เมนู

เกวลํ ปน อารพฺภ ปวตฺติมตฺตเมวสฺส ตตฺถ โหติ , ตยิทํ อารมฺมณภาเวนาปิ นาม วิภูตาการตาย ฐาตุํ อปฺปโหนฺตํ อารมฺมณกรเณ กิํ ปโหติฯ ตสฺมา ตทสฺส อวิภูตกิจฺจตํ ทิสฺวา สตฺถา เหฏฺฐา ตีสุ ฐาเนสุ ภาวนาการํ วตฺวา ตาทิโส อิธ น ลพฺภตีติ ทีเปตุํ จตุตฺถารุปฺปเทสนายํ สุตฺเต ภาวนาการํ ปริยายเทสนตฺตา น กเถสิฯ

ยสฺมา ปน สารมฺมณสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมเณ ปวตฺติอากาโร อตฺเถวาติ อติสุขุมภาวปฺปตฺตํ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํเยว อากิญฺจญฺญายตนํ สนฺตโต มนสิ กโรตี’’ติ (วิภ. 619) วิภงฺเค วุตฺตํ ยถาธมฺมสาสนภาวโต, ปุพฺพภาควเสน วา วิภงฺเค ‘‘สนฺตโต มนสิ กโรตี’’ติ วุตฺตํ ตทา โยคิโน ตสฺส วิภูตภาวโตฯ อปฺปนาวเสน ปน สุตฺเต ภาวนากาโร น คหิโต อวิภูตภาวโตฯ กมฺมฏฺฐานํ หิ กิญฺจิ อาทิโต อวิภูตํ โหติ, ยถา ตํ? พุทฺธานุสฺสติอาทิฯ กิญฺจิ มชฺเฌ, ยถา ตํ? อานาปานสฺสติฯ กิญฺจิ อุภยตฺถ, ยถา ตํ? อุปสมานุสฺสติอาทิฯ จตุตฺถารุปฺปกมฺมฏฺฐานํ ปน ปริโยสาเน อวิภูตํ ภาวนาย มตฺถกปฺปตฺติยํ อารมฺมณสฺส อวิภูตภาวโตฯ ตสฺมา จตุตฺถารุปฺเป อิมํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ สตฺถารา สุตฺเต ภาวนากาโร น คหิโต, น สพฺเพน สพฺพํ อภาวโตติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ

ปกิณฺณกกถาวณฺณนา

[288] อสทิสรูโปติ ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณอสีติอนุพฺยญฺชนพฺยามปฺปภาเกตุมาลาทีหิ รูปคุเณหิ อญฺเญหิ อสาธารณรูปกาโย, สภาวตฺโถ วา รูป-สทฺโท ‘‘ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูป’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 2.400; ม. นิ. 1.133; วิภ. 203) วิยฯ ตสฺมา อสทิสรูโปติ อสทิสสภาโว, เตน ทสพลจตุเวสารชฺชาทิคุณวิเสสสมาโยคทีปนโต สตฺถุ ธมฺมกายสมฺปตฺติยาปิ อสทิสตา ทสฺสิตา โหติฯ อิตีติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรนฯ ตสฺมินฺติ อารุปฺเปฯ ปกิณฺณกกถาปิ วิญฺเญยฺยาติ ปุพฺเพ วิย อสาธารณํ ตตฺถ ตตฺถ ฌาเน ปตินิยตเมว อตฺถํ อคฺคเหตฺวา สาธารณภาวโต ตตฺถ ตตฺเถว ปกิณฺณกํ วิสฏํ อตฺถํ คเหตฺวา ปวตฺตา ปกิณฺณกกถาปิ วิชานิตพฺพาฯ

[289] รูปนิมิตฺตาติกฺกมโตติ กสิณรูปสงฺขาตสฺส ปฏิภาคนิมิตฺตสฺส อติกฺกมนโตฯ อากาสาติกฺกมโตติ กสิณุคฺฆาฏิมากาสสฺส อติกฺกมนโตฯ อากาเส ปวตฺติตวิญฺญาณาติกฺกมโตติ ปฐมารุปฺปวิญฺญาณสฺส อติกฺกมนโต, น ทุติยารุปฺปวิญฺญาณาติกฺกมนโตฯ ตทติกฺกมโต หิ ตสฺเสว วิภาวนํ โหติฯ ทุติยารุปฺปวิญฺญาณวิภาวเน หิ ตเทว อติกฺกนฺตํ สิยา, น ตสฺส อารมฺมณํ, น จ อารมฺมเณ โทสํ ทิสฺวา อนารมฺมณสฺส วิภาวนาติกฺกโม ยุชฺชติฯ ปาฬิยญฺจ ‘‘วิญฺญาณญฺจายตนํ สโต สมาปชฺชติ…เป.… สโต วุฏฺฐหิตฺวา ตํเยว วิญฺญาณํ อภาเวตี’’ติ วุตฺตํ, น วุตฺตํ ‘‘ตํเยว วิญฺญาณญฺจายตนํ อภาเวตี’’ติ, ‘‘ตํเยว อภาเวตี’’ติ วาฯ ‘‘อนนฺตํ วิญฺญาณนฺติ วิญฺญาณญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺชา’’ติ เอตฺถ ปน ทฺวยํ วุตฺตํ อารมฺมณญฺจ วิญฺญาณํ, วิญฺญาณญฺจายตนญฺจฯ ตสฺมิํ ทฺวเย เยน เกนจิ, ยโต วา วุฏฺฐิโต, เตเนว ปธานนิทฺทิฏฺเฐน ตํ-สทฺทสฺส สมฺพนฺเธ อาปนฺเน ‘‘อยญฺจ อารมฺมณาติกฺกมภาวนา’’ติ วิญฺญาณญฺจายตนสฺส นิวตฺตนตฺถํ วิญฺญาณวจนํฯ ตสฺมา ปฐมารุปฺปวิญฺญาณสฺเสว อภาวนาติกฺกโม วุตฺโตฯ

[290] เอวํ สนฺเตปีติ องฺคาติกฺกเม อสติปิฯ สุปฺปณีตตราติ สุฏฺฐุ ปณีตตรา, สุนฺทรา ปณีตตรา จาติ วา อตฺโถฯ สติปิ จตุนฺนํ ปาสาทตลานํ, สาฏิกานญฺจ ตพฺภาวโต, ปมาณโต จ สมภาเว อุปรูปริ ปน กามคุณานํ, สุขสมฺผสฺสาทีนญฺจ วิเสเสน ปณีตตราทิภาโว วิย เอตาสํ จตุนฺนํ สมาปตฺตีนํ อารุปฺปภาวโต, องฺคโต จ สติปิ สมภาเว ภาวนาวิเสสสิทฺโธ ปน สาติสโย อุปรูปริ ปณีตตราทิภาโวติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ยถา หี’’ติอาทินาฯ

[291] นิสฺสิโตติ นิสฺสาย ฐิโตฯ ทุฏฺฐิตาติ น สมฺมา ฐิตา, ทุกฺขํ วา ฐิตาฯ ตนฺนิสฺสิตนฺติ เตน นิสฺสิตํ, ฐานนฺติ อตฺโถฯ ตนฺนิสฺสิตนฺติ วา ตํ มณฺฑปลคฺคํ ปุริสํ นิสฺสาย ฐิตํ ปุริสนฺติ อตฺโถฯ มณฺฑปลคฺคญฺหิ อนิสฺสาย เตน วินาภูเต วิวิตฺเต พหิ โอกาเส ฐานํ วิย อากาสลคฺควิญฺญาณสฺส วิเวเก ตทปคเม ตติยารุปฺปสฺส ฐานนฺติฯ

[292] อารมฺมณํ กโรเตว, อญฺญาภาเวน ตํ อิทนฺติ ‘‘อาสนฺนวิญฺญาณญฺจายตนปจฺจตฺถิกรูปาสนฺนากาสารมฺมณวิญฺญาณาปคมารมฺมณํ, โน จ สนฺต’’นฺติ จ ทิฏฺฐาทีนวมฺปิ ตํ อากิญฺจญฺญายตนํ อิทํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนชฺฌานํ อญฺญสฺส ตาทิสสฺส อารมฺมณภาวโยคฺยสฺส อภาเวน อลาเภน อารมฺมณํ กโรติ เอวฯ ‘‘สพฺพทิสมฺปติ’’นฺติ อิทํ ชนสฺส อคติกภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ วุตฺตินฺติ ชีวิกํฯ วตฺตตีติ ชีวติฯ

[293] อารุฬฺโหติอาทีสุ อยํ สงฺเขปตฺโถ – ยถา โกจิ ปุริโส อเนกโปริสํ ทีฆนิสฺเสณิํ อารุฬฺโห ตสฺส อุปริมปเท ฐิโต ตสฺสา นิสฺเสณิยา พาหุเมว โอลุพฺภติ อญฺญสฺส อลาภโต, ยถา จ ปํสุปพฺพตสฺส, มิสฺสกปพฺพตสฺส วา อคฺคโกฏิํ อารุฬฺโห ตสฺส มตฺถกเมว โอลุพฺภติ, ยถา จ คิริํ สิลาปพฺพตํ อารุฬฺโห ปริปฺผนฺทมาโน อญฺญาภาวโต อตฺตโน ชณฺณุกเมว โอลุพฺภติ, ตถา เอตํ จตุตฺถารุปฺปชฺฌานํ ตํ ตติยารุปฺปํ โอลุพฺภิตฺวา ปวตฺตตีติฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ อุตฺตานเมวฯ

อารุปฺปนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ ทสมปริจฺเฉทวณฺณนาฯ

11. สมาธินิทฺเทสวณฺณนา

อาหาเรปฏิกฺกูลภาวนาวณฺณนา

[294] อุทฺเทโส นาม นิทฺเทสตฺโถ มุทุมชฺฌิมปญฺญาพาหุลฺลโต, อาคโต จ ภาโร อวสฺสํ วหิตพฺโพติ อาห ‘‘เอกา สญฺญาติ เอวํ อุทฺทิฏฺฐาย อาหาเร ปฏิกฺกูลสญฺญาย ภาวนานิทฺเทโส อนุปฺปตฺโต’’ติฯ ตตฺถายํ สญฺญา-สทฺโท ‘‘รูปสญฺญา สทฺทสญฺญา’’ติอาทีสุ (มหานิ. 14) สญฺชานนลกฺขเณ ธมฺเม อาคโต, ‘‘อนิจฺจสญฺญา ทุกฺขสญฺญา’’ติอาทีสุ วิปสฺสนายํ อาคโต, ‘‘อุทฺธุมาตกสญฺญาติ วา โสปากรูปสญฺญาติ วา อิเม ธมฺมา เอกตฺถา อุทาหุ นานตฺถา’’ติอาทีสุ สมเถ อาคโตฯ อิธ ปน สมถสฺส ปริกมฺเม ทฏฺฐพฺโพฯ อาหาเร หิ ปฏิกฺกูลาการคฺคหณํ, ตปฺปภาวิตํ วา อุปจารชฺฌานํ อิธ ‘‘อาหาเร ปฏิกฺกูลสญฺญา’’ติ อธิปฺเปตํฯ ตตฺถ ยสฺมิํ อาหาเร ปฏิกฺกูลสญฺญา ภาเวตพฺพา, ตตฺถ นิพฺเพทวิราคุปฺปาทนาย ตปฺปสงฺเคน สพฺพมฺปิ อาหารํ กิจฺจปฺปเภทาทีนโวปมฺเมหิ วิภาเวตุํ ‘‘อาหรตีติ อาหาโร’’ติอาทิ อารทฺธํฯ

ตตฺถ อาหรตีติ อาหารปจฺจยสงฺขาเตน อุปฺปตฺติยา, ฐิติยา วา ปจฺจยภาเวน อตฺตโน ผลํ อาเนติ นิพฺพตฺเตติ ปวตฺเตติ จาติ อตฺโถฯ กพฬํ กรียตีติ กพฬีกาโร, วตฺถุวเสน เจตํ วุตฺตํ, ลกฺขณโต ปน โอชาลกฺขโณ เวทิตพฺโพ, กพฬีกาโร จ โส ยถาวุตฺเตนตฺเถน อาหาโร จาติ กพฬีการาหาโรฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ผุสตีติ ผสฺโสฯ อยํ หิ อรูปธมฺโมปิ สมาโน อารมฺมเณ ผุสนากาเรเนว ปวตฺตติฯ ตถา หิ โส ผุสนลกฺขโณติ วุจฺจติฯ เจตยตีติ เจตนา, อตฺตโน สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ สทฺธิํ อารมฺมเณ อภิสนฺทหตีติ อตฺโถ, มโนสนฺนิสฺสิตา เจตนา มโนสญฺเจตนาฯ อุปปตฺติปริกปฺปนวเสน วิชานาตีติ วิญฺญาณํฯ เอวเมตฺถ สามญฺญตฺถโต, วิเสสตฺถโต จ อาหารา เวทิตพฺพาฯ