เอวํ ปณฺณตฺติํ วิชหิตฺวา กกฺขฬลกฺขณาทีสุ เอว มนสิการํ ปวตฺเตนฺตสฺส ลกฺขณานิ สุปากฏานิ สุวิภูตานิ หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติฯ ตสฺเสวํ ปุนปฺปุนํ มนสิการวเสน จิตฺตํ อาเสวนํ ลภติฯ สพฺโพ รูปกาโย ธาตุมตฺตโต อุปฏฺฐาติ สุญฺโญ นิสฺสตฺโต นิชฺชีโว ยนฺตํ วิย ยนฺตสุตฺเตน อปราปรํ ปริวตฺตมาโนฯ

สเจ ปน พหิทฺธาปิ มนสิการํ อุปสํหรติ, อถสฺส อาหิณฺฑนฺตา มนุสฺสติรจฺฉานาทโย สตฺตาการํ วิชหิตฺวา ธาตุสมูหวเสเนว อุปฏฺฐหนฺติ, เตหิ กริยมานา กิริยา ธาตุมเยน ยนฺเตน ปวตฺติยมานา หุตฺวา อุปฏฺฐาติ, เตหิ อชฺโฌหริยมานํ ปานโภชนาทิ ธาตุสงฺฆาเต ปกฺขิปฺปมาโน ธาตุสงฺฆาโต วิย อุปฏฺฐาติฯ อถสฺส ตถา ลทฺธาเสวนมฺปิ จิตฺตํ ยทิ อจฺจารทฺธวีริยตาย อุทฺธจฺจวเสน วา อติลีนวีริยตาย โกสชฺชวเสน วา ภาวนาวิธิํ น โอตเรยฺย, ตทา อธิจิตฺตสุตฺตํ (อ. นิ. 3.103), อนุตฺตรสีติภาวสุตฺตํ (อ. นิ. 6.85), โพชฺฌงฺคสุตฺตนฺติ (สํ. นิ. 5.194-195) อิเมสุ ตีสุ สุตฺเตสุ อาคตนเยน วีริยสมาธิโยชนา กาตพฺพาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตโย จ สุตฺตนฺตา’’ติฯ เอวํ ปน วีริยสมตํ โยเชตฺวา ตสฺมิํเยว ลกฺขเณ มนสิการํ ปวตฺเตนฺตสฺส ยทา สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ ลทฺธสมตานิ สุวิสทานิ ปวตฺตนฺติ, ตทา อสทฺธิยาทีนํ ทูรีภาเวน สาติสยํ ถามปฺปตฺเตหิ สตฺตหิ พเลหิ ลทฺธูปตฺถมฺภานิ วิตกฺกาทีนิ ฌานงฺคานิ ปฏุตรานิ หุตฺวา ปาตุภวนฺติ, เตสํ อุชุวิปจฺจนีกตาย นีวรณานิ วิกฺขมฺภิตานิเยว โหนฺติ สทฺธิํ ตเทกฏฺเฐหิ ปาปธมฺเมหิฯ เอตฺตาวตา จาเนน อุปจารชฺฌานํ สมธิคตํ โหติ ธาตุลกฺขณารมฺมณํ ฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปุนปฺปุนํ ปถวีธาตุ อาโปธาตูติ…เป.… อุปจารมตฺโต สมาธิ อุปฺปชฺชตี’’ติฯ

ตตฺถ ธาตุมตฺตโตติ วิเสสนิวตฺติอตฺโถ มตฺต-สทฺโทฯ เตน ยํ อิโต พาหิรกา, โลกิยมหาชโน จ ‘‘สตฺโต ชีโว’’ติอาทิกํ วิเสสํ อิมสฺมิํ อตฺตภาเว อวิชฺชมานํ วิกปฺปนามตฺเตเนว สมาโรเปนฺติ, ตํ นิวตฺเตติฯ เตเนวาห ‘‘นิสฺสตฺตโต นิชฺชีวโต’’ติฯ อาวชฺชิตพฺพนฺติ สมนฺนาหริตพฺพํฯ มนสิ กาตพฺพนฺติ ปุนปฺปุนํ ภาวนาวเสน ธาตุมตฺตโต ธาตุลกฺขณํ มนสิ ฐเปตพฺพํฯ ปจฺจเวกฺขิตพฺพนฺติ ตเทว ธาตุลกฺขณํ ปติ ปติ อเวกฺขิตพฺพํ, ภาวนาสิทฺเธน ญาณจกฺขุนา อปราปรํ ปจฺจกฺขโต ปสฺสิตพฺพํฯ

ตสฺเสวํ วายมมานสฺสาติ ตสฺส โยคิโน เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน ภาวนํ อนุยุญฺชนฺตสฺส, ตตฺถ จ ภาวนาอนุโยเค สกฺกจฺจการิตาย, สาตจฺจการิตาย, สปฺปายเสวิตาย, สมถนิมิตฺตสลฺลกฺขเณน, โพชฺฌงฺคานํ อนุปวตฺตเนน, กาเย จ ชีวิเต จ นิรเปกฺขวุตฺติตาย, อนฺตรา สงฺโกจํ อนาปชฺชนฺเตน ภาวนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อุสฺโสฬฺหิยํ อวฏฺฐาเนน สมฺมเทว วายามํ ปโยคํ ปรกฺกมํ ปวตฺเตนฺตสฺสฯ ธาตุปฺปเภทาวภาสนปญฺญาปริคฺคหิโตติ ปถวีอาทีนํ ธาตูนํ สภาวลกฺขณาวภาสเนน อวภาสนกิจฺจาย ภาวนาปญฺญาย อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ อวิชหเนน สพฺพโต คหิโต มหคฺคตภาวํ อปฺปตฺตตาย อุปจารมตฺโต สิขาปฺปตฺโต กามาวจรสมาธิ อุปฺปชฺชติฯ อุปจารสมาธีติ จ รุฬฺหีวเสน เวทิตพฺพํฯ อปฺปนํ หิ อุเปจฺจ จารี สมาธิ อุปจารสมาธิ, อปฺปนา เจตฺถ นตฺถิฯ ตาทิสสฺส ปน สมาธิสฺส สมานลกฺขณตาย เอวํ วุตฺตํฯ กสฺมา ปเนตฺถ อปฺปนา น โหตีติ? ตตฺถ การณมาห ‘‘สภาวธมฺมารมฺมณตฺตา’’ติฯ สภาวธมฺเม หิ ตสฺส คมฺภีรภาวโต อสติ ภาวนาวิเสเส อปฺปนาฌานํ น อุปฺปชฺชติ, โลกุตฺตรํ ปน ฌานํ วิสุทฺธิภาวนานุกฺกมวเสน, อารุปฺปํ อารมฺมณาติกฺกมภาวนาวเสน อปฺปนาปฺปตฺตํ โหตีติ มรณานุสฺสตินิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. 1.177) วุตฺโตวายมตฺโถฯ

เอวํ รูปกาเย อวิเสเสน จตุนฺนํ ธาตูนํ ปริคฺคณฺหนวเสน ธาตุกมฺมฏฺฐานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตตฺถ อฏฺฐิอาทีนํ วินิพฺภุชนวเสน สงฺเขปโต สุตฺเต อาคตํ ธาตุมนสิการวิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา ปนา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ เย อิเม จตฺตาโร โกฏฺฐาสา วุตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ ยถาปจฺจยํ ฐิตา สนฺนิเวสวิสิฏฺฐา กฏฺฐวลฺลิติณมตฺติกาโย อุปาทาย ยถา อคารสมญฺญา, น ตตฺถ โกจิ อคาโร นาม อตฺถิ, เอวํ ยถาปจฺจยํ สนฺนิเวสวิสิฏฺฐานิ ปวตฺตมานานิ อฏฺฐินฺหารุมํสจมฺมานิ ปฏิจฺจ สรีรสมญฺญา, น เอตฺถ โกจิ อตฺตา ชีโวฯ เกวลํ เตหิ ปริวาริตมากาสมตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ เทสนา สตฺตสุญฺญตาสนฺทสฺสนปราติ อิมมตฺถํ วิภาเวนฺโต ‘‘นิสฺสตฺตภาวทสฺสนตฺถ’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อฏฺฐิญฺจ ปฏิจฺจาติ ปณฺหิกฏฺฐิกาทิเภทํ ปฏิปาฏิยา อุสฺสิตํ หุตฺวา ฐิตํ อติเรกติสตเภทํ อฏฺฐิํ อุปาทายฯ นฺหารุญฺจาติ ตเมว อฏฺฐิสงฺฆาฏํ อาพนฺธิตฺวา ฐิตํ นวสตปฺปเภทํ นฺหารุํฯ มํสนฺติ ตเมว อฏฺฐิสงฺฆาฏํ อนุลิมฺปิตฺวา ฐิตํ นวเปสิสตปฺปเภทํ มํสํฯ จมฺมนฺติ มจฺฉิกปตฺตกจฺฉายาย ฉวิยา สญฺฉาทิตํ สกลสรีรํ ปริโยนนฺธิตฺวา ฐิตํ พหลจมฺมํ ปฏิจฺจ อุปาทายฯ สพฺพตฺถ จ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถฯ

อากาโส ปริวาริโตติ ยถา ภิตฺติปาทาทิวเสน ฐปิตํ กฏฺฐํ, ตสฺเสว อาพนฺธนวลฺลิ, อนุเลปนมตฺติกา, ฉาทนติณนฺติ เอตานิ กฏฺฐาทีนิ อนฺโต, พหิ จ ปริวาเรตฺวา ฐิโต อากาโส อคารนฺเตฺวว สงฺขํ คจฺฉติ, เคหนฺติ ปณฺณตฺติํ ลภติ, เอวเมว ยถาวุตฺตานิ อฏฺฐิอาทีนิ อนฺโต, พหิ จ ปริวาเรตฺวา ฐิโต อากาโส ตาเนว อฏฺฐิอาทีนิ อุปาทาย รูปนฺเตฺวว สงฺขํ คจฺฉติ, สรีรนฺติ โวหารํ ลภติฯ ยถา จ กฏฺฐาทีนิ ปฏิจฺจ สงฺขํ คตํ อคารํ โลเก ‘‘ขตฺติยเคหํ, พฺราหฺมณเคห’’นฺติ วุจฺจติ, เอวมิทมฺปิ ‘‘ขตฺติยสรีรํ พฺราหฺมณสรีร’’นฺติ โวหรียติ, นตฺเถตฺถ โกจิ สตฺโต วา ชีโว วาติ อธิปฺปาโยฯ

เตติ เต จตฺตาโร โกฏฺฐาเส วินิพฺภุชิตฺวา วินิพฺภุชิตฺวาติ โยชนาฯ ตํตํอนฺตรานุสารินาติ อฏฺฐินฺหารูนํ นฺหารุมํสานํ มํสจมฺมานนฺติ เตสํ เตสํ โกฏฺฐาสานํ วิวรานุปาตินา ญาณสงฺขาเตน หตฺเถนฯ วินิพฺภุชิตฺวา วินิพฺภุชิตฺวาติ อเนกกฺขตฺตุํ วินิเวเฐตฺวาฯ อถ วา วินิพฺภุชิตฺวา วินิพฺภุชิตฺวาติ ปจฺเจกํ อฏฺฐิอาทีนํ อนฺตรานุสารินา ญาณหตฺเถน วินิพฺโภคํ กตฺวาฯ เอเตสูติ สกลมฺปิ อตฺตโน รูปกายํ จตุธา กตฺวา วิภตฺเตสุ ยถาวุตฺเตสุ อฏฺฐิอาทีสุ จตูสุ โกฏฺฐาเสสุฯ ปุริมนเยเนวาติ ‘‘โย อิมสฺมิํ กาเย ถทฺธภาโว วา’’ติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนวฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ ภาวนาวิธานํ, ตํ อนนฺตรนเย วุตฺตากาเรเนว วตฺตพฺพํฯ

[309] วิตฺถารโต อาคเต ปน ‘‘จตุธาตุววตฺถาเน’’ติ อาเนตฺวา โยชนาฯ เอวํ อิทานิ วุจฺจมานากาเรน เวทิตพฺโพ ภาวนานโยฯ ‘‘ทฺวาจตฺตาลีสาย อากาเรหิ ธาตุโย อุคฺคณฺหิตฺวา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ อาทิโต ทฺวตฺติํสาการา ธาตุโย น โหนฺตีติ? วตฺถุสีเสน ธาตูนํเยว อุคฺคเหตพฺพตฺตา นายํ โทโสฯ วุตฺตปฺปกาเรติ ‘‘โคจรคามโต นาติทูรนาจฺจาสนฺนตาทีหิ ปญฺจหิ องฺเคหิ สมนฺนาคเต’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. 1.53) วุตฺตปฺปกาเรฯ กตสพฺพกิจฺเจนาติ ปลิโพธุปจฺเฉทาทิกํ กตํ สพฺพกิจฺจํ เอเตนาติ กตสพฺพกิจฺโจ, เตนสฺส สีลวิโสธนาทิ ปน กมฺมฏฺฐานุคฺคหณโต ปเคว สิทฺธํ โหตีติ ทสฺเสติฯ สสมฺภารสงฺเขปโตติ สมฺภรียนฺติ เอเตน พุทฺธิโวหาราติ สมฺภาโร, ตนฺนิมิตฺตํฯ กิํ ปเนตํ? ปถวีอาทิฯ เกสาทีสุ หิ วีสติยา อากาเรสุ ‘‘ปถวี’’ติ พุทฺธิโวหารา ปถวีนิมิตฺตกา ถทฺธตํ อุปาทาย ปวตฺตนโตฯ

ตสฺมา ตตฺถ ปถวีสมฺภาโร นาม สวิเสสาย ตสฺสา อตฺถิตาย เกสาทโย สห สมฺภาเรหีติ สสมฺภาราฯ อาโปโกฏฺฐาสาทีสุปิ เอเสว นโยฯ สสมฺภารานํ สงฺเขโป สสมฺภารสงฺเขโป, ตโต สสมฺภารสงฺเขปโต ภาเวตพฺพนฺติ โยชนาฯ สงฺเขปโต วีสติยา, ทฺวาทสสุ, จตูสุ, ฉสุ จ โกฏฺฐาเสสุ ยถากฺกมํ ปถวีอาทิกา จตสฺโส ธาตุโย ปริคฺคเหตฺวา ธาตุววตฺถานํ สสมฺภารสงฺเขปโต ภาวนาฯ เตนาห ‘‘อิธ ภิกฺขุ วีสติยา โกฏฺฐาเสสู’’ติอาทิฯ

สสมฺภารวิภตฺติโตติ สสมฺภารานํ เกสาทีนํ วิภาคโต เกสาทิเก วีสติ โกฏฺฐาเส ปุพฺเพ วิย เอกชฺฌํ อคฺคเหตฺวา วิภาคโต ปถวีธาตุภาเวน ววตฺถาปนํฯ อาโปโกฏฺฐาสาทีสุปิ เอเสว นโยฯ สลกฺขณสงฺเขปโตติ ลกฺขียติ เอเตนาติ ลกฺขณํ, ธมฺมานํ สภาโว, อิธ ปน ถทฺธตาทิฯ ตสฺมา ถทฺธลกฺขณาทิวนฺตตาย สห ลกฺขเณหีติ สลกฺขณา, เกสาทโย ทฺวาจตฺตาลีส อาการาฯ เตสํ สงฺเขปโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เกสาทิเก วีสติ โกฏฺฐาเส เอกชฺฌํ คเหตฺวา ตตฺถ ถทฺธตาทิกํ จตุพฺพิธมฺปิ ลกฺขณํ ววตฺถเปตฺวา ภาวนา สลกฺขณสงฺเขปโต ภาวนาฯ เอส นโย อาโปโกฏฺฐาสาทีสุปิฯ สลกฺขณวิภตฺติโตติ ถทฺธลกฺขณาทินา สลกฺขณานํ เกสาทีนํ วิภาคโต เกสาทีสุ ทฺวาจตฺตาลีสาย อากาเรสุ ปจฺเจกํ ถทฺธตาทีนํ จตุนฺนํ จตุนฺนํ ลกฺขณานํ ววตฺถาปนวเสน ภาวนาฯ

เอวํ จตูหิ อากาเรหิ อุทฺทิฏฺฐํ ภาวนานยํ นิทฺทิสิตุํ ‘‘กถํ สสมฺภารสงฺเขปโต ภาเวตี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ เอตฺถ จ ยถา ติกฺขปญฺโญ ปุคฺคโล ติกฺขตาย ปโรปริยตฺตสพฺภาวโต ติกฺขินฺทฺริยมุทินฺทฺริยตาวเสน ทุวิโธติฯ ตตฺถ ติกฺขินฺทฺริยสฺส วเสน สงฺเขปโต ปฐมนโย วุตฺโต, มุทินฺทฺริยสฺส วเสน ทุติโยฯ เอวํ นาติติกฺขปญฺโญปิ ปุคฺคโลติฯ ตตฺถ โย วิสทินฺทฺริโย ปุคฺคโล, ตสฺส วเสน สสมฺภารสงฺเขปโต, สลกฺขณสงฺเขปโต จ ภาวนานโย นิทฺทิฏฺโฐฯ โย ปน นาติวิสทินฺทฺริโย, ตสฺส วเสน สสมฺภารวิภตฺติโต, สลกฺขณวิภตฺติโต จ ภาวนานโย นิทฺทิฏฺโฐติ เวทิตพฺโพฯ ตสฺส เอวํ ววตฺถาปยโต เอว ธาตุโย ปากฏา โหนฺติ สวิเสสํ ธาตูนํ ปริคฺคหิตตฺตาฯ ภาวนาวิธานํ ปเนตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[310] ยสฺสาติ นาติวิสทินฺทฺริยํ ปุคฺคลํ สนฺธาย วทติฯ เอวํ ภาวยโตติ สสมฺภารสงฺเขปโต ภาเวนฺตสฺสฯ เยน วิธินา อุคฺคเหตฺวา กุสโล โหติ, โส สตฺตวิโธ วิธิ ‘‘อุคฺคหโกสลฺล’’นฺติ วุจฺจติ, ตนฺนิพฺพตฺตํ วา ญาณํฯ เอวํ มนสิการโกสลฺลมฺปิ เวทิตพฺพํฯ ทฺวตฺติํสากาเรติ ธาตุมนสิการวเสน ปริคฺคหิเต เกสาทิเก ทฺวตฺติํสวิเธ โกฏฺฐาเสฯ ‘‘ทฺวตฺติํสากาเร’’ติ จ อิทํ เตชวายุโกฏฺฐาเสสุ วณฺณาทิวเสน ววตฺถานสฺส อภาวโต วุตฺตํฯ สพฺพํ ตตฺถ วุตฺตวิธานํ กาตพฺพนฺติ ‘‘วจสา มนสา’’ติอาทินา วุตฺตอุคฺคหโกสลฺลุทฺเทสโต ปฏฺฐาย ยาว ‘‘อนุปุพฺพมุญฺจนาทิวเสนา’’ติ ปทํ, ตาว อาคตํ สพฺพํ ภาวนาวิธานํ กาตพฺพํ สมฺปาเทตพฺพํฯ วณฺณาทิวเสนาติ วณฺณสณฺฐานทิโสกาสปริจฺเฉทวเสนฯ อยญฺจ วณฺณาทิวเสน มนสิกาโร ธาตุปฏิกฺกูลวณฺณมนสิการานํ สาธารโณ ปุพฺพภาโคติ นิพฺพตฺติตธาตุมนสิการเมว ทสฺเสตุํ ‘‘อวสาเน เอวํ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพ’’ติ วุตฺตํฯ

[311] อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาติ เอเต ‘‘สีสกฏาหปลิเวฐนจมฺมํ เกสา’’ติ เอวํ โวหริยมานา ภูตุปาทายธมฺมา ‘‘มยิ เกสา ชาตา, มยเมตฺถ ชาตา’’ติ เอวํ อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณสุญฺญาฯ อิมินา การณสฺส จ ผลสฺส จ อพฺยาปารตาย ธาตุมตฺตตํ สนฺทสฺเสติ, เตน จ อาโภคปจฺจเวกฺขณานมฺปิ เอวเมว อพฺยาปารตา ทีปิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ ตานิ, เตสํ การณานิ จ ตถา ตถา อาภุชิตฺวา, ปจฺจเวกฺขิตฺวา จ อุปฺปชฺชนฺติ, ปจฺจยภาวํ วา คจฺฉนฺตีติฯ อิตีติ วุตฺตปฺปการปรามสนํฯ อเจตโนติ น เจตโน, เจตนารหิโต วาฯ อพฺยากโตติ อพฺยากตราสิปริยาปนฺโนฯ สุญฺโญติ อตฺตสุญฺโญฯ ตโต เอว นิสฺสตฺโตฯ ถทฺธลกฺขณาธิกตาย ถทฺโธฯ ตโต เอว ปถวีธาตูติ เอวํ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ

[312] สุญฺญคามฏฺฐาเนติ เอตฺถ สุญฺญคามคฺคหณํ ปรมตฺถโต เวทกวิรหทสฺสนตฺถํ กายสฺสฯ

[313] มธุกฏฺฐิเกติ มธุกพีชานิฯ

[314] เคหถมฺภานํ อาธารภาเวน ฐปิตสิลาโย ปาสาณอุทุกฺขลกานีติ อธิปฺเปตานิฯ

[315] ทุคฺคนฺธาทิภาเว จสฺส สทิสภาวทสฺสนตฺถํ อลฺลโคจมฺมคฺคหณํฯ

[316] เยภุยฺเยน มํสเปสีนํ พหลตาย มหามตฺติกคฺคหณํฯ

[317] กุฏฺฏทารูสูติ ทารุกุฏฺฏิกาย กุฏิยา ภิตฺติปาทภูเตสุ กฏฺเฐสุฯ

[318] ปณฺหิกฏฺฐิอาทีนํ อาธารภาโว วิย โคปฺผกฏฺฐิอาทีนํ อาเธยฺยภาโวปิ อสมนฺนาหารสิทฺโธติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ปณฺหิกฏฺฐิโคปฺผกฏฺฐิํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิต’’นฺติอาทิํ วตฺวา ปุน ‘‘สีสฏฺฐิคีวฏฺฐิเก ปติฏฺฐิต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

[319] สินฺนเวตฺตคฺคาทีสูติ เสทิตเวตฺตกฬีราทีสุฯ

[321] อุรฏฺฐิสงฺฆาโฏ ปญฺชรสทิสตาย ‘‘อุรฏฺฐิปญฺชร’’นฺติ วุตฺโตฯ ตสฺส อถิรภาวทสฺสนตฺถํ ชิณฺณสนฺทมานิกปญฺชรํ นิทสฺสนภาเวน คหิตํฯ

[322] ยมกมํสปิณฺเฑติ มํสปิณฺฑยุคเฬฯ

[323] กิโลมกสฺส เสตวณฺณตาย ‘‘ปิโลติกปลิเวฐิเต’’ติ ปิโลติกํ นิทสฺสนภาเวน วุตฺตํฯ เอวเมว น วกฺกหทยานิ สกลสรีเร จ มํสํ ชานาตีติ เอตฺถ น วกฺกหทยานิ ชานนฺติ ‘‘มยํ ปฏิจฺฉนฺนกิโลมเกน ปฏิจฺฉนฺนานี’’ติ, น สกลสรีเร จ มํสํ ชานาติ ‘‘อหํ ปฏิจฺฉนฺนกิโลมเกน ปฏิจฺฉนฺน’’นฺติ โยเชตพฺพํฯ

[324] โกฏฺฐมตฺถกปสฺสนฺติ กุสูลสฺส อพฺภนฺตเร มตฺถกปสฺสํฯ

[325] ทฺวินฺนํ ถนานมนฺตเรติ ทฺวินฺนํ ถนปฺปเทสานํ เวมชฺเฌ, ถนปฺปเทโส จ อพฺภนฺตรวเสน เวทิตพฺโพฯ

[327] เอกวีสติอนฺตโภเคติ เอกวีสติยา ฐาเนสุ โอภคฺโคภคฺเค อนฺตมณฺฑเลฯ

[328] อามาสเย ฐิโต ปริภุตฺตาหาโร อุทริยนฺติ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘อุทริยํ อุทเร ฐิตํ อสิตปีตขายิตสายิต’’นฺติฯ

[331] อพทฺธปิตฺตํ สํสรณโลหิตํ วิย, กายุสฺมา วิย จ กมฺมชรูปปฏิพทฺธวุตฺติกนฺติ อาห ‘‘อาพทฺธปิตฺตํ ชีวิตินฺทฺริยปฏิพทฺธํ สกลสรีรํ พฺยาเปตฺวา ฐิต’’นฺติฯ ปฏิพทฺธตาวจเนน จสฺส ชีวิตินฺทฺริเย สติ สพฺภาวเมว ทีเปติ, น ชีวิตินฺทฺริยสฺส วิย เอกนฺตกมฺมชตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปิตฺตโกสเกติ มหาโกสาฏกีโกสสทิเส ปิตฺตาธาเรฯ ยูสภูโตติ รสภูโตฯ

[332] อุจฺฉิฏฺโฐทกคพฺภมลาทีนํ ฉฑฺฑนฏฺฐานํ จนฺทนิกา, ตสฺสํ จนฺทนิกายํฯ

[333] ปุพฺพาสโย มนฺทปญฺญานํ เกสญฺจิเทว โหตีติ กตฺวา อสพฺพสาธารณนฺติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘ปุพฺโพ อนิพทฺโธกาโส’’ติฯ

[334] ปิตฺตํ วิยาติ อพทฺธปิตฺตํ วิยฯ สกลสรีรนฺติ ชีวิตินฺทฺริยปฏิพทฺธํ สพฺพํ สรีรปฺปเทสํฯ วกฺกหทยยกนปปฺผาสานิ เตเมนฺตนฺติ เอตฺถ ยกนํ เหฏฺฐาภาคปูรเณน, อิตรานิ เตสํ อุปริ โถกํ โถกํ ปคฺฆรเณน จ เตเมตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ เหฏฺฐา เลฑฺฑุขณฺฑาทีนิ เตมยมาเนติ เตมกเตมิตพฺพานํ อพฺยาปารตาสามญฺญนิทสฺสนตฺถํ เอว อุปมา ทฏฺฐพฺพา, น ฐานสามญฺญนิทสฺสนตฺถํฯ สนฺนิจิตโลหิเตน หิ เตเมตพฺพานํ เกสญฺจิ เหฏฺฐา, กสฺสจิ อุปริ ฐิตตา กายคตาสตินิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. 1.206) ทสฺสิตาติฯ ยกนสฺส เหฏฺฐาภาคฏฺฐานํ ‘‘มยิ โลหิตํ ฐิต’’นฺติ น ชานาติ, วกฺกาทีนิ ‘‘อมฺเห เตมยมานํ โลหิตํ ฐิต’’นฺติ น ชานนฺตีติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพาฯ

[336] ปตฺถินฺนสิเนโหติ ถินภาวํ ฆนภาวํ คตสิเนโหฯ สกลสรีเร มํสนฺติ โยชนา, ตญฺจ ถูลสรีรํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เมทสฺส สติปิ ปตฺถินฺนตาย ฆนภาเว มํสสฺส วิย น พทฺธตาติ วุตฺตํ ‘‘ปตฺถินฺนยูโส’’ติฯ เตเนวสฺส อาโปโกฏฺฐาสตาฯ

[337] อุทกปุณฺเณสุ ตรุณตาลฏฺฐิกูปเกสูติ นาติปริณตานํ สชลกานํ อคฺคโต ฉินฺนานํ ตาลสลาฏุกานํ วิวรานิ สนฺธาย วุตฺตํฯ

[338] วสาย อตฺตโน อาธาเร อภิพฺยาปนมุเขน อพฺยาปารตาสามญฺญํ วิภาเวตพฺพนฺติ อาจามคตเตลํ นิทสฺสิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[339] เขฬุปฺปตฺติปจฺจเย อมฺพิลคฺคมธุรคฺคาทิเกฯ

[343] เกสาทีสุ มนสิการํ ปวตฺเตตฺวา เตโชโกฏฺฐาเสสุ ปวตฺเตตพฺโพ มนสิกาโรติ วิภตฺติํ ปริณาเมตฺวา โยเชตพฺพํฯ เยน สนฺตปฺปตีติ เยน กาโย สนฺตปฺปติ, อยํ สนฺตปฺปนกิจฺโจฯ เตโชติ ตสฺส ปริคฺคณฺหนากาโร เอว ปจฺจามฏฺโฐฯ เยน ชีรียตีติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

[344] อสฺสาสปสฺสาสวเสนาติ อนฺโตปวิสนพหินิกฺขมนนาสิกาวาตภาเวนฯ ‘‘เอวํ ปวตฺตมนสิการสฺสา’’ติ อิมินา วุตฺตากาเรน สสมฺภารวิภตฺติโต ปวตฺตกมฺมฏฺฐานมนสิการสฺสฯ ธาตุโย ปากฏา โหนฺตีติ วิตฺถารโต ปริคฺคหิตตฺตา ธาตุโย วิภูตา โหนฺติฯ อิธาปิ ภาวนาวิธานํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[345] ตตฺเถวาติ เตสุเยว วีสติยา โกฏฺฐาเสสุฯ ปริปาจนลกฺขณํ วิตฺถมฺภนลกฺขณนฺติ เอตฺถาปิ ‘‘ตตฺเถวา’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ

ปุน ตตฺเถวาติ เตสุเยว ทฺวาทสสุ โกฏฺฐาเสสูติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ เกสาทิโกฏฺฐาสานํ สํวิคฺคหตาย ตตฺถ วิชฺชมานา อาโปธาตุอาทโย นฺหานิยจุณฺณาทีสุ อุทกาทโย วิย สุวิญฺเญยฺยาติ ‘‘ตตฺเถว อาพนฺธนลกฺขณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

สนฺตปฺปนาทิเตโชโกฏฺฐาเสสุ ปน วาโยธาตุอาทโย น ตถา สุวิญฺเญยฺยาติ กตฺวา ‘‘เตน อวินิภุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ, น ตตฺเถวาติฯ ยทิ เอวํ, วายุโกฏฺฐาเสสุ กถํ ตตฺเถวาติ? วายุโกฏฺฐาสาปิ หิ อุทฺธงฺคมวาตาทโย ปิณฺฑากาเรเนว ปริคฺคเหตพฺพตํ อุปคจฺฉนฺติ, น ปน สนฺตปฺปนาทิเตโชโกฏฺฐาสาติ นายํ โทโสฯ ตตฺถ เตนาติ เตน เตเชนฯ อวินิภุตฺตนฺติ อวินาภูตํ, ตํตํกลาปคตวเสน วา เอวํ วุตฺตํฯ

เอวํ ววตฺถาปยโตติ วุตฺตากาเรน สลกฺขณสงฺเขปโต ธาตุโย ววตฺถาเปนฺตสฺส ฯ วุตฺตนเยนาติ ‘‘ตสฺเสวํ วายมมานสฺสา’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. 1.308) เหฏฺฐา วุตฺตนเยนฯ

[346] เอวมฺปิ ภาวยโตติ สลกฺขณสงฺเขปโต ธาตุโย ปริคฺคเหตฺวา ภาเวนฺตสฺสาปิฯ ปุพฺเพ วุตฺตนเยนาติ สสมฺภารวิภตฺติโต ภาวนายํ วุตฺเตน นเยนฯ เอวนฺติ ยถา เกเส, เอวํฯ สพฺพโกฏฺฐาเสสูติ เอกจตฺตาลีสเภเทสุ เสสสพฺพโกฏฺฐาเสสุ เอวเมตฺถ อฏฺฐสฏฺฐิธาตุสตสฺส ปริคฺคโห วุตฺโต โหติฯ ภาวนาวิธานํ ปเนตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ

อิทานิ วจนตฺถาทิมุเขนปิ ธาตูสุ มนสิการวิธานํ ทสฺเสตุํ ‘‘วจนตฺถโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ วจนตฺถโตติ ยสฺมา สพฺพปฐมํ กมฺมฏฺฐานสฺส อุคฺคหณํ วจนวเสน โหติ วจนทฺวาเรน ตทตฺถสฺส อาทิโต คเหตพฺพโต, ตสฺมา วจนตฺถโตปิ ธาตูนํ มนสิกาตพฺพตา วุตฺตาฯ กลาปโตติ วจนตฺถวเสน วิเสสโต, สามญฺญโต จ ธาตุโย ปริคฺคเหตฺวา ฐิตสฺส ยสฺมา ตา ปิณฺฑโส ปวตฺตนฺติ, น ปจฺเจกํ, ตสฺมา กลาปโตปิ มนสิกาตพฺพตา วุตฺตาฯ เต ปน กลาปา ปรมาณุปริมาณา โหนฺตีติ ตปฺปริยาปนฺนานํ ปถวีธาตุอาทีนํ เอกสฺมิํ สรีเร ปริเมยฺยปริจฺเฉทํ ทสฺเสตุํ จุณฺณโต มนสิกาตพฺพตา วุตฺตาฯ โส ปนายํ ตาสํ จุณฺณโต มนสิกาโร สงฺฆาฏวเสน โหตีติ นิพฺพฏฺฏิตสรูปเมว ปริคฺคเหตพฺพํ ทสฺเสตุํ ลกฺขณาทิโต มนสิกาโร วุตฺโตฯ ลกฺขณาทิโต ธาตุโย ปริคฺคณฺหนฺเตน สลกฺขณวิภตฺติโต กมฺมฏฺฐานาภินิเวเส ยสฺมา ทฺวาจตฺตาลีสาย โกฏฺฐาสานํ วเสน ธาตูสุ ปริคฺคยฺหมานาสุ ‘‘เอตฺตกา อุตุสมุฏฺฐานา, เอตฺตกา จิตฺตาทิสมุฏฺฐานา’’ติ อยํ วิภาโค ญาตพฺโพ โหติ, ตสฺมา สมุฏฺฐานโต มนสิกาโร วุตฺโตฯ

เอวํ ปริญฺญาตสมุฏฺฐานานมฺปิ ตาสํ สทฺทานุสาเรน วินา วิเสสสามญฺญปริคฺคโห กาตพฺโพติ ทสฺเสตุํ นานตฺเตกตฺตโต มนสิกาโร วุตฺโตฯ

ลกฺขณวิเสสโต วินิภุตฺตรูปาปิ เอตา อนิทฺทิสิตพฺพฏฺฐานตาย ปเทเสน อวินิภุตฺตาติ อยํ วิเสโส ปริคฺคเหตพฺโพติ ทสฺเสตุํ วินิพฺโภคาวินิพฺโภคโต มนสิกาโร วุตฺโตฯ สติปิ อวินิพฺโภควุตฺติยํ กาจิเทว กาสญฺจิ สภาคา, กาจิ วิสภาคาติ อยมฺปิ วิเสโส ปริคฺคเหตพฺโพติ ทสฺเสตุํ สภาควิสภาคโต มนสิกาโร วุตฺโตฯ สภาควิสภาคาปิ ธาตุโย อชฺฌตฺติกา อีทิสกิจฺจวิเสสยุตฺตา, พาหิรา ตพฺพิปรีตาติ อยํ วิเสโส ปริคฺคเหตพฺโพติ ทสฺเสตุํ อชฺฌตฺติกพาหิรวิเสสโต มนสิกาโร วุตฺโตฯ สชาติสงฺคหาทิโก ธาตุสงฺคหวิเสโสปิ ปริคฺคหิตพฺโพติ ทสฺเสตุํ สงฺคหโต มนสิกาโร วุตฺโตฯ สนฺธารณาทีหิ ยถาสกกิจฺเจหิ อญฺญมญฺญูปตฺถมฺภภาวโตปิ ธาตุโย ปริคฺคเหตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ปจฺจยโต มนสิกาโร วุตฺโตฯ อพฺยาปารนยโต ธาตุโย ปริคฺคเหตพฺพาติ ทสฺเสตุํ อสมนฺนาหารโต มนสิกาโร วุตฺโตฯ อตฺตโน ปจฺจยธมฺมวิเสสโต, ปจฺจยภาววิเสสโต จ ธาตุโย ปริคฺคเหตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ปจฺจยวิภาคโต มนสิกาโร วุตฺโตติ เอวเมเตสํ เตรสนฺนํ อาการานํ ปริคฺคเห การณํ เวทิตพฺพํฯ อากาเรหีติ ปกาเรหิ, การเณหิ วาฯ

[347] ตตฺถ ปตฺถฏตฺตาติ ปุถุตฺตา, เตน ปุถุภาวโต ปุถุวี, ปุถุวี เอว ปถวีติ นิรุตฺตินเยน สทฺทตฺถมาหฯ ปตฺถนฏฺเฐน วา ปถวี, ปติฏฺฐาภาเวน ปตฺถายติ อุปติฏฺฐตีติ อตฺโถฯ ‘‘อปฺโปตี’’ติ ปทสฺส อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโต เอวฯ อาปียตีติ โสสียติ, ปิวียตีติ เกจิฯ ‘‘อยํ ปนตฺโถ สสมฺภาราเป ยุชฺชตี’’ติ วทนฺติ, ลกฺขณาเปปิ ยุชฺชเตวฯ โสปิ หิ ผรุสปาจนวิโสสนากาเรน เสสภูตตฺตเยน ปียมาโน วิย ปวตฺตตีติฯ อปฺปายตีติ พฺรูเหติฯ ปริพฺรูหนรสา หิ อาโปธาตุฯ เตชตีติ นิเสติ, ติกฺขภาเวน เสสภูตตฺตยํ อุสฺมาปยตีติ อตฺโถฯ วายตีติ สมีเรติ, เทสนฺตรุปฺปตฺติเหตุภาเวน ภูตสงฺฆาตํ คเมตีติ อตฺโถฯ

เอวํ ตาว วิเสสโต วจนตฺถํ วตฺวา อิทานิ สามญฺญโต วตฺตุํ ‘‘อวิเสเสน ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สลกฺขณธารณโตติ ยถา ติตฺถิยปริกปฺปิโต ‘‘ปกติ อตฺตา’’ติ เอวมาทิโก สภาวโต นตฺถิ, น เอวเมตาฯ เอตา ปน สลกฺขณํ สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธาตุโยฯ

ทุกฺขาทานโตติ ทุกฺขสฺส วิทหนโตฯ เอตา หิ ธาตุโย การณภาเวน ววตฺถิตา หุตฺวา อยโลหาทิธาตุโย วิย อยโลหาทิํ อเนกปฺปการํ สํสารทุกฺขํ วิทหนฺติฯ ทุกฺขาธานโตติ อนปฺปกสฺส ทุกฺขสฺส วิธานมตฺตโต อวสวตฺตนโต, ตํ วา ทุกฺขํ เอตาหิ การณภูตาหิ สตฺเตหิ อนุวิธียติ, ตถาวิหิตญฺจ ตํ เอตาสฺเวว ธียติ ฐปียตีติ เอวํ ทุกฺขาธานโต, ธาตุโยฯ อปิจ ‘‘นิชฺชีวฏฺโฐ ธาตุฏฺโฐ’’ติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ ตถา หิ ภควา ‘‘ฉธาตุโรยํ ภิกฺขุ ปุริโส’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.343-345) ชีวสญฺญาสมูหนนตฺถํ ธาตุเทสนํ อกาสีติฯ อิติ วจนตฺถมุเขนปิ อสาธารณโต, สาธารณโต จ ธาตูนํ สรสลกฺขณเมว วิภาวียตีติ อาห ‘‘เอวํ วิเสสสามญฺญวเสน วจนตฺถโต มนสิ กาตพฺพา’’ติฯ มนสิกาโร ปน วจนตฺถมุเขน ธาตุโย ปริคฺคเหตฺวา ฐิตสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

[348] อากาเรหีติ ปกาเรหิฯ อถ วา อากรียนฺติ ทิสฺสนฺติ เอตฺถ ธาตุโยติ อาการา, โกฏฺฐาสาฯ อฏฺฐธมฺมสโมธานาติ ยถาวุตฺตานํ ปจฺจยวิเสเสน วิสิฏฺฐรูปานํ วณฺณาทีนํ อฏฺฐนฺนํ ธมฺมานํ สมวธานโต สนฺนิเวสวิเสสวเสน สหาวฏฺฐานโต ตํ อุปาทายฯ เกสาติ สมฺมุติ สมญฺญามตฺตํ โหติฯ เตสํเยว วินิพฺโภคาติ เตสํเยว วณฺณาทีนํ วินิพฺภุชนโตฯ ยถา หิ วณฺณาทโย อฏฺฐ ธมฺมา ปญฺญาย วินิพฺภุชฺชมานา อญฺญมญฺญพฺยติเรเกน ปรมตฺถโต อุปลพฺภนฺติ, น เอวํ วณฺณาทิพฺยติเรเกน ปรมตฺถโต เกสา อุปลพฺภนฺติฯ ตสฺมา เย จ ธมฺเม สมุทิเต อุปาทาย ‘‘เกสา’’ติ สมฺมุติ, เตสุ วิสุํ วิสุํ กเตสุ นตฺถิ ‘‘เกสา’’ติ สมฺมุติ, โวหารมตฺตนฺติ อตฺโถฯ

‘‘อฏฺฐธมฺมกลาปมตฺตเมวา’’ติ อิทํ เกสปญฺญตฺติยา อุปาทายภูเต วณฺณาทิเก เอกตฺเตน คเหตฺวา วุตฺตํ, น เตสํ อฏฺฐธมฺมมตฺตภาวโตฯ กมฺมสมุฏฺฐาโน โกฏฺฐาโสติ เกเสสุ ตาว เกสมูลํ, เอวํ โลมาทีสุปิ ยถารหํ เวทิตพฺพํฯ ทสธมฺมกลาโปปีติ เอตฺถ อสิตาทิปริปาจโก เตโชโกฏฺฐาโส นวธมฺมกลาโปปีติ วตฺตพฺโพฯ

ยทิเม เกสาทิโกฏฺฐาสา ยถารหํ อฏฺฐนวทสธมฺมสมูหภูตา , อถ กสฺมา ปถวีอาทิธาตุมตฺตโต มนสิ กรียนฺตีติ อาห ‘‘อุสฺสทวเสน ปนา’’ติอาทิฯ ยสฺมา อยํ ธาตุมนสิกาโร ยาวเทว สตฺตสญฺญาสมุคฺฆาฏนตฺโถ, ธมฺมวินิพฺโภโค จ สาติสยํ สตฺตสญฺญาสมุคฺฆาฏาย สํวตฺตติ, ตสฺมา โกฏฺฐาเสสุ เอวํ ธมฺมวิภาโค เวทิตพฺโพฯ เอตฺถ หิ อุทริยํ กรีสํ ปุพฺโพ มุตฺตญฺจ อุตุสมุฏฺฐานา, อสิตาทิปริปาจกเตโช กมฺมสมุฏฺฐาโน, อสฺสาสปสฺสาสวาโต จิตฺตสมุฏฺฐาโนติ ฉ เอกสมุฏฺฐานา, เสโทอสฺสุ เขโฬ สิงฺฆาณิกาติ จตฺตาโร อุตุจิตฺตวเสน ทฺวิสมุฏฺฐานา, เสสา ทฺวตฺติํส จตุสมุฏฺฐานาฯ

เตสุ อสิตาทิปริปาจเก เตโชโกฏฺฐาเส เอโก กลาโป ชีวิตนวโก, อญฺเญสุ เอกสมุฏฺฐาเนสุ อุตุสมุฏฺฐาโน, จิตฺตสมุฏฺฐาโน วา เอเกโก อฏฺฐโก, ทฺวิสมุฏฺฐาเนสุ อุตุจิตฺตวเสน ทฺเว ทฺเว อฏฺฐกา, จตุสมุฏฺฐาเนสุ อุตุจิตฺตาหารสมุฏฺฐานา ตโย ตโย อฏฺฐกา, อุตุจิตฺตสมุฏฺฐาเนสุ สทฺทนวกา, อฏฺฐสุ เตโชวาโยโกฏฺฐาเสสุ อฏฺฐ ชีวิตนวกา, เสเสสุ จตุวีสติยา โกฏฺฐาเสสุ กายภาวทสกทฺวยสหิตา, จกฺขาทิสญฺญิเตสุ มํสโกฏฺฐาเสสุ จกฺขุโสตฆานชิวฺหาวตฺถุทสกสหิตา จาติ ปริปุณฺณายตนเก รูปกาเย เภทํ อนามสิตฺวา เอกตฺตวเสน คยฺหมานา สตฺตจตฺตาลีสาธิกสตรูปกลาปา รูปวิภาคโต สาธิกํ ทิยฑฺฒรูปสหสฺสํ โหติ, โกฏฺฐาสานํ ปน อวยววิภาเคน ตทวยวกลาปานํ เภเท คยฺหมาเน รูปธมฺมานํ อสงฺเขฺยยฺยเภทตา เวทิตพฺพา ฯ เอวํ ธมฺมวิภาคโต อเนกเภทภินฺนาปิ อิเม ทฺวาจตฺตาลีส โกฏฺฐาสา อุสฺสทคฺคหเณน จตุธาตุวเสเนว ววตฺถเปตพฺพาฯ เตนาห ‘‘อุสฺสทวเสน ปน…เป.… มนสิ กาตพฺพา’’ติฯ ตตฺถ มนสิการวิธิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

[349] มชฺฌิเมน ปมาเณนาติ อาโรหปริณาเหหิ มชฺฌิมสรีเร ลพฺภมาเนน มชฺฌิเมน ปริมาเณนฯ ปริคฺคยฺหมานาติ ปญฺญาย ปริตกฺเกตฺวา คยฺหมานาฯ

ปรมาณุเภทสญฺจุณฺณาติ เอตฺถ ยถา ‘‘องฺคุลสฺส อฏฺฐโม ภาโค ยโว, ยวสฺส อฏฺฐโม ภาโค อูกา, อูกาย อฏฺฐโม ภาโค ลิกฺขา, ลิกฺขาย อฏฺฐโม ภาโค รถเรณุ, รถเรณุสฺส อฏฺฐโม ภาโค ตชฺชารี, ตชฺชาริยา อฏฺฐโม ภาโค อณุ, เอวํ อณุโน อฏฺฐโม ภาโค ปรมาณุ นามา’’ติ เกจิฯ อฏฺฐกถายํ (วิภ. อฏฺฐ. 515) ปน ‘‘สตฺตธญฺญมาสปฺปมาณํ เอกํ องฺคุลํ, สตฺตอูกาปมาโณ เอโก ธญฺญมาโส, สตฺตลิกฺขาปมาณา เอกา อูกา, ฉตฺติํสรถเรณุปฺปมาณา เอกา ลิกฺขา, ฉตฺติํสตชฺชาริปฺปมาโณ เอโก รถเรณุ, ฉตฺติํสอณุปฺปมาณา เอกา ตชฺชารี, ฉตฺติํสปรมาณุปฺปมาโณ เอโก อณู’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺมา อณุโน ฉตฺติํสติมภาคมตฺโต ปรมาณุ นาม อากาสโกฏฺฐาสิโก มํสจกฺขุสฺส อโคจโร ทิพฺพจกฺขุสฺเสว โคจรภูโตฯ ตํ สนฺธายาห ‘‘ปรมาณุเภทสญฺจุณฺณา’’ติ, ยถาวุตฺตปรมาณุปฺปเภเทน จุณฺณวิจุณฺณภูตาฯ สุขุมรชภูตาติ ตโตเยว อติวิย สุขุมรชภาวํ คตาฯ

โทณมตฺตา สิยาติ โสฬส นาฬิมตฺตาฯ อิธาปิ ‘‘มชฺฌิเมน ปมาเณนา’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ เตน ‘‘ปกติยา จตุมุฏฺฐิกํ กุฑุวํ, จตุกุฑุวํ นาฬิ, ตาย นาฬิยา โสฬส นาฬิโย โทณํ, ตํ ปน มคธนาฬิยา ทฺวาทส นาฬิโย โหนฺตี’’ติ วทนฺติฯ สงฺคหิตาติ ยถา น วิปฺปกิรติ, เอวํ อาพนฺธนวเสน สมฺปิณฺฑิตฺวา คหิตาฯ อนุปาลิตาติ ยถา ปคฺฆรณสภาวาย อาโปธาตุยา วเสน กิลินฺนภาวํ, ปิจฺฉิลภาวํ วา นาปชฺชติ, เอวํ อนุรกฺขิตาฯ วิตฺถมฺภิตาติ สงฺฆาตวายุนา อติวิย วิตฺถมฺภนํ ปาปิตาฯ น วิกิรติ น วิทฺธํสตีติ สุขุมรชภูตาปิ ปถวีธาตุ อาพนฺธนปริปาจนสมุทีรณกิจฺจาหิ อาโปเตโชวาโยธาตูหิ ลทฺธปจฺจยา สิเนเหน เตมิตา เตชสา ปริปกฺกา วายุนา วิตฺถมฺภนํ ปาปิตา ปิฏฺฐจุณฺณา วิย น อิโต จิโต จ วิกิรติ น วิทฺธํสติ, อถ โข ปิณฺฑิตา ฆนภูตา หุตฺวา นานปฺปกาเรน คเหตพฺพตํ อาปชฺชติฯ เตนาห ‘‘อวิกิริยมานา’’ติอาทิฯ ตตฺถ วิกปฺปนฺติ วิภาคํฯ ยทิปิ เตโชวาโยธาตุโยปิ สวิคฺคหา รูปธมฺมภาวโต, ยาทิโส ปน ฆนภาโว ปถวีอาโปธาตูสุ ลพฺภติ , น ตาทิโส เตโชวาโยธาตูสุ ลพฺภตีติ เมยฺยภาวาภาวโต ตตฺถ จุณฺณเภโท น อุทฺธโฏฯ ตถา หิ สสมฺภารเตโชวายูสุปิ เมยฺยภาโว น ลพฺภเตวฯ

ยูสคตาติ ยูสภาวํ ทฺรวภาวํ คตาฯ ตโต เอว อาพนฺธนาการภูตาฯ น ปคฺฆรตีติ น โอคฬติฯ น ปริสฺสวตีติ น วิสฺสนฺทติฯ ปีณิตปีณิตภาวํ ทสฺเสตีติ อาโปธาตุยา พฺรูหนรสตาย วุตฺตํฯ

อุสุมาการภูตาติ เอเตน กาเย ปากติกอุสฺมาปิ คหณีสงฺขาตาย ตสฺสาเยว เตโชธาตุยา วเสน โหตีติ ทสฺเสติฯ ปริปาเจตีติ สนฺเตเชติฯ สา หิ ยถาภุตฺตสฺส อาหารสฺส สมฺมา ปริณามเนน รสาทิสมฺปตฺติยา เหตุภาวํ คจฺฉนฺตี อิมํ กายํ ปริปาเจติ สนฺเตเชตีติ วุจฺจติฯ เตเนวาห ‘‘น ปูติภาวํ ทสฺเสตี’’ติฯ กมฺมูปนิสฺสยาย, จิตฺตปฺปสาทเหตุกาย จ สรีเร วณฺณสมฺปทาย เตโชธาตุ วิเสสปจฺจโย, ปเคว อุตุอาหารสมุฏฺฐานาย รูปสมฺปตฺติยา ยถาวุตฺตเตโชธาตูติ อาห ‘‘วณฺณสมฺปตฺติญฺจสฺส อาวหตี’’ติฯ

สมุทีรณวิตฺถมฺภนลกฺขณาติ เอตฺถ สมุทีรณํ อนุเปลฺลนํ, วิโสสนนฺติ เกจิฯ วิตฺถมฺภนํ เสสภูตตฺตยสฺส ถมฺภิตตฺตาปาทนํ, อุปฺปีลนนฺติ เอเกฯ ตายาติ วิตฺถมฺภนลกฺขณาย วาโยธาตุยาฯ อปรายาติ สมุทีรณลกฺขณายฯ สา หิ เปลฺลนสภาวาฯ เตนาห ‘‘สมพฺภาหโต’’ติฯ สมพฺภาหนญฺจ รูปกลาปสฺส เทสนฺตรุปฺปตฺติยา เหตุภาโวฯ อวฆฏฺฏนํ อาสนฺนตรุปฺปตฺติยาฯ ลาเฬตีติ ปริวตฺเตติฯ อิทานิ ยทตฺถํ จุณฺณโต มนสิกาโร อาคโต, ตํ นิคมนวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘เอวเมต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ธาตุยนฺตนฺติ สุตฺเตน วิย ยนฺตรูปกํ อสติปิ กตฺตุภูเต อตฺตนิ จิตฺตวเสน ธาตุมยํ ยนฺตํ ปวตฺตติ, อิธาปิ มนสิการวิธิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

[350] ยทิปิ จตุนฺนํ ธาตูนํ ลกฺขณาทโย เหฏฺฐา ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตา เอว, ตถาปิ เต อนวเสสโต ทสฺเสตฺวา วิสุํ กมฺมฏฺฐานปริคฺคหวิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘ลกฺขณาทิโต’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ลกฺขียติ เอเตนาติ ลกฺขณํ, กกฺขฬตฺตํ ลกฺขณเมติสฺสาติ กกฺขฬตฺตลกฺขณาฯ นนุ จ กกฺขฬตฺตเมว ปถวีธาตูติ? สจฺจเมตํ, ตถาปิ วิญฺญาตาวิญฺญาตสทฺทตฺถตาวเสน อภินฺเนปิ ธมฺเม กปฺปนาสิทฺเธน เภเทน เอวํ นิทฺเทโส กโตฯ เอวํ หิ อตฺถวิเสสาวโพโธ โหตีติฯ

อถ วา ลกฺขียตีติ ลกฺขณํ, กกฺขฬตฺตํ หุตฺวา ลกฺขิยมานา ธาตุ กกฺขฬตฺตลกฺขณาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เสสาสุปิ เอเสว นโยฯ ปติฏฺฐานรสาติ สหชาตธมฺมานํ ปติฏฺฐาภาวกิจฺจาฯ ตโต เอว เนสํ สมฺปฏิจฺฉนากาเรน ญาณสฺส ปจฺจุปติฏฺฐตีติ สมฺปฏิจฺฉนปจฺจุปฏฺฐานาฯ ปทฏฺฐานํ ปเนตฺถ อญฺญธมฺมตาย น อุทฺธฏํ, สาธารณภาวสพฺภาวโต วา ทูรการณํ วิยฯ ยถา วา ธมฺมุทฺเทสวารวณฺณนาทีสุ รสาทินา อญฺเญสํ ปจฺจยภาวํ ทสฺเสตฺวา ปจฺจยวนฺตตาทสฺสนตฺถํ ปทฏฺฐานํ อุทฺธฏํ, น เอวมิธฯ อิธ ปน ธาตูนํ อนญฺญสาธารณวิเสสวิภาวนปราย โจทนาย อญฺญธมฺมภูตํ ปทฏฺฐานํ น อุทฺธฏนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ พฺรูหนรสาติ สหชาตธมฺมานํ วฑฺฒนกิจฺจาฯ ตถา หิ สา เนสํ ปีณิตภาวํ ทสฺเสตีติ วุจฺจติฯ สงฺคหปจฺจุปฏฺฐานาติ พาหิรอุทกํ วิย นฺหานียจุณฺณสฺส สหชาตธมฺมานํ สงฺคหณปจฺจุปฏฺฐานาฯ มทฺทวานุปฺปทานปจฺจุปฏฺฐานาติ พาหิรคฺคิ วิย ชตุโลหาทีนํ สหชาตธมฺมานํ มุทุภาวานุปฺปทานปจฺจุปฏฺฐานาฯ อภินีหาโร ภูตสงฺฆาฏสฺส เทสนฺตรุปฺปตฺติเหตุภาโว, นีหรณํ วา พีชโต องฺกุรสฺส วิยฯ

[351] อุตุสมุฏฺฐานาว กมฺมาทิวเสน อนุปฺปตฺติโตฯ อุตุจิตฺตสมุฏฺฐานา กทาจิ อุตุโต, กทาจิ จิตฺตโต อุปฺปชฺชนโตฯ อวเสสาติ วุตฺตาวเสสา เกสาทโย จตุวีสติ, อาทิโต ตโย เตโชโกฏฺฐาสา, ปญฺจ วาโยโกฏฺฐาสา จาติ ทฺวตฺติํสฯ สพฺเพปีติ เต สพฺเพปิ กมฺมาทิวเสน อุปฺปชฺชนโต จตุสมุฏฺฐานาฯ เกสาทีนมฺปิ หิ มํสโต อวิมุตฺตภาโค กมฺมาหารจิตฺตสมุฏฺฐาโนว โหตีติฯ

[352] นานตฺเตกตฺตโตติ วิเสสสามญฺญโตฯ ธมฺมานํ หิ อญฺญมญฺญํ วิสทิสตา นานตฺตํ, สมานตา เอกตฺตํฯ สพฺพาสมฺปีติ จตุนฺนมฺปิฯ สลกฺขณาทิโตติ สกํ ลกฺขณํ สลกฺขณํ, ตโต สลกฺขณาทิโตฯ อาทิ-สทฺเทน รสปจฺจุปฏฺฐานานํ วิย มุทุสณฺหผรุสภาวาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘กมฺมสมุฏฺฐานาทิวเสน นานตฺตภูตาน’’นฺติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ กมฺมสมุฏฺฐานาทิวเสน จตุนฺนํ ธาตูนํ เอกตฺตํ โหติ สาธารณตฺตาติ? น, ‘‘อญฺญา เอว ธาตุโย กมฺมสมุฏฺฐานา, อญฺญา อุตุอาทิสมุฏฺฐานา’’ติอาทิกํ เภทํ สนฺธาย ตถา วจนโตฯ เอตาสํ ธาตูนํฯ รุปฺปนลกฺขณํ รุปฺปนสภาวํฯ

กิมฺปเนตํ รุปฺปนํ นาม? ยา สีตาทิวิโรธิปจฺจยสนฺนิปาเต วิสทิสุปฺปตฺติ, ตสฺมิํ วา สติ โย วิชฺชมานสฺเสว วิสทิสุปฺปตฺติยา เหตุภาโว, ตํ รุปฺปนํฯ อนตีตตฺตาติ อปริจฺจชนโตฯ

มหนฺตปาตุภาโว เจตฺถ สสมฺภารธาตุวเสน เวทิตพฺโพ, ตถา มหาวิการตา มหาภูตสามญฺญลกฺขณธาตุวเสน, มหาปริหารตา, มหตฺตวิชฺชมานตา จ อุภยวเสนาติฯ ภูตสทฺทาเปกฺขาย ‘‘เอตานี’’ติ นปุํสกนิทฺเทโสฯ มหนฺตานิ ปาตุภูตานิ อเนกสตสหสฺส รูปกลาปสงฺฆาฏตาย สมูหวเสน, สนฺตติวเสน จ อปริมิตปริมาณานํ, อเนกโยชนายามวิตฺถารานญฺจ อุปฺปชฺชนโตฯ จตฺตาริ นหุตานีติ จตฺตาริ ทสสหสฺสานิฯ เทวทานวาทีนํ ติคาวุตาทิสรีรวเสน มหนฺตานิ ปาตุภูตานิฯ

ตตฺถายํ วจนตฺโถ – มหนฺตานิ ภูตานิ ชาตานิ นิพฺพตฺตานีติ มหาภูตานีติฯ อเนกาภูตวิเสสทสฺสเนน, อเนกพฺภุตทสฺสเนน จ อเนกจฺฉริยทสฺสนวเสน มหนฺโต อพฺภุโต, มหนฺตานิ วา อภูตานิ เอตฺถาติ มหาภูโต, มายากาโรฯ ยกฺขาทโย ชาติวเสเนว มหนฺตา ภูตาติ มหาภูตา, นิรุฬฺโห วา อยํ เตสุ มหาภูตสทฺโท ทฏฺฐพฺโพฯ ปถวีอาทโย ปน วญฺจกตาย, อนิทฺทิสิตพฺพฏฺฐานตาย จ มหาภูตา วิย มหาภูตาฯ ภูตสทฺทสฺส อุภยลิงฺคตาย นปุํสกตา กตาฯ ตตฺถ วญฺจกตา สยํ อนีลาทิสภาวานิ หุตฺวา นีลาทิสภาวสฺส อุปฏฺฐาปนํ, อนิตฺถิปุริสาทิสภาวาเนว จ หุตฺวา อิตฺถิปุริสาทิอาการสฺส อุปฏฺฐาปนํฯ ตถา อญฺญมญฺญสฺส อนฺโต, พหิ จ อฏฺฐิตานํเยว อญฺญมญฺญํ นิสฺสาย อวฏฺฐานโต อนิทฺทิสิตพฺพฏฺฐานตาฯ ยทิ หิ อิมา ธาตุโย อญฺญมญฺญสฺส อนฺโต ฐิตา, น สกิจฺจกรา สิยุํ อญฺญมญฺญานุปฺปเวสนโต, อถ พหิ ฐิตา วินิพฺภุตฺตา สิยุํฯ ตถา สติ อวินิพฺภุตฺตวาโท หาเยยฺย, ตสฺมา น นิทฺทิสิตพฺพฏฺฐานาฯ เอวํ สนฺเตปิ ปติฏฺฐานาทินา ยถาสกํ กิจฺจวิเสเสน เสสานํ ติณฺณํ ติณฺณํ อุปการิกา โหนฺติ, เยน สหชาตาทินา ปจฺจเยน ปจฺจยา โหนฺติฯ เตนาห ‘‘น จ อญฺญมญฺญํ นิสฺสาย น ติฏฺฐนฺตี’’ติฯ มนาเปหีติ มโนหเรหิ จาตุริยวนฺเตหิฯ วณฺณสณฺฐานวิกฺเขเปหีติ กาฬสามตาทิวณฺเณหิ, ปุถุลวิวรกิสตาทิสณฺฐาเนหิ, หตฺถภมุกาทิวิกฺเขเปหิ จฯ สรสลกฺขณนฺติ สภาวภูตํ ลกฺขณํ, สกิจฺจกํ วา สภาวํฯ

มหาปริหารโตติ เอตฺถ วจนตฺถํ วทนฺโต อาห ‘‘มหนฺเตหิ…เป.… ภูตานิ, มหาปริหารานิ วา ภูตานี’’ติฯ ตตฺถ ปจฺฉิมตฺเถ ปุริมปเท อุตฺตรปทสฺส ปริหาร-สทฺทสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘มหาภูตานี’’ติ วุตฺตํฯ

ตถา หีติ ตโต เอว วิการสฺส มหนฺตตฺตา เอวาติ ตํ วิการํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภูมิโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อจฺจิมโตติ อคฺคิสฺสฯ โกฏิสตสหสฺสํ เอกํ โกฏิสตสหสฺเสกํ จกฺกวาฬนฺติ ตํ สพฺพํ อาณาเขตฺตภาเวน เอกํ กตฺวา วทติฯ วิลียตีติ วิปตฺติกรเมฆาภิวุฏฺเฐน ขารุทเกน ลวณํ วิย วิลยํ คจฺฉติ วิทฺธํสติฯ กุปิเตนาติ ขุภิเตนฯ วิกีรตีติ วิธมติ วิทฺธํสติฯ

อนุปาทินฺเนสุ วิการมหตฺตํ ทสฺเสตฺวา อุปาทินฺเนสุ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปตฺถทฺโธ’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ กฏฺฐมุเขน วาติ วา-สทฺโท อุปมตฺโถฯ ยถา กฏฺฐมุเขน สปฺเปน ฑฏฺโฐ ปตฺถทฺโธ โหติ, เอวํ ปถวีธาตุปฺปโกเปน โส กาโย กฏฺฐมุเขว โหติ, กฏฺฐมุขมุขคโต วิย ปตฺถทฺโธ โหตีติ อตฺโถฯ อถ วา วา-สทฺโท อวธารณตฺโถฯ โส ‘‘ปถวีธาตุปฺปโกเปน วา’’ติ เอวํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺโพฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – กฏฺฐมุเขน ฑฏฺโฐปิ กาโย ปถวีธาตุปฺปโกเปเนว ปตฺถทฺโธ โหติ, ตสฺมา ปถวีธาตุยา อวิยุตฺโต โส กาโย สพฺพทา กฏฺฐมุขมุขคโต วิย โหตีติฯ วา-สทฺโท วา อนิยมตฺโถ, ตตฺรายมตฺโถ – กฏฺฐมุเขน ฑฏฺโฐ กาโย ปตฺถทฺโธ โหติ วา, น วา โหติ มนฺตาคทวเสน, ปถวีธาตุปฺปโกเปน ปน มนฺตาคทรหิโต โส กาโย กฏฺฐมุขมุขคโต วิย โหติ เอกนฺตปตฺถทฺโธติฯ

ปูติโยติ กุถิโตฯ สนฺตตฺโตติ สพฺพโส ตตฺโต สมุปฺปนฺนทาโหฯ สญฺฉินฺโนติ สมนฺตโต ฉินฺโน ปรมาณุเภทสญฺจุณฺโณ อายสฺมโต อุปเสนตฺเถรสฺส สรีรํ วิยฯ มหาวิการานิ ภูตานีติ มหาวิการวนฺตานิ ภูตานิ มหาภูตานีติ ปุริมปเท อุตฺตรปทโลเปน นิทฺเทโส ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘ปถวี’’ติอาทินา สพฺพโลกสฺส ปากฏานิปิ วิปลฺลาสํ มุญฺจิตฺวา ยถาสภาวโต ปริคฺคณฺหเน มหนฺเตน วายาเมน วินา น ปริคฺคณฺหนฺตีติ ทุวิญฺเญยฺยสภาวตฺตา ‘‘มหนฺตานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ ตานิ หิ สุวิญฺเญยฺยานิฯ

‘‘อมหนฺตานี’’ติ มนฺตฺวา ฐิตา เตสํ ทุปฺปริคฺคหตํ ทิสฺวา ‘‘อโห มหนฺตานิ เอตานี’’ติ ชานาตีติ มหาภูเตกเทสตาทีหิ วา การเณหิ มหาภูตานิฯ เอตา หิ ธาตุโย มหาภูเตกเทสโต, มหาภูตสามญฺญโต, มหาภูตสนฺนิสฺสยโต, มหาภูตภาวโต, มหาภูตปริโยสานโต จาติ อิเมหิปิ การเณหิ ‘‘มหาภูตานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ

ตตฺถ มหาภูเตกเทสโตติ ‘‘ภูตมิทนฺติ, ภิกฺขเว, สมนุปสฺสถา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.401) หิ อวิเสเสน ขนฺธปญฺจกํ ‘‘ภูต’’นฺติ วุจฺจติฯ ตตฺถ ยทิทํ กามภเว, รูปภเว, ปญฺจโวการภเว, เอกจฺเจ จ สญฺญีภเว ปวตฺตํ ขนฺธปญฺจกํ, ตํ มหาวิสยตาย ‘‘มหาภูต’’นฺติ วตฺตพฺพตํ อรหติฯ ปถวีอาทโย ปน จตสฺโส ธาตุโย ตสฺส มหาภูตสฺส เอกเทสภูตา ‘‘มหาภูตา’’ติ วุจฺจนฺติฯ สมุทาเยสุ หิ ปวตฺตโวหารา อวยเวสุปิ ทิสฺสนฺติ ยถา ‘‘สมุทฺโท ทิฏฺโฐ, ปโฏ ทฑฺโฒ’’ติ จฯ มหาภูตสมญฺญโตติ ตทธีนวุตฺติตาย ภวนฺติ เอตฺถ อุปาทารูปานีติ ภูตานิ, ปถวีอาทโย จตสฺโส ธาตุโยฯ สา ปนายเมตาสุ ภูตสมญฺญา อนญฺญตฺถวุตฺติตาย อุปาทารูปานํ อวิปรีตฏฺฐา, โลกสฺส เจตา พหูปการา, จกฺขุสมุทฺทาทีนํ นิสฺสยภูตา จาติ มหนฺตานิ ภูตานีติ สมญฺญายิํสุฯ มหาภูตสนฺนิสฺสยโตติ มหนฺตานํ มหานุภาวานํ มหาสมฺมตมนฺธาตุปฺปภุตีนํ รญฺญํ, สกฺกาทีนํ เทวานํ, เวปจิตฺติอาทีนํ อสุรานํ, มหาพฺรหฺมาทีนํ พฺรหฺมานํ, คุณโต วา มหนฺตานํ พุทฺธานํ, ปจฺเจกพุทฺธานํ, สาวกานํ อุปาทายุปาทาย วา สพฺเพสมฺปิ ภูตานํ สตฺตานํ นิสฺสยภูตตาย มหนฺตา ภูตา เอเตสูติ มหาภูตาฯ จาตุมหาภูติโก หิ เนสํ กาโยติฯ มหาภูตภาวโตติ พหุภูตภาวโตฯ อยํ หิ มหา-สทฺโท ‘‘มหาชโน สนฺนิปติโต’’ติอาทีสุ พหุภาเว ทิสฺสติฯ ปถวีอาทโย จ ธาตุโย เอกสฺมิมฺปิ อตฺตภาเว อปริเมยฺยปฺปเภทา ปวตฺตนฺติฯ ตสฺมา มหนฺตา พหู อเนกสตสหสฺสปฺปเภทา ภูตาติ มหาภูตาฯ มหาภูตปริโยสานโตติ มหาภูตสฺส วเสน ปริโยสานปฺปตฺติโตฯ

‘‘กาโล ฆสติ ภูตานิ, สพฺพาเนว สหตฺตนา;

โย จ กาลฆโส ภูโต, ส ภูตปจนิํ ปจี’’ติฯ (ชา. 1.2.190) –

หิ เอวมาทีสุ ขีณาสโว ‘‘ภูโต’’ติ วุตฺโตฯ โส หิ อุจฺฉินฺนภวเนตฺติกตาย อายติํ อปฺปฏิสนฺธิกตฺตา เอกนฺตโต ‘‘ภูโต’’ติ วุจฺจติ, น อิตเร, ภวิสฺสนฺตีติ โวหารํ อนตีตตฺตาฯ ภูโต เอว อิธ ปูชาวเสน ‘‘มหาภูโต’’ติ วุตฺโต ยถา ‘‘มหาขีณาสโว, มหาโมคฺคลฺลาโน’’ติ จฯ อิมาสญฺจ ธาตูนํ อนาทิมติ สํสาเร ปพนฺธวเสน ปวตฺตมานานํ ยถาวุตฺตสฺส มหาภูตสฺเสว สนฺตาเน ปริโยสานปฺปตฺติ, นาญฺญตฺรฯ ตสฺมา มหาภูเต ภูตา ปริโยสานํ ปตฺตาติ มหาภูตา ปุริมปเท ภูต-สทฺทสฺส โลปํ กตฺวาฯ เอวเมตา ธาตุโย มหาภูเตกเทสตาทีหิ มหาภูตาติ เวทิตพฺพาฯ ปถวีอาทีนํ กกฺขฬปคฺฆรณาทิวิเสสลกฺขณสมงฺคิตา อปริจฺจตฺตธาตุลกฺขณานํเยวาติ อาห ‘‘ธาตุลกฺขณํ อนตีตตฺตา’’ติฯ น หิ สามญฺญปริจฺจาเคน วิเสโส, วิเสสนิรเปกฺขํ วา สามญฺญํ ปวตฺตติฯ ตถา หิ วทนฺติ –

‘‘ตมตฺถาเปกฺขโต เภทํ, สสามญฺญํ ชหาติ โน;

คณฺหาติ สํสยุปฺปาทา, สเมเวกตฺถกํ ทฺวย’’นฺติฯ

สลกฺขณธารเณน จาติ เยน สลกฺขณธารเณน ‘‘ธาตุโย’’ติ วุจฺจนฺติ, เตเนว ‘‘ธมฺมา’’ติปิ วุจฺจนฺติ อุภยถาปิ นิสฺสตฺตนิชฺชีวตาย เอว วิภาวนโตฯ เตเนวาห – ‘‘ฉธาตุโรยํ ภิกฺขุ ปุริโส, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตี’’ติ จฯ อรูปานํ ขณโต รูปานํ ขณสฺส นาติอิตฺตรตายาห ‘‘อตฺตโน ขณานุรูป’’นฺติฯ ธรเณนาติ ฐาเนน, ปวตฺตเนนาติ อตฺโถฯ ขยฏฺเฐนาติ ขณภงฺคุตายฯ ภยฏฺเฐนาติ อุทยวยปฏิปีฬนาทินา สปฺปฏิภยตายฯ อสารกฏฺเฐนาติ อตฺตสารวิรเหนฯ

[353] สหุปฺปนฺนาว เอตาติ เอตา จตสฺโส ธาตุโย สห อุปฺปนฺนาว สห ปวตฺตมานาว สมานกาเล ลพฺภมานาปิ อวกํสโต สพฺพปริยนฺติเม อุตุจิตฺตาหารสมุฏฺฐาเนสุ สุทฺธฏฺฐเก, กมฺมเชสุ ชีวิตนวเกติ เอเกกสฺมิํ สุทฺธฏฺฐกาทิกลาเปปิ ปเทเสน อวินิพฺภุตฺตา วิสุํ วิสุํ อนิทฺทิสิตพฺพฏฺฐานตายฯ

ยตฺถ หิ ติสฺสนฺนํ ธาตูนํ ปติฏฺฐาวเสน ปถวี, ตตฺเถว ตสฺสา อาพนฺธนปริปาจนสมุทีรณวเสน อิตราฯ เอส นโย เสสาสุปิฯ

[354] ปุริมา ทฺเว ครุกตฺตา สภาคา อญฺญมญฺญนฺติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถ จ นนุ ปถวิยาปิ ลหุภาโว อตฺถิฯ ตถา หิ สา ‘‘กกฺขฬํ มุทุกํ สณฺหํ ผรุสํ ครุกํ ลหุก’’นฺติ นิทฺทิฏฺฐา, อาเปปิ ลหุภาโว ลพฺภเตวาติ? น, นิปฺปริยายครุภาวสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ ครุภาโว เอว หิ ปถวีธาตุยา ครุตรํ อุปาทาย ลหุภาโวติ ปริยาเยน วุตฺโต สีตภาโว วิย เตโชธาตุยาฯ ยทิ เอวํ รูปสฺส ลหุตาติ กถํ? อยมฺปิ วุตฺตนยา เอว ลหุตาการํ อุปาทาย ลพฺภนโตฯ น หิ ปริจฺเฉทวิการลกฺขณานิ ปรมตฺถโต ลพฺภนฺติ นิปฺผนฺนรูปานํ อวตฺถาวิเสสสภาวโตฯ ตสฺมา ปรมตฺถสิทฺธํ ครุภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปุริมา ทฺเว ครุกตฺตา สภาคา’’ติฯ ‘‘ตถา’’ติ ปเทน ‘‘สภาคา’’ติ อิมมตฺถํ อุปสํหรติฯ ‘‘ทฺเว’’ติ ปน อิทํ ยถา ‘‘ปุริมา’’ติ เอตฺถ, เอวํ ‘‘ปจฺฉิมา’’ติ เอตฺถาปิ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ วิสภาคา ครุกลหุกภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ ยถา จ ครุกลหุกภาเวหิ, เอวํ เปยฺยภาวาเปยฺยภาเวหิ จ สภาควิสภาคตา โยเชตพฺพาฯ

[355] อชฺฌตฺติกา เหฏฺฐา วุตฺตอชฺฌตฺติกา, สตฺตสนฺตานปริยาปนฺนาติ อตฺโถฯ วิญฺญาณวตฺถุ วิญฺญตฺติอินฺทฺริยานนฺติ จกฺขาทีนํ ฉนฺนํ วิญฺญาณวตฺถูนํ, ทฺวินฺนํ วิญฺญตฺตีนํ, อิตฺถิปุริสินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริยานญฺจฯ เย ปน ‘‘วิญฺญาณวตฺถูติ หทยวตฺถุ คหิต’’นฺติ วทนฺติ, เตสํ อินฺทฺริย-คฺคหเณน อฏฺฐนฺนมฺปิ รูปินฺทฺริยานํ คหณํ เวทิตพฺพํฯ ‘‘วุตฺตวิปรีตปฺปการา’’ติ อิทํ พาหิรานํ ธาตูนํ ยถา สพฺพโส วิญฺญาณวตฺถุวิญฺญตฺติอินฺทฺริยานํ อนิสฺสยตา จ อิริยาปถวิรโห จ วุตฺตวิปริยาโย, เอวํ จตุสมุฏฺฐานตาปีติ กตฺวา วุตฺตํ, น ลกฺขณรูปสฺส วิย กุโตจิปิ สมุฏฺฐานสฺส อภาวโต อุตุสมุฏฺฐานตาย ตาสํฯ ลหุตาทินิสฺสยตาปิ อชฺฌตฺติกานํ ธาตูนํ วตฺตพฺพา, น วา วตฺตพฺพาฯ วิญฺญตฺติ-คฺคหณํ หิ ลกฺขณนฺติฯ

[356] อิตราหีติ อาโปเตโชวายุธาตูหิฯ เอกสงฺคหาติ สชาติสงฺคเหน เอกสงฺคหาฯ สมานชาติยานํ หิ สงฺคโห สหชาติสงฺคโหฯ เตนาห ‘‘สมุฏฺฐานนานตฺตาภาวโต’’ติฯ

[357] ติณฺณํ มหาภูตานํ ปติฏฺฐา หุตฺวา ปจฺจโย โหตีติ เยหิ มหาภูเตหิ สมฺปิณฺฑนวเสน สงฺคหิตา, ปริปาจนวเสน อนุปาลิตา, สมุทีรณวเสน วิตฺถมฺภิตา จ, เตสํ อตฺตนา สหชาตานํ ติณฺณํ มหาภูตานํ ปติฏฺฐา หุตฺวา ตโต เอว สนฺธารณวเสน อวสฺสโย โหติ, วุตฺตนเยน วา ปติฏฺฐา หุตฺวา สหชาตาทิวเสน ปจฺจโย โหตีติฯ เอส นโย เสสาสุปิฯ

[358] ยทิปิ อญฺญมญฺญอาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมาติ เหฏฺฐา ธาตูนํ อสมนฺนาหารตา ทสฺสิตา เอว, อถาปิ อิมินาว นเยน วิสุํ กมฺมฏฺฐานปริคฺคโห กาตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปถวีธาตุ เจตฺถา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปถวีธาตุ เจตฺถาติ จ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ, เตน อยมฺปิ เอโก มนสิการปฺปกาโรติ ทีเปติฯ เอตฺถาติ เอตาสุ ธาตูสุฯ อหํ ‘‘ปถวีธาตู’’ติ วา ‘‘ปจฺจโย โหมี’’ติ วา น ชานาตีติ อตฺตนิ วิย อตฺตโน กิจฺเจ จ อาโภคาภาวํ ทสฺเสตฺวา อุปการกสฺส วิย อุปกตฺตพฺพานมฺปิ อาโภคาภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิตรานิปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สพฺพตฺถาติ สพฺพาสุ ธาตูสุ, ตตฺถาปิ อตฺตกิจฺจุปกตฺตพฺพเภเทสุ สพฺเพสุฯ

[359] ปจฺจยวิภาคโตติ ปจฺจยธมฺมวิภาคโต เจว ปจฺจยภาววิภาคโต จฯ ‘‘ปจฺจยโต’’ติ หิ อิมินา ปถวีอาทีนํ อญฺญาสาธารโณ ปติฏฺฐาภาวาทินา เสสภูตตฺตยสฺส ปจฺจยภาโว วุตฺโตฯ อิธ ปน เยหิ ธมฺเมหิ ปถวีอาทีนํ อุปฺปตฺติ, เตสํ ปถวีอาทีนญฺจ อนวเสสโต ปจฺจยภาววิภาโค วุจฺจตีติ อยํ อิเมสํ ทฺวินฺนํ อาการานํ วิเสโสฯ กมฺมนฺติ กุสลากุสลํ รูปุปฺปาทกํ กมฺมํฯ จิตฺตนฺติ ยํ กิญฺจิ รูปุปฺปาทกํ จิตฺตํฯ อาหาโรติ อชฺฌตฺติโก รูปุปฺปาทโก อาหาโรฯ อุตูติ โย โกจิ อุตุ, อตฺถโต เตโชธาตุฯ กมฺมเมวาติ อวธารณํ สมุฏฺฐานสงฺกราภาวทสฺสนตฺถํ, เตน อกมฺมชานมฺปิ เกสญฺจิ กมฺมสฺส ปริยายปจฺจยภาโว ทีปิโต โหติฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘กมฺมปจฺจยจิตฺตสมุฏฺฐาน’’นฺติอาทิฯ นนุ จ กมฺมสมุฏฺฐานานํ กมฺมโต อญฺเญนปิ ปจฺจเยน ภวิตพฺพนฺติ? ภวิตพฺพํ, โส ปน กมฺมคติโกวาติ ปฏิโยคีนิวตฺตนตฺถํ อวธารณํ กตํ, เตนาห ‘‘น จิตฺตาทโย’’ติฯ จิตฺตาทิสมุฏฺฐานานนฺติ เอตฺถาปิ อยมตฺโถ ยถารหํ วตฺตพฺโพฯ

อิตเรติ จิตฺตาทิโต อญฺเญฯ ชนกปจฺจโยติ สมุฏฺฐาปกตํ สนฺธาย วุตฺตํ, ปจฺจโย ปน กมฺมปจฺจโยวฯ วุตฺตํ หิ ‘‘กุสลากุสลา เจตนา วิปากานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.427)ฯ

เสสานนฺติ จิตฺตาทิสมุฏฺฐานานํฯ ปริยายโต อุปนิสฺสยปจฺจโย โหตีติ ปฏฺฐาเน (ปฏฺฐา. 1.1.9) อรูปานํเยว อุปนิสฺสยปจฺจยสฺส อาคตตฺตา นิปฺปริยาเยน รูปธมฺมานํ อุปนิสฺสยปจฺจโย นตฺถิฯ สุตฺเต ปน ‘‘ปุคฺคลํ อุปนิสฺสาย วนสณฺฑํ อุปนิสฺสายา’’ติ วจนโต สุตฺตนฺติกปริยาเยน วินา อภาโว อุปนิสฺสยปจฺจโยติ เวทิตพฺโพฯ จิตฺตํ ชนกปจฺจโย โหตีติ สหชาตนิสฺสยาหาราทิวเสน ปจฺจโย โหนฺตํ จิตฺตํ สมุฏฺฐาปกตํ อุปาทาย ‘‘ชนกปจฺจโย โหตี’’ติ วุตฺตํฯ อาหารอุตูสุปิ เอเสว นโยฯ

เอวํ กมฺมาทีนํ ปจฺจยธมฺมานํ วเสน ธาตูสุ ปจฺจยวิภาคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตํสมุฏฺฐานานํ ธาตูนมฺปิ วเสน ปจฺจยวิภาคํ ทสฺเสนฺโต ปฐมํ ตาว ‘‘กมฺมสมุฏฺฐานํ มหาภูต’’นฺติอาทินา อุทฺทิสิตฺวา ปุน ‘‘ตตฺถ กมฺมสมุฏฺฐานา ปถวีธาตู’’ติอาทินา นิทฺทิสติฯ ตตฺถ กมฺมสมุฏฺฐานา ปถวีธาตูติ ‘‘กมฺมสมุฏฺฐานํ มหาภูต’’นฺติ เอตฺถ สามญฺญโต วุตฺตา กมฺมชปถวีธาตุฯ กมฺมสมุฏฺฐานานํ อิตราสนฺติ กมฺมชานํ อาโปธาตุอาทีนํ ติสฺสนฺนํ ธาตูนํ สหุปฺปตฺติยา อตฺตโน อุปการกานํ ตาสํ อุปการกโต, อาธารภาวโต, อุปฺปาทโต ยาว ภงฺคาธรณโต, วิคมาภาวโต จ สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยอตฺถิอวิคตวเสน เจว ปติฏฺฐาวเสน จ ปจฺจโย โหติ, โหนฺตี จ กมฺมํ วิย อตฺตโน, ตาสญฺจ น ชนกวเสน ปจฺจโย โหติ อสมุฏฺฐาปกตฺตา ตาสํฯ กามญฺเจตฺถ นิสฺสยปจฺจย-คฺคหเณเนว ปติฏฺฐาภาโว สงฺคหิโต, ปถวีธาตุยา ปน อนญฺญสาธารณกิจฺจํ สหชาตานํ ปติฏฺฐาภาโวติ อิมํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปติฏฺฐาวเสน จา’’ติ วิสุํ กตฺวา วุตฺตํฯ อาพนฺธนวเสน จาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ติสนฺตติมหาภูตานนฺติ อุตุจิตฺตาหารสมุฏฺฐานานํ จตุมหาภูตานํ อญฺญมญฺญํ อโวกิณฺณานํ, อวิจฺเฉเทน ปวตฺติํ อุปาทาย สนฺตตีติ สนฺตติคฺคหณํฯ ปถวีธาตุยา ปติฏฺฐาภาโว นาม สหชาตานํ ธมฺมานํเยวาติ อาห ‘‘น ปติฏฺฐาวเสนา’’ติฯ น อาพนฺธนวเสนาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

เอตฺถาติ เอเตสุ กมฺมสมุฏฺฐานมหาภูเตสุฯ ‘‘จิตฺตสมุฏฺฐานา ปถวีธาตุ จิตฺตสมุฏฺฐานานํ อิตราส’’นฺติอาทีสุ สุกโร ตนฺตินโย เนตุนฺติ ‘‘จิตฺตอาหาร…เป.… เอเสว นโย’’ติ อติทิสติฯ

สหชาตาทิปจฺจยวสปฺปวตฺตาสุ จ ปนาติ เอตฺถ จ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ, ปน-สทฺโท วิเสสตฺโถ, ตทุภเยน จ ยถาวุตฺตสหชาตาทิปจฺจเยหิ ปวตฺตมานา ธาตุโย อิมินา วิเสเสน ปวตฺตนฺตีติ อิมมตฺถํ ทีเปติฯ

อิทานิ ตํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกํ ปฏิจฺจา’’ติคาถมาหฯ ตตฺถ เอกํ ธาตุํ ปฏิจฺจ ติสฺโส ธาตุโย จตุธา สมฺปวตฺตนฺติ, ติสฺโส ธาตุโย ปฏิจฺจ เอกาว ธาตุ จตุธา สมฺปวตฺตติ, ทฺเว ธาตุโย ปฏิจฺจ ทฺเว ธาตุโย ฉธา สมฺปวตฺตนฺตีติ โยชนาฯ อตฺโถ ปน ปถวีอาทีสุ เอเกกิสฺสา ปจฺจยภาเว อิตราสํ ติสฺสนฺนํ ติสฺสนฺนํ ปจฺจยุปฺปนฺนตาติ อยเมโก จตุกฺโก, ติสฺสนฺนํ ติสฺสนฺนํ ปจฺจยภาเว อิตราย เอเกกิสฺสา ปจฺจยุปฺปนฺนตาติ อยมปโร จตุกฺโก, ปฐมทุติยา, ตติยจตุตฺถา, ปฐมตติยา, ทุติยจตุตฺถา, ปฐมจตุตฺถา, ทุติยตติยาติ อิมาสํ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ ปจฺจยภาเว ตตฺถ ตตฺถ อิตราสํ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ ปจฺจยุปฺปนฺนตาติ อยเมโก ฉกฺโกฯ เอวํ ปจฺจยภาเวน จตุธา, ฉธา จ ปวตฺตมานานํ เอกกทฺวิกติกวเสน ติกทุกเอกกวเสน จ ยถากฺกมํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนตาวิภาโค เวทิตพฺโพฯ อยญฺจ ปจฺจยภาโว สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจยวเสน, ตตฺถาปิ จ อญฺญมญฺญมุเขเนว เวทิตพฺโพฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ปฏิจฺจวาเร ‘‘เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ ตโย มหาภูตา, ตโย มหาภูเต ปฏิจฺจ เอกํ มหาภูตํ, ทฺเว มหาภูเต ปฏิจฺจ ทฺเว มหาภูตา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.53)ฯ

อภิกฺกมปฏิกฺกมาทีติ อาทิ-สทฺเทน อาทานวิสฺสชฺชนาทิกายิกกิริยากรณสฺส สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ อุปฺปีฬนสฺส ปจฺจโย โหติ ฆฏฺฏนกิริยาย ปถวีธาตุวเสน สิชฺฌนโตฯ สาวาติ ปถวีธาตุเยวฯ

อาโปธาตุยา อนุคตา อาโปธาตุยา ตตฺถ อปฺปธานภาวํ, ปถวีธาตุยา จ ปธานภาวนฺติ ปติฏฺฐาภาเว วิย ปติฏฺฐาปเนปิ สาติสยกิจฺจตฺตา ตสฺสา ปติฏฺฐาปนสฺส ปาทฏฺฐปนสฺส ปจฺจโย โหตีติ สมฺพนฺโธฯ อวกฺเขปนสฺสาติ อโธนิกฺขิปนสฺสฯ ตตฺถ จ ครุตรสภาวาย อาโปธาตุยา สาติสโย พฺยาปาโรติ อาห ‘‘ปถวีธาตุยา อนุคตา อาโปธาตู’’ติฯ ตถา อุทฺธงฺคติกา เตโชธาตูติ อุทฺธรเณ วาโยธาตุยา ตสฺสา อนุคตภาโว วุตฺโตฯ ติริยํ คติกาย วาโยธาตุยา อติหรณวีติหรเณสุ สาติสโย พฺยาปาโรติ เตโชธาตุยา ตสฺสา อนุคตภาโว คหิโตฯ ตตฺถ ฐิตฏฺฐานโต อภิมุขํ ปาทสฺส หรณํ อติหรณํ, ปุรโต หรณํฯ ตโต โถกํ วีติกฺกมฺม หรณํ วีติหรณํ, ปสฺสโต หรณํฯ

เอเกเกน มุเขนาติ ‘‘ปตฺถฏตฺตา ปถวี’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. 1.347) วิภตฺเตสุ เตรสสุ อากาเรสุ เอเกเกน ธาตูนํ ปริคฺคณฺหนมุเขนฯ สฺวายนฺติ โส อยํ อุปจารสมาธิฯ กถํ ปนสฺส ววตฺถานปริยาโยติ อาห ‘‘จตุนฺนํ ธาตูน’’นฺติอาทิฯ

[360] อิทานิ อิมิสฺสา ภาวนาย อานิสํเส ทสฺเสตุํ ‘‘อิทญฺจ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สุญฺญตํ อวคาหตีติ ธาตุมตฺตตาทสฺสเนน รูปกายสฺส อนตฺตกตํ ววตฺถาปยโต ตทนุสาเรน นามกายสฺสาปิ อนตฺตกตา สุปากฏา โหตีติ สพฺพโส อตฺตสุญฺญตํ ปริโยคาหติ ตตฺถ ปติฏฺฐหติฯ สตฺตสญฺญํ สมุคฺฆาเตตีติ ตโต เอว ‘‘สตฺโต โปโส อิตฺถี ปุริโส’’ติ เอวํ ปวตฺตํ อยาถาวสญฺญํ อุคฺฆาเตติ สมูหนติฯ วาฬมิคยกฺขรกฺขสาทิวิกปฺปํ อนาวชฺชมาโนติ สสนฺตาเน วิย ปรสนฺตาเนปิ ธาตุมตฺตตาย สุทิฏฺฐตฺตา ขีณาสโว วิย ‘‘อิเม สีหพฺยคฺฆาทโย วาฬมิคา, อิเม ยกฺขรกฺขสา’’ติ เอวมาทิวิกปฺปํ อกโรนฺโต ภยเภรวํ สหติ อภิภวติฯ ยถาวุตฺตวิกปฺปนาปชฺชนํ หิ ภยเภรวสหนสฺส การณํ วุตฺตํฯ อุคฺฆาโต อุปฺปิลาวิตตฺตํฯ นิคฺฆาโต ทีนภาวปฺปตฺติฯ มหาปญฺโญ จ ปน โหติ ธาตุวเสน กาเย สมฺมเทว ฆนวินิพฺโภคสฺส กรณโตฯ ตถา หิทํ กมฺมฏฺฐานํ พุทฺธิจริตสฺส อนุกูลนฺติ วุตฺตํ, สุคติปรายโณ วา อินฺทฺริยานํ อปริปกฺกตายนฺติ อธิปฺปาโยฯ

เอกูนวีสติภาวนานยปฏิมณฺฑิตสฺส

จตุธาตุววตฺถานนิทฺเทสสฺส ลีนตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

[361] ‘‘โก สมาธี’’ติอาทินา สรูปาทิปุจฺฉา ยาวเทว วิภาคาวโพธนตฺถาฯ สรูปาทิโต หิ ญาตสฺส ปเภโท วุจฺจมาโน สุวิญฺเญยฺโย โหติ สงฺเขปปุพฺพกตฺตา วิตฺถารสฺส, วิตฺถารวิธินา จ สงฺเขปวิธิ สงฺคยฺหตีติ ‘‘สมาธิสฺส วิตฺถารํ ภาวนานยญฺจ ทสฺเสตุ’’นฺติ วุตฺตํฯ อถ วา ‘‘โก สมาธี’’ติอาทินาปิ สมาธิสฺเสว ปการเภโท ทสฺสียติ, ภาวนานิสํโสปิ ภาวนานยนิสฺสิโต เอวาติ อธิปฺปาเยน ‘‘วิตฺถารํ ภาวนานยญฺจ ทสฺเสตุ’’นฺติ วุตฺตํฯ สพฺพปฺปการโตติ ปลิโพธุปจฺเฉทาทิกสฺส สพฺพสฺส ภาวนาย ปุพฺพกิจฺจสฺส กรณปฺปการโต เจว สพฺพกมฺมฏฺฐานภาวนาวิภาวนโต จฯ

‘‘สมตฺตา โหตี’’ติ วตฺวา ตเมว สมตฺตภาวํ วิภาเวตุํ ‘‘ทุวิโธเยวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิธ อธิปฺเปโต สมาธีติ โลกิยสมาธิํ อาหฯ ทสสุ กมฺมฏฺฐาเนสูติ ยานิ เหฏฺฐา ‘‘อุปจาราวหานี’’ติ วุตฺตานิ ทส กมฺมฏฺฐานานิ, เตสุฯ อปฺปนาปุพฺพภาคจิตฺเตสูติ อปฺปนาย ปุพฺพภาคจิตฺเตสุ อฏฺฐนฺนํ ฌานานํ ปุพฺพภาคจิตฺตุปฺปาเทสุฯ เอกคฺคตาติ เอกาวชฺชนวีถิยํ, นานาวชฺชนวีถิยญฺจ เอกคฺคตาฯ อวเสสกมฺมฏฺฐาเนสูติ ‘‘อปฺปนาวหานี’’ติ วุตฺเตสุ ติํสกมฺมฏฺฐาเนสุฯ

สมาธิอานิสํสกถาวณฺณนา

[362] ทิฏฺฐธมฺโม วุจฺจติ ปจฺจกฺขภูโต อตฺตภาโว, ตตฺถ สุขวิหาโร ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาโรฯ กามํ ‘‘สมาปชฺชิตฺวา’’ติ เอเตน อปฺปนาสมาธิเยว วิภาวิโต, ‘‘เอกคฺคจิตฺตา’’ติ ปน ปเทน อุปจารสมาธิโนปิ คหณํ โหตีติ ตโต นิวตฺตนตฺถํ ‘‘อปฺปนาสมาธิภาวนา’’ติ วุตฺตํฯ น โข ปเนเตติ เอเต พาหิรกภาวิตา ฌานธมฺมา จิตฺเตกคฺคตามตฺตกราฯ อริยสฺส วินเย พุทฺธสฺส ภควโต สาสเน ‘‘สลฺเลขา’’ติ น วุจฺจนฺติ กิเลสานํ สลฺเลขนปฏิปทา น โหตีติ กตฺวา, สาสเน ปน อวิหิํสาทโยปิ สลฺเลขาว โลกุตฺตรปาทกตฺตาฯ

สมฺพาเธติ ตณฺหาสํกิเลสาทินา สํกิลิฏฺฐตาย ปรมสมฺพาเธ อติวิย สงฺกฏฏฺฐานภูเต สํสารปฺปวตฺเตฯ โอกาสาธิคมนเยนาติ อตฺถปฏิลาภโยคฺคสฺส นวมขณสงฺขาตสฺส โอกาสสฺส อธิคมนเยนฯ