เนวสญฺญานาสญฺญายตนกถาวณฺณนา

[285] โน จ สนฺตาติ ยถา เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติ สงฺขาราวเสสสุขุมภาวปฺปตฺติยา สวิเสสา สนฺตา, เอวมยํ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติ โน จ สนฺตา ตทภาวโตฯ ยา อยํ ขนฺเธสุ ปจฺจยยาปนียตาย, โรคมูลตาย จ โรคสริกฺขตา, ทุกฺขตาสูลโยคาทินา คณฺฑสริกฺขตา, ปีฬาชนนาทินา สลฺลสริกฺขตา จ, สา สญฺญาย สติ โหติ, นาสตีติ วุตฺตํ ‘‘สญฺญา โรโค, สญฺญา คณฺโฑ, สญฺญา สลฺล’’นฺติฯ สา เจตฺถ ปฏุกิจฺจา ปญฺจโวการภวโต โอฬาริกสญฺญา เวทิตพฺพาฯ น เกวลํ สญฺญา เอว, อถ โข เวทนาเจตนาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ สญฺญาสีเสน ปน นิทฺเทโส กโตฯ เอตํ สนฺตนฺติ เอตํ อสนฺตภาวกรโรคาทิสริกฺขสญฺญาวิรหโต สนฺตํฯ ตโต เอว ปณีตํฯ กิํ ปน ตนฺติ อาห ‘‘เนวสญฺญานาสญฺญา’’ติ ? ตทปเทเสน ตํสมฺปยุตฺตชฺฌานมาห ‘‘อาทีนว’’นฺติฯ เอตฺถ โรคาทิสริกฺขสญฺญาทิสพฺภาโวปิ อาทีนโว ทฏฺฐพฺโพ, น อาสนฺนวิญฺญาณญฺจายตนปจฺจตฺถิกตาวฯ อุปรีติ จตุตฺถารุปฺเปฯ สา วาติ สา เอวฯ วตฺติตาติ ปวตฺติตา นิพฺพตฺติตา วฬญฺชิตาฯ

ตสฺมิํ นิมิตฺเตติ ตสฺมิํ ตติยารุปฺปสมาปตฺติสงฺขาเต ฌานนิมิตฺเตฯ มานสนฺติ จิตฺตํ ‘‘มโน เอว มานส’’นฺติ กตฺวา, ภาวนามนสิการํ วาฯ ตํ หิ มนสิ ภวนฺติ มานสนฺติ วุจฺจติฯ ฌานสมฺปยุตฺตธมฺมานมฺปิ ฌานานุคุณตาย สมาปตฺติปริยาโย ลพฺภตีติ อาห ‘‘อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติสงฺขาเตสุ จตูสุ ขนฺเธสู’’ติ, อารมฺมณภูเตสูติ อธิปฺปาโยฯ

[286] ยถาวุตฺตํ อากิญฺจญฺญํ อารมฺมณปจฺจยภาวโต อายตนํ การณมสฺสาติ ฌานํ อากิญฺจญฺญายตนํ, อากิญฺจญฺญเมว อารมฺมณปจฺจยภูตํ ฌานสฺส การณนฺติ อารมฺมณํ อากิญฺจญฺญายตนนฺติ เอวํ วา อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เสสเมตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ

ยาย สญฺญาย ภาวโตติ ยาทิสาย สญฺญาย อตฺถิภาเวนฯ ยา หิ สา ปฏุสญฺญากิจฺจสฺส อภาวโต สญฺญาติปิ น วตฺตพฺพา, สญฺญาสภาวานาติวตฺตนโต อสญฺญาติปิ น วตฺตพฺพา, ตสฺสา วิชฺชมานตฺตาติ อตฺโถฯ ตนฺติ ตํ ฌานํฯ ตํ ตาว ทสฺเสตุนฺติ เอตฺถ ตนฺติ ตํ สสาปฏิปทํ, ยถาวุตฺตสญฺญํ, ตสฺสา จ อธิคมุปายนฺติ อตฺโถฯ เนวสญฺญีนาสญฺญีติ หิ ปุคฺคลาธิฏฺฐาเนน ธมฺมํ อุทฺธรนฺเตน สญฺญาวนฺตมุเขน สญฺญา อุทฺธฏา, อญฺญถา เนวสญฺญานาสญฺญายตนนฺติ อุทฺธริตพฺพํ สิยาฯ สา ปน ปฏิปทา ยตฺถ ปวตฺตติ, ยถา จ ปวตฺตติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อากิญฺจญฺญายตนํ สนฺตโต มนสิ กโรติ, สงฺขาราวเสสสมาปตฺติํ ภาเวตี’’ติ วุตฺตํฯ อากิญฺจญฺญายตนํ หิ จตุตฺถารุปฺปภาวนาย ปวตฺติฏฺฐานํ, สงฺขาราวเสสสมาปตฺติ ปวตฺติอากาโรติฯ ยตฺร หิ นามาติ ยา นามฯ นตฺถิภาวมฺปีติ วิญฺญาณสฺส สุญฺญตมฺปิ, เอวํ สุขุมมฺปีติ อธิปฺปาโยฯ สนฺตารมฺมณตายาติ สนฺตํ อารมฺมณํ เอติสฺสาติ สนฺตารมฺมณา, ตพฺภาโว สนฺตารมฺมณตา, ตาย, น ฌานสนฺตตายฯ น หิ ตติยารุปฺปสมาปตฺติ จตุตฺถารุปฺปชฺฌานโต สนฺตาฯ