เกวลํ ปน อารพฺภ ปวตฺติมตฺตเมวสฺส ตตฺถ โหติ , ตยิทํ อารมฺมณภาเวนาปิ นาม วิภูตาการตาย ฐาตุํ อปฺปโหนฺตํ อารมฺมณกรเณ กิํ ปโหติฯ ตสฺมา ตทสฺส อวิภูตกิจฺจตํ ทิสฺวา สตฺถา เหฏฺฐา ตีสุ ฐาเนสุ ภาวนาการํ วตฺวา ตาทิโส อิธ น ลพฺภตีติ ทีเปตุํ จตุตฺถารุปฺปเทสนายํ สุตฺเต ภาวนาการํ ปริยายเทสนตฺตา น กเถสิฯ

ยสฺมา ปน สารมฺมณสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมเณ ปวตฺติอากาโร อตฺเถวาติ อติสุขุมภาวปฺปตฺตํ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํเยว อากิญฺจญฺญายตนํ สนฺตโต มนสิ กโรตี’’ติ (วิภ. 619) วิภงฺเค วุตฺตํ ยถาธมฺมสาสนภาวโต, ปุพฺพภาควเสน วา วิภงฺเค ‘‘สนฺตโต มนสิ กโรตี’’ติ วุตฺตํ ตทา โยคิโน ตสฺส วิภูตภาวโตฯ อปฺปนาวเสน ปน สุตฺเต ภาวนากาโร น คหิโต อวิภูตภาวโตฯ กมฺมฏฺฐานํ หิ กิญฺจิ อาทิโต อวิภูตํ โหติ, ยถา ตํ? พุทฺธานุสฺสติอาทิฯ กิญฺจิ มชฺเฌ, ยถา ตํ? อานาปานสฺสติฯ กิญฺจิ อุภยตฺถ, ยถา ตํ? อุปสมานุสฺสติอาทิฯ จตุตฺถารุปฺปกมฺมฏฺฐานํ ปน ปริโยสาเน อวิภูตํ ภาวนาย มตฺถกปฺปตฺติยํ อารมฺมณสฺส อวิภูตภาวโตฯ ตสฺมา จตุตฺถารุปฺเป อิมํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ สตฺถารา สุตฺเต ภาวนากาโร น คหิโต, น สพฺเพน สพฺพํ อภาวโตติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ

ปกิณฺณกกถาวณฺณนา

[288] อสทิสรูโปติ ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณอสีติอนุพฺยญฺชนพฺยามปฺปภาเกตุมาลาทีหิ รูปคุเณหิ อญฺเญหิ อสาธารณรูปกาโย, สภาวตฺโถ วา รูป-สทฺโท ‘‘ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูป’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 2.400; ม. นิ. 1.133; วิภ. 203) วิยฯ ตสฺมา อสทิสรูโปติ อสทิสสภาโว, เตน ทสพลจตุเวสารชฺชาทิคุณวิเสสสมาโยคทีปนโต สตฺถุ ธมฺมกายสมฺปตฺติยาปิ อสทิสตา ทสฺสิตา โหติฯ อิตีติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรนฯ ตสฺมินฺติ อารุปฺเปฯ ปกิณฺณกกถาปิ วิญฺเญยฺยาติ ปุพฺเพ วิย อสาธารณํ ตตฺถ ตตฺถ ฌาเน ปตินิยตเมว อตฺถํ อคฺคเหตฺวา สาธารณภาวโต ตตฺถ ตตฺเถว ปกิณฺณกํ วิสฏํ อตฺถํ คเหตฺวา ปวตฺตา ปกิณฺณกกถาปิ วิชานิตพฺพาฯ