เนวสญฺญานาสญฺญายตนกถาวณฺณนา

[285] โน จ สนฺตาติ ยถา เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติ สงฺขาราวเสสสุขุมภาวปฺปตฺติยา สวิเสสา สนฺตา, เอวมยํ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติ โน จ สนฺตา ตทภาวโตฯ ยา อยํ ขนฺเธสุ ปจฺจยยาปนียตาย, โรคมูลตาย จ โรคสริกฺขตา, ทุกฺขตาสูลโยคาทินา คณฺฑสริกฺขตา, ปีฬาชนนาทินา สลฺลสริกฺขตา จ, สา สญฺญาย สติ โหติ, นาสตีติ วุตฺตํ ‘‘สญฺญา โรโค, สญฺญา คณฺโฑ, สญฺญา สลฺล’’นฺติฯ สา เจตฺถ ปฏุกิจฺจา ปญฺจโวการภวโต โอฬาริกสญฺญา เวทิตพฺพาฯ น เกวลํ สญฺญา เอว, อถ โข เวทนาเจตนาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ สญฺญาสีเสน ปน นิทฺเทโส กโตฯ เอตํ สนฺตนฺติ เอตํ อสนฺตภาวกรโรคาทิสริกฺขสญฺญาวิรหโต สนฺตํฯ ตโต เอว ปณีตํฯ กิํ ปน ตนฺติ อาห ‘‘เนวสญฺญานาสญฺญา’’ติ ? ตทปเทเสน ตํสมฺปยุตฺตชฺฌานมาห ‘‘อาทีนว’’นฺติฯ เอตฺถ โรคาทิสริกฺขสญฺญาทิสพฺภาโวปิ อาทีนโว ทฏฺฐพฺโพ, น อาสนฺนวิญฺญาณญฺจายตนปจฺจตฺถิกตาวฯ อุปรีติ จตุตฺถารุปฺเปฯ สา วาติ สา เอวฯ วตฺติตาติ ปวตฺติตา นิพฺพตฺติตา วฬญฺชิตาฯ

ตสฺมิํ นิมิตฺเตติ ตสฺมิํ ตติยารุปฺปสมาปตฺติสงฺขาเต ฌานนิมิตฺเตฯ มานสนฺติ จิตฺตํ ‘‘มโน เอว มานส’’นฺติ กตฺวา, ภาวนามนสิการํ วาฯ ตํ หิ มนสิ ภวนฺติ มานสนฺติ วุจฺจติฯ ฌานสมฺปยุตฺตธมฺมานมฺปิ ฌานานุคุณตาย สมาปตฺติปริยาโย ลพฺภตีติ อาห ‘‘อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติสงฺขาเตสุ จตูสุ ขนฺเธสู’’ติ, อารมฺมณภูเตสูติ อธิปฺปาโยฯ

[286] ยถาวุตฺตํ อากิญฺจญฺญํ อารมฺมณปจฺจยภาวโต อายตนํ การณมสฺสาติ ฌานํ อากิญฺจญฺญายตนํ, อากิญฺจญฺญเมว อารมฺมณปจฺจยภูตํ ฌานสฺส การณนฺติ อารมฺมณํ อากิญฺจญฺญายตนนฺติ เอวํ วา อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เสสเมตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ

ยาย สญฺญาย ภาวโตติ ยาทิสาย สญฺญาย อตฺถิภาเวนฯ ยา หิ สา ปฏุสญฺญากิจฺจสฺส อภาวโต สญฺญาติปิ น วตฺตพฺพา, สญฺญาสภาวานาติวตฺตนโต อสญฺญาติปิ น วตฺตพฺพา, ตสฺสา วิชฺชมานตฺตาติ อตฺโถฯ ตนฺติ ตํ ฌานํฯ ตํ ตาว ทสฺเสตุนฺติ เอตฺถ ตนฺติ ตํ สสาปฏิปทํ, ยถาวุตฺตสญฺญํ, ตสฺสา จ อธิคมุปายนฺติ อตฺโถฯ เนวสญฺญีนาสญฺญีติ หิ ปุคฺคลาธิฏฺฐาเนน ธมฺมํ อุทฺธรนฺเตน สญฺญาวนฺตมุเขน สญฺญา อุทฺธฏา, อญฺญถา เนวสญฺญานาสญฺญายตนนฺติ อุทฺธริตพฺพํ สิยาฯ สา ปน ปฏิปทา ยตฺถ ปวตฺตติ, ยถา จ ปวตฺตติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อากิญฺจญฺญายตนํ สนฺตโต มนสิ กโรติ, สงฺขาราวเสสสมาปตฺติํ ภาเวตี’’ติ วุตฺตํฯ อากิญฺจญฺญายตนํ หิ จตุตฺถารุปฺปภาวนาย ปวตฺติฏฺฐานํ, สงฺขาราวเสสสมาปตฺติ ปวตฺติอากาโรติฯ ยตฺร หิ นามาติ ยา นามฯ นตฺถิภาวมฺปีติ วิญฺญาณสฺส สุญฺญตมฺปิ, เอวํ สุขุมมฺปีติ อธิปฺปาโยฯ สนฺตารมฺมณตายาติ สนฺตํ อารมฺมณํ เอติสฺสาติ สนฺตารมฺมณา, ตพฺภาโว สนฺตารมฺมณตา, ตาย, น ฌานสนฺตตายฯ น หิ ตติยารุปฺปสมาปตฺติ จตุตฺถารุปฺปชฺฌานโต สนฺตาฯ

โจทโก ‘‘ยํ สนฺตโต มนสิ กโรติ, น ตตฺถ อาทีนวทสฺสนํ ภเวยฺยฯ อสติ จ อาทีนวทสฺสเน สมติกฺกโม เอว น สิยา’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สนฺตโต เจ มนสิ กโรติ, กถํ สมติกฺกโม โหตี’’ติ อาหฯ อิตโร ‘‘อสมาปชฺชิตุกามตายา’’ติ ปริหารมาห, เตน อาทีนวทสฺสนมฺปิ อตฺเถวาติ ทสฺเสติฯ โส หีติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กโรติฯ ตตฺถ ยสฺมิํ ฌาเน อภิรติ, ตตฺถ อาวชฺชนสมาปชฺชนาทิปฏิปตฺติยา ภวิตพฺพํฯ สา ปนสฺส ตติยารุปฺเป สพฺพโส นตฺถิ, เกวลํ อญฺญาภาวโต อารมฺมณกรณมตฺตเมวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กิญฺจาปี’’ติอาทิมาหฯ

สมติกฺกมิตฺวาว คจฺฉตีติ เตสํ สิปฺปีนํ ชีวิกํ ติณายปิ อมญฺญมาโน เต วีติวตฺตติเยวฯ โสติ โยคาวจโรฯ ตนฺติ ตติยารุปฺปสมาปตฺติํฯ ปุพฺเพ วุตฺตนเยนาติ ‘‘สนฺตา วตายํ สมาปตฺตี’’ติอาทินา วุตฺเตน นเยน สนฺตโต มนสิ กโรนฺโตฯ ตนฺติ ยาย เนวสญฺญีนาสญฺญี นาม โหติ, สงฺขาราวเสสสมาปตฺติํ ภาเวตีติ วุจฺจติ, ตํ สญฺญํ ปาปุณาตีติ โยชนาฯ สญฺญาสีเสน หิ เทสนาฯ ปรมสุขุมนฺติ อุกฺกํสคตสุขุมภาวํฯ สงฺขาราวเสสสมาปตฺตินฺติ อุกฺกํสคตสุขุมตาย สงฺขารานํ เสสตามตฺตํ สมาปตฺติํฯ เตนาห ‘‘อจฺจนฺตสุขุมภาวปฺปตฺตสงฺขาร’’นฺติฯ อนฺตมติจฺจ อจฺจนฺตํฯ ยโต สุขุมตมํ นาม นตฺถิ, ตถาปรมุกฺกํสคตสุขุมสงฺขารนฺติ อตฺโถฯ ปฐมชฺฌานูปจารโต ปฏฺฐาย หิ ตจฺฉนฺติยา วิย ปวตฺตมานาย ภาวนาย อนุกฺกเมน สงฺขารา ตตฺถ อนฺติมโกฏฺฐาสตํ ปาปิตา, ตโต ปรํ นิโรโธ เอว, น สงฺขารปฺปวตฺตีติฯ เตน วุจฺจติ ‘‘สงฺขาราวเสสสมาปตฺตี’’ติฯ

[287] ยํ ตํ จตุกฺขนฺธํฯ อตฺถโตติ กุสลาทิวิเสสวิสิฏฺฐปรมตฺถโตฯ วิเสสโต อธิปญฺญาสิกฺขาย อธิฏฺฐานภูตํ อิธาธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘อิธ สมาปนฺนสฺส จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา อธิปฺเปตา’’ติฯ โอฬาริกาย สญฺญาย อภาวโตติ ยทิปิ จตุตฺถารุปฺปวิปากสญฺญาย จตุตฺถารุปฺปกุสลสญฺญา โอฬาริกา, ตถา วิปสฺสนามคฺคผลสญฺญาหิ, ตถาปิ โอฬาริกสุขุมตา นาม อุปาทายุปาทาย คเหตพฺพาติ ปญฺจโวการภวปริยาปนฺนาย วิย จตุโวกาเรปิ เหฏฺฐา ตีสุ ภูมีสุ สญฺญาย วิย โอฬาริกาย อภาวโตฯ สุขุมายาติ สงฺขาราวเสสสุขุมภาวปฺปตฺติยา สุขุมาย สญฺญาย ภาวโต วิชฺชมานตฺตาฯ

เนวสญฺญาติ เอตฺถ น-กาโร อภาวตฺโถ, นาสญฺญนฺติ เอตฺถ น-กาโร อญฺญตฺโถ, อ-กาโร อภาวตฺโถว, อสญฺญํ อนสญฺญญฺจาติ อตฺโถฯ ปริยาปนฺนตฺตาติ เอกเทสภาเวน อนฺโตคธตฺตาฯ เอตฺถาติ จตุตฺถารุปฺเปฯ ทุติเย อตฺถวิกปฺเป เนวสญฺญาติ เอตฺถ น-กาโร อญฺญตฺโถฯ ตถา นาสญฺญาติ เอตฺถ น-กาโร, อ-กาโร จ อญฺญตฺโถ เอวาติ เตน ทฺวเยน สญฺญาภาโว เอว ทสฺสิโตติ ธมฺมายตนปริยาปนฺนตาย อายตนภาโว วุตฺโตวาติ ‘‘อธิฏฺฐานฏฺเฐนา’’ติ วุตฺตํ นิสฺสยปจฺจยภาวโตฯ

กิํ ปน การณํ, เยเนตฺถ สญฺญาว เอทิสี ชาตาติ อนุโยคํ สนฺธายาห ‘‘น เกวล’’นฺติอาทิฯ สญฺญาสีเสนายํ เทสนา กตา ‘‘นานตฺตกายา นานตฺตสญฺญิโน’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.341, 359; อ. นิ. 9.24) วิยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวํ เอส อตฺโถติ กญฺจิ วิเสสํ อุปาทาย สภาวโต อตฺถีติ วตฺตพฺพสฺเสว ธมฺมสฺส กญฺจิ วิเสสํ อุปาทาย นตฺถีติ วตฺตพฺพตาสงฺขาโต อตฺโถฯ

อติโถกมฺปิ ยํ เตลมตฺถิ ภนฺเตติ อาห อกปฺปิยภาวํ อุปาทาย, ตเทว นตฺถิ, ภนฺเต, เตลนฺติ อาห นาฬิปูรณํ อุปาทายฯ เตนาห ‘‘ตตฺถ ยถา’’ติอาทิฯ

ยทิ อารมฺมณสญฺชานนํ สญฺญากิจฺจํ, ตํ สญฺญา สมานา กถมยํ กาตุํ น สกฺโกตีติ อาห ‘‘ทหนกิจฺจมิวา’’ติอาทิฯ สงฺขาราวเสสสุขุมภาวปฺปตฺติยา เอว เหสา ปฏุสญฺญากิจฺจํ กาตุํ น สกฺโกติ, ตโต เอว จ ญาณสฺส สุคยฺหาปิ น โหติฯ เตนาห ‘‘นิพฺพิทาชนนมฺปิ กาตุํ น สกฺโกตี’’ติฯ อกตาภินิเวโสติ อกตวิปสฺสนาภินิเวโส อปฺปวตฺติตสมฺมสนจาโรฯ ปกติวิปสฺสโกติ ปกติยา วิปสฺสโกฯ ขนฺธาทิมุเขน วิปสฺสนํ อภินิวิสิตฺวา ทฺวาราลมฺพเนหิ สทฺธิํ ทฺวารปฺปวตฺตธมฺมานํ วิปสฺสโก สกฺกุเณยฺย ตพฺพิสยอุทยพฺพยญาณํ อุปฺปาเทตุํ, ยถา ปน สกฺโกติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โสปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กลาปสมฺมสนวเสเนวาติ จตุตฺถารุปฺปจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺเน ผสฺสาทิธมฺเม อวินิพฺภุชฺช เอกโต คเหตฺวา กลาปโต สมูหโต สมฺมสนวเสน นยวิปสฺสนาสงฺขาตกลาปสมฺมสนวเสนฯ

ผสฺสาทิธมฺเม วินิพฺภุชฺชิตฺวา วิสุํ วิสุํ สรูปโต คเหตฺวา อนิจฺจาทิวเสน สมฺมสนํ อนุปทธมฺมวิปสฺสนา ฯ เอวํ สุขุมตฺตํ คตา ยถา ธมฺมเสนาปตินาปิ นาม อนุปทํ น วิปสฺสเนยฺยาติ อตฺโถฯ

เถรสฺสาติ อญฺญตรสฺส เถรสฺสฯ อญฺญาหิปีติ เอตฺถ อยมปรา อุปมา – เอโก กิร พฺราหฺมโณ อญฺญตรํ ปุริสํ มนุญฺญํ มตฺติกภาชนํ คเหตฺวา ฐิตํ ทิสฺวา ยาจิ ‘‘เทหิ เม อิมํ ภาชน’’นฺติฯ โส สุราสิตฺตตํ สนฺธาย ‘‘นายฺโย สกฺกา ทาตุํ, สุรา เอตฺถ อตฺถี’’ติ อาหฯ พฺราหฺมโณ อตฺตโน สมีเป ฐิตํ ปุริสํ อุทฺทิสฺส อาห ‘‘เตน หิ อิมสฺส ปาตุํ เทหี’’ติฯ อิตโร ‘‘นตฺถยฺโย’’ติ อาหฯ ตตฺถ ยถา พฺราหฺมณสฺส อโยคฺยภาวํ อุปาทาย ‘‘อตฺถี’’ติปิ วตฺตพฺพํ, ปาตพฺพตาย ตตฺถ อภาวโต ‘‘นตฺถี’’ติปิ วตฺตพฺพํ ชาตํ, เอวํ อิธาปีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

กสฺมา ปเนตฺถ ยถา เหฏฺฐา ‘‘อนนฺโต อากาโส, อนนฺตํ วิญฺญาณํ, นตฺถิ กิญฺจี’’ติ ตตฺถ ตตฺถ ภาวนากาโร คหิโต, เอวํ โกจิ ภาวนากาโร น คหิโตติ? เกจิ ตาว อาหุ – ‘‘ภาวนากาโร นาม โสปจารสฺส ฌานสฺส ยถาสกํ อารมฺมเณ ปวตฺติอากาโร, อารมฺมณญฺเจตฺถ อากิญฺจญฺญายตนธมฺมาฯ เต ปน คยฺหมานา เอกสฺส วา ปุพฺพงฺคมธมฺมสฺส วเสน คเหตพฺพา สิยุํ, สพฺเพ เอว วาฯ ตตฺถ ปฐมปกฺเข วิญฺญาณสฺส คหณํ อาปนฺนนฺติ ‘วิญฺญาณํ วิญฺญาณ’นฺติ มนสิกาเร จตุตฺถารุปฺปสฺส วิญฺญาณญฺจายตนภาโว อาปชฺชติฯ ทุติยปกฺเข ปน สพฺพโส อากิญฺจญฺญายตนธมฺมารมฺมณตาย ฌานสฺส ‘อากิญฺจญฺญํ อากิญฺจญฺญ’นฺติ มนสิกาเร อากิญฺจญฺญายตนตา วา สิยา, อภาวารมฺมณตา วาฯ สพฺพถา เนวสญฺญานาสญฺญายตนภาโว น ลพฺภตี’’ติฯ ตทิทมการณํ ตถา ฌานสฺส อปฺปวตฺตนโตฯ น หิ จตุตฺถารุปฺปภาวนา วิญฺญาณมากิญฺจญฺญํ วา อามสนฺตี ปวตฺตติ, กิญฺจรหิ? ตติยารุปฺปสฺส สนฺตตํฯ

ยทิ เอวํ, กสฺมา ปาฬิยํ ‘‘สนฺต’’นฺติ น คหิตนฺติ? กิญฺจาปิ น คหิตตํ สุตฺเต (ที. นิ. 2.129; สํ. นิ. 2.152), วิภงฺเค (วิภ. 606 อาทโย) ปน คหิตเมวฯ ยถาห – ‘‘ตญฺเญว อากิญฺจญฺญายตนํ สนฺตโต มนสิ กโรติ, สงฺขาราวเสสสมาปตฺติํ ภาเวตี’’ติ (วิภ. 619)ฯ อถ กสฺมา วิภงฺเค วิย สุตฺเต ภาวนากาโร น คหิโตติ? เวเนยฺยชฺฌาสยโต, เทสนาวิลาสโต จฯ

เย หิ เวเนยฺยา ยถา เหฏฺฐา ตีสุ อารุปฺเปสุ ‘‘อนนฺโต อากาโส, อนนฺตํ วิญฺญาณํ, นตฺถิ กิญฺจี’’ติ ภาวนากาโร คหิโต, เอวํ อคฺคหิเต เอว ตสฺมิํ ตมตฺถํ ปฏิวิชฺฌนฺติ, เตสํ วเสน สุตฺเต ตถา เทสนา กตา, สุตฺตนฺตคติกาว อภิธมฺเม สุตฺตนฺตภาชนีเย (วิภ. 605 อาทโย) อุทฺเทสเทสนาฯ เย ปน เวเนยฺยา วิภชิตฺวา วุตฺเตเยว ตสฺมิํ ตมตฺถํ ปฏิวิชฺฌนฺติ, เตสํ วเสน วิภงฺเค ภาวนากาโร วุตฺโตฯ ธมฺมิสฺสโร ปน ภควา สมฺมาสมฺพุทฺโธ ธมฺมานํ เทเสตพฺพปฺปการํ ชานนฺโต กตฺถจิ ภาวนาการํ คณฺหาติ, กตฺถจิ ภาวนาการํ น คณฺหาติฯ สา จ เทสนา ยาวเทว เวเนยฺยวินยตฺถาติ อยเมตฺถ เทสนาวิลาโสฯ สุตฺตนฺตเทสนา วา ปริยายกถาติ ตตฺถ ภาวนากาโร น คหิโต, อภิธมฺมเทสนา ปน นิปฺปริยายกถาติ ตตฺถ ภาวนากาโร คหิโตติ เอวมฺเปตฺถ ภาวนาการสฺส คหเณ, อคฺคหเณ จ การณํ เวทิตพฺพํฯ

อปเร ปน ภณนฺติ – ‘‘จตุตฺถารุปฺเป วิเสสทสฺสนตฺถํ สุตฺเต ภาวนาการสฺส อคฺคหณํ, สฺวายํ วิเสโส อนุปุพฺพภาวนาชนิโตฯ สา จ อนุปุพฺพภาวนา ปหานกฺกโมปชนิตา ปหาตพฺพสมติกฺกเมน ฌานานํ อธิคนฺตพฺพโตฯ ตถา หิ กามาทิวิเวกวิตกฺกวิจารวูปสมปีติวิราคโสมนสฺสตฺถงฺคมมุเขน รูปาวจรชฺฌานานิ เทสิตานิ, รูปสญฺญาทิสมติกฺกมมุเขน อรูปชฺฌานานิฯ น เกวลญฺจ ฌานานิเยว, อถ โข สพฺพมฺปิ สีลํ, สพฺพาปิ ปญฺญา ปฏิปกฺขธมฺมปฺปหานวเสเนว สมฺปาเทตพฺพโต ปหาตพฺพธมฺมสมติกฺกมทสฺสนมุเขเนว เทสนา อารุฬฺหาฯ

ตถา หิ ‘‘ปาณาติปาตํ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.8, 194) สีลสํวโร, ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยญฺชนคฺคาหี’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.213; ม. นิ. 1.411, 421; 3.15, 75) อินฺทฺริยสํวโร, ‘‘เนว ทวาย น มทายา’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.23, 422; 2.24; 3.75; สํ. นิ. 2.63; อ. นิ. 6.58; มหานิ. 206; วิภ. 518) โภชเน มตฺตญฺญุตา, ‘‘อิธ ภิกฺขุ มิจฺฉาชีวํ ปหาย สมฺมาอาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปตี’’ติอาทินา (สํ. นิ. 5.8) อาชีวปาริสุทฺธิ, ‘‘อภิชฺฌํ โลเก ปหาย วิคตาภิชฺเฌน เจตสา’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.217; ม. นิ. 1.412, 425; 3.16, 75) ชาคริยานุโยโค, ‘‘อนิจฺจสญฺญา ภาเวตพฺพา อสฺมิมานสมุคฺฆาตาย, อนิจฺจสญฺญิโน, เมฆิย, อนตฺตสญฺญา สณฺฐาติ, อนตฺตสญฺญี อสฺมิมานสมุคฺฆาตํ คจฺฉติ, อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติอาทินา ปญฺญา ปฏิปกฺขธมฺมปฺปหานวเสเนว เทสิตาฯ ตสฺมา ฌานานิ เทเสนฺโต ภควา ‘‘วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.226; สํ. นิ. 2.152; อ. นิ. 4.123) ปหาตพฺพธมฺมสมติกฺกมทสฺสนมุเขเนว เทเสสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘กามาทิวิเวกวิตกฺกวิจารวูปสมปีติวิราคโสมนสฺสตฺถงฺคมมุเขน รูปาวจรชฺฌานานิ เทสิตานิ, รูปสญฺญาทิสมติกฺกมมุเขน อรูปชฺฌานานี’’ติฯ ตตฺถ ยถา รูปาวจรํ ปฐมํ ฌานํ ภาวนาวิเสสาธิคเตหิ วิตกฺกาทีหิ วิย สทฺธาทีหิปิ ติกฺขวิสทสูรสภาเวหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตตฺตา กามจฺฉนฺทาทีนํ นีวรณานํ, ตเทกฏฺฐานญฺจ ปาปธมฺมานํ วิกฺขมฺภนโต อุตฺตริมนุสฺสธมฺมภาวปฺปตฺตํ กามาวจรธมฺเมหิ สณฺหสุขุมํ, สนฺตํ, ปณีตญฺจ โหติ; ทุติยชฺฌานาทีนิ ปน ภาวนาวิเสเสน โอฬาริกงฺคปฺปหานโต ตโต สาติสยํ สณฺหสุขุมสณฺหสุขุมตราทิภาวปฺปตฺตานิ โหนฺติฯ ตถา อรูปาวจรํ ปฐมชฺฌานํ รูปวิราคภาวนาภาเวน ปวตฺตมานํ อารมฺมณสนฺตตายปิ องฺคสนฺตตายปิ ปากติกปริตฺตธมฺเมหิ วิย สพฺพรูปาวจรธมฺเมหิ สนฺตสุขุมภาวปฺปตฺตํ โหติฯ อารมฺมณสนฺตภาเวนาปิ หิ ตทารมฺมณธมฺมา สนฺตสภาวา โหนฺติ, เสยฺยถาปิ โลกุตฺตรธมฺมารมฺมณา ธมฺมาฯ

สติปิ ธมฺมโต, มหคฺคตภาเวนาปิ จ อเภเท รูปาวจรจตุตฺถโต อารุปฺปํ องฺคโตปิ สนฺตเมว, ยตสฺส สนฺตวิโมกฺขตา วุตฺตาฯ ทุติยารุปฺปาทีนิ ปน ปฐมารุปฺปาทิโต องฺคโต, อารมฺมณโต จ สนฺตสนฺตตรสนฺตตมภาวปฺปตฺตานิ ตถา ภาวนาวิเสสสมาโยคโต, สฺวายํ ภาวนาวิเสโส ปฐมชฺฌานูปจารโต ปฏฺฐาย ตํตํปหาตพฺพสมติกฺกมนวเสน ตสฺส ตสฺส ฌานสฺส สนฺตสุขุมภาวํ อาปาเทนฺโต จตุตฺถารุปฺเป สงฺขาราวเสสสุขุมภาวํ ปาเปติฯ ยโต จตุตฺถารุปฺปํ ยถา อนุปทธมฺมวิปสฺสนาวเสน วิปสฺสนาย อารมฺมณภาวํ อุปคนฺตฺวา ปกติวิปสฺสกสฺสาปิ นิพฺพิทุปฺปตฺติยา ปจฺจโย น โหติ สงฺขาราวเสสสุขุมภาวปฺปตฺติโต, ตถา สยํ ตติยารุปฺปธมฺเมสุ ปวตฺตมานํ เต ยาถาวโต วิภาเวตุํ น สกฺโกติ, ยถา ตทญฺญชฺฌานานิ อตฺตโน อารมฺมณํฯ

เกวลํ ปน อารพฺภ ปวตฺติมตฺตเมวสฺส ตตฺถ โหติ , ตยิทํ อารมฺมณภาเวนาปิ นาม วิภูตาการตาย ฐาตุํ อปฺปโหนฺตํ อารมฺมณกรเณ กิํ ปโหติฯ ตสฺมา ตทสฺส อวิภูตกิจฺจตํ ทิสฺวา สตฺถา เหฏฺฐา ตีสุ ฐาเนสุ ภาวนาการํ วตฺวา ตาทิโส อิธ น ลพฺภตีติ ทีเปตุํ จตุตฺถารุปฺปเทสนายํ สุตฺเต ภาวนาการํ ปริยายเทสนตฺตา น กเถสิฯ

ยสฺมา ปน สารมฺมณสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมเณ ปวตฺติอากาโร อตฺเถวาติ อติสุขุมภาวปฺปตฺตํ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํเยว อากิญฺจญฺญายตนํ สนฺตโต มนสิ กโรตี’’ติ (วิภ. 619) วิภงฺเค วุตฺตํ ยถาธมฺมสาสนภาวโต, ปุพฺพภาควเสน วา วิภงฺเค ‘‘สนฺตโต มนสิ กโรตี’’ติ วุตฺตํ ตทา โยคิโน ตสฺส วิภูตภาวโตฯ อปฺปนาวเสน ปน สุตฺเต ภาวนากาโร น คหิโต อวิภูตภาวโตฯ กมฺมฏฺฐานํ หิ กิญฺจิ อาทิโต อวิภูตํ โหติ, ยถา ตํ? พุทฺธานุสฺสติอาทิฯ กิญฺจิ มชฺเฌ, ยถา ตํ? อานาปานสฺสติฯ กิญฺจิ อุภยตฺถ, ยถา ตํ? อุปสมานุสฺสติอาทิฯ จตุตฺถารุปฺปกมฺมฏฺฐานํ ปน ปริโยสาเน อวิภูตํ ภาวนาย มตฺถกปฺปตฺติยํ อารมฺมณสฺส อวิภูตภาวโตฯ ตสฺมา จตุตฺถารุปฺเป อิมํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ สตฺถารา สุตฺเต ภาวนากาโร น คหิโต, น สพฺเพน สพฺพํ อภาวโตติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ

ปกิณฺณกกถาวณฺณนา

[288] อสทิสรูโปติ ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณอสีติอนุพฺยญฺชนพฺยามปฺปภาเกตุมาลาทีหิ รูปคุเณหิ อญฺเญหิ อสาธารณรูปกาโย, สภาวตฺโถ วา รูป-สทฺโท ‘‘ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูป’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 2.400; ม. นิ. 1.133; วิภ. 203) วิยฯ ตสฺมา อสทิสรูโปติ อสทิสสภาโว, เตน ทสพลจตุเวสารชฺชาทิคุณวิเสสสมาโยคทีปนโต สตฺถุ ธมฺมกายสมฺปตฺติยาปิ อสทิสตา ทสฺสิตา โหติฯ อิตีติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรนฯ ตสฺมินฺติ อารุปฺเปฯ ปกิณฺณกกถาปิ วิญฺเญยฺยาติ ปุพฺเพ วิย อสาธารณํ ตตฺถ ตตฺถ ฌาเน ปตินิยตเมว อตฺถํ อคฺคเหตฺวา สาธารณภาวโต ตตฺถ ตตฺเถว ปกิณฺณกํ วิสฏํ อตฺถํ คเหตฺวา ปวตฺตา ปกิณฺณกกถาปิ วิชานิตพฺพาฯ