เมนู

อากิญฺจญฺญายตนกถาวณฺณนา

[283] ตติยารุปฺปกมฺมฏฺฐาเน ยํ เหฏฺฐา วุตฺตสทิสํ, ตํ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํ, อปุพฺพเมว วณฺณยิสฺสามฯ ตตฺถ ตสฺเสวาติ ยํ อารพฺภ วิญฺญาณญฺจายตนํ ปวตฺตํ, ตสฺเสวฯ กิํ ปน ตนฺติ อาห ‘‘อากาสานญฺจายตนวิญฺญาณสฺสา’’ติฯ เอเตน ตโต อญฺญํ ตติยารุปฺปชฺฌานสฺส อารมฺมณํ นตฺถีติ ทสฺเสติฯ ‘‘อารมฺมณภูตสฺสา’’ติ อิมินา ตสฺส อนารมฺมณภูตํ ทุติยารุปฺปวิญฺญาณํ นิวตฺเตติฯ อภาโวติ นตฺถิตาฯ สุญฺญตาติ ริตฺตตาฯ วิวิตฺตากาโรติ วิเวโกฯ ตีหิ ปเทหิ ปฐมารุปฺปวิญฺญาณสฺส อปคมเมว วทติฯ ‘‘มนสิ กาตพฺโพ’’ติ วตฺวา มนสิการวิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ วิญฺญาณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อมนสิกริตฺวาติ สพฺเพน สพฺพํ มนสิ อกตฺวา อจินฺเตตฺวาฯ วา-สทฺโท อนิยมตฺโถ, เตน ตีสุ ปกาเรสุ เอเกนปิ อตฺถสิทฺธีติ ทสฺเสติฯ

ตสฺมิํ นิมิตฺเตติ ตสฺมิํ ปฐมารุปฺปวิญฺญาณสฺส อภาวสงฺขาเต ฌานุปฺปตฺตินิมิตฺเตฯ อากาเส ผุเฏติ อากาสํ ผริตฺวา ปวตฺเตฯ ‘‘อากาสผุเฏ’’ติ วา ปาโฐฯ สุญฺญวิวิตฺตนตฺถิภาเวติ สุญฺญภาเว, วิวิตฺตภาเว, นตฺถิภาเว จาติ เยน อากาเรน ภาวิตํ, ตสฺส คหณตฺถํ วุตฺตํฯ อถ วา สุญฺญวิวิตฺตนตฺถิภาเวติ สุญฺญวิวิตฺตตาสงฺขาเต นตฺถิภาเว, เตน วินาสาภาวเมว ทสฺเสติ, น ปุเร อภาวาทิเกฯ

ตสฺมิํ หิ อปฺปนาจิตฺเตติ อากิญฺจญฺญายตนชฺฌานสมฺปยุตฺเต อปฺปนาวเสน ปวตฺเต จิตฺเต, ตสฺมิํ วา ปฐมารุปฺปสฺส อปคมสงฺขาเต นตฺถิภาเว ยถาวุตฺเต อปฺปนาจิตฺเต อุปฺปนฺเนฯ โส ภิกฺขุ อภาวเมว ปสฺสนฺโต วิหรตีติ สมฺพนฺโธฯ ปุริโส กตฺถจิ คนฺตฺวา อาคนฺตฺวา สุญฺญเมว ปสฺสติ, นตฺถิภาวเมว ปสฺสตีติ โยชนาฯ ตํ ฐานนฺติ ตํ สนฺนิปาตฏฺฐานํฯ ‘‘ปริกมฺมมนสิกาเรน อนฺตรหิเต’’ติ อิมินา อารมฺมณกรณาภาเวน ตสฺส อนฺตรธานํ น นฏฺฐตฺตาติ ทสฺเสติฯ ตตฺริทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – ยถา โส ปุริโส ตตฺถ สนฺนิปติตํ ภิกฺขุสงฺฆํ ทิสฺวา คโต, ตโต สพฺเพสุ ภิกฺขูสุ เกนจิเทว กรณีเยน อปคเตสุ อาคนฺตฺวา ตํ ฐานํ ภิกฺขูหิ สุญฺญเมว ปสฺสติ, น ภิกฺขูนํ ตโตปิ อปคตการณํ, เอวมยํ โยคาวจโร ปุพฺเพ วิญฺญาณญฺจายตนชฺฌานจกฺขุนา ปฐมารุปฺปวิญฺญาณํ ทิสฺวา ปจฺฉา นตฺถีติ ปริกมฺมมนสิกาเรน ตสฺมิํ อปคเต ตติยารุปฺปชฺฌานจกฺขุนา ตสฺส นตฺถิภาวเมว ปสฺสนฺโต วิหรติ, น ตสฺส อปคมนการณํ วีมํสติ ฌานสฺส ตาทิสาโภคาภาวโตติฯ สพฺพโส วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมาติ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ

[284] นตฺถิตา ปริยายาสุญฺญวิวิตฺตภาวาติ ‘‘นตฺถี’’ติ ปทสฺส อตฺถํ วทนฺเตน สุญฺญวิวิตฺตปทานิปิ คหิตานิฯ อาเมฑิตวจนํ ปน ภาวนาการทสฺสนํฯ วิภงฺเคปิ อิมสฺส ปทสฺส อยเมวตฺโถ วุตฺโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยมฺปิ วิภงฺเค’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ตญฺเญว วิญฺญาณํ อภาเวตีติ ยํ ปุพฺเพ ‘‘อนนฺตํ วิญฺญาณ’’นฺติ มนสิ กตํ ปฐมารุปฺปวิญฺญาณํ, ตํเยวาติ อตฺโถ ฯ ตํเยว หิ อารมฺมณภูตํ ปฐเมน วิย รูปนิมิตฺตํ ตติเยนารุปฺเปนาภาเวตีติฯ ขยโต สมฺมสนนฺติ ภงฺคานุปสฺสนมาหฯ สา หิ สงฺขตธมฺมานํ ภงฺคาภาวเมว ปสฺสนฺตี ‘‘วิญฺญาณมฺปิ อภาเวตี’’ติอาทินา วตฺตพฺพตํ ลภตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘ขยโต สมฺมสนํ วิย วุตฺต’’นฺติฯ อสฺสาติ ปาฐสฺสฯ ปุน อสฺสาติ วิญฺญาณสฺสฯ อภาเวตีติ อภาวํ กโรติฯ ยถา ญาณสฺส น อุปติฏฺฐติ, เอวํ กโรติ อมนสิกรณโตฯ ตโต เอว วิภาเวติ วิคตภาวํ กโรติ, วินาเสติ วา ยถา น ทิสฺสติ, ตถา กรณโตฯ เตเนว อนฺตรธาเปติ ติโรภาวํ คเมติฯ น อญฺญถาติ อิมิสฺสา ปาฬิยา เอวมตฺโถ, น อิโต อญฺญถา อยุชฺชมานกตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ

อสฺสาติ ปฐมารุปฺปวิญฺญาณาภาวสฺสฯ กิญฺจนนฺติ กิญฺจิปิฯ สภาวธมฺมสฺส อปฺปาวเสสตา นาม ภงฺโค เอว สิยาติ อาห ‘‘ภงฺคมตฺตมฺปิ อสฺส อวสิฏฺฐํ นตฺถี’’ติฯ สติ หิ ภงฺคมตฺเตปิ ตสฺส สกิญฺจนตา สิยาฯ อกิญฺจนนฺติ จ วิญฺญาณสฺส กิญฺจิ ปการํ อคฺคเหตฺวา สพฺเพน สพฺพํ วิภาวนมาหฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

เนวสญฺญานาสญฺญายตนกถาวณฺณนา

[285] โน จ สนฺตาติ ยถา เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติ สงฺขาราวเสสสุขุมภาวปฺปตฺติยา สวิเสสา สนฺตา, เอวมยํ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติ โน จ สนฺตา ตทภาวโตฯ ยา อยํ ขนฺเธสุ ปจฺจยยาปนียตาย, โรคมูลตาย จ โรคสริกฺขตา, ทุกฺขตาสูลโยคาทินา คณฺฑสริกฺขตา, ปีฬาชนนาทินา สลฺลสริกฺขตา จ, สา สญฺญาย สติ โหติ, นาสตีติ วุตฺตํ ‘‘สญฺญา โรโค, สญฺญา คณฺโฑ, สญฺญา สลฺล’’นฺติฯ สา เจตฺถ ปฏุกิจฺจา ปญฺจโวการภวโต โอฬาริกสญฺญา เวทิตพฺพาฯ น เกวลํ สญฺญา เอว, อถ โข เวทนาเจตนาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ สญฺญาสีเสน ปน นิทฺเทโส กโตฯ เอตํ สนฺตนฺติ เอตํ อสนฺตภาวกรโรคาทิสริกฺขสญฺญาวิรหโต สนฺตํฯ ตโต เอว ปณีตํฯ กิํ ปน ตนฺติ อาห ‘‘เนวสญฺญานาสญฺญา’’ติ ? ตทปเทเสน ตํสมฺปยุตฺตชฺฌานมาห ‘‘อาทีนว’’นฺติฯ เอตฺถ โรคาทิสริกฺขสญฺญาทิสพฺภาโวปิ อาทีนโว ทฏฺฐพฺโพ, น อาสนฺนวิญฺญาณญฺจายตนปจฺจตฺถิกตาวฯ อุปรีติ จตุตฺถารุปฺเปฯ สา วาติ สา เอวฯ วตฺติตาติ ปวตฺติตา นิพฺพตฺติตา วฬญฺชิตาฯ

ตสฺมิํ นิมิตฺเตติ ตสฺมิํ ตติยารุปฺปสมาปตฺติสงฺขาเต ฌานนิมิตฺเตฯ มานสนฺติ จิตฺตํ ‘‘มโน เอว มานส’’นฺติ กตฺวา, ภาวนามนสิการํ วาฯ ตํ หิ มนสิ ภวนฺติ มานสนฺติ วุจฺจติฯ ฌานสมฺปยุตฺตธมฺมานมฺปิ ฌานานุคุณตาย สมาปตฺติปริยาโย ลพฺภตีติ อาห ‘‘อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติสงฺขาเตสุ จตูสุ ขนฺเธสู’’ติ, อารมฺมณภูเตสูติ อธิปฺปาโยฯ

[286] ยถาวุตฺตํ อากิญฺจญฺญํ อารมฺมณปจฺจยภาวโต อายตนํ การณมสฺสาติ ฌานํ อากิญฺจญฺญายตนํ, อากิญฺจญฺญเมว อารมฺมณปจฺจยภูตํ ฌานสฺส การณนฺติ อารมฺมณํ อากิญฺจญฺญายตนนฺติ เอวํ วา อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เสสเมตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ

ยาย สญฺญาย ภาวโตติ ยาทิสาย สญฺญาย อตฺถิภาเวนฯ ยา หิ สา ปฏุสญฺญากิจฺจสฺส อภาวโต สญฺญาติปิ น วตฺตพฺพา, สญฺญาสภาวานาติวตฺตนโต อสญฺญาติปิ น วตฺตพฺพา, ตสฺสา วิชฺชมานตฺตาติ อตฺโถฯ นฺติ ตํ ฌานํฯ ตํ ตาว ทสฺเสตุนฺติ เอตฺถ นฺติ ตํ สสาปฏิปทํ, ยถาวุตฺตสญฺญํ, ตสฺสา จ อธิคมุปายนฺติ อตฺโถฯ เนวสญฺญีนาสญฺญีติ หิ ปุคฺคลาธิฏฺฐาเนน ธมฺมํ อุทฺธรนฺเตน สญฺญาวนฺตมุเขน สญฺญา อุทฺธฏา, อญฺญถา เนวสญฺญานาสญฺญายตนนฺติ อุทฺธริตพฺพํ สิยาฯ สา ปน ปฏิปทา ยตฺถ ปวตฺตติ, ยถา จ ปวตฺตติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อากิญฺจญฺญายตนํ สนฺตโต มนสิ กโรติ, สงฺขาราวเสสสมาปตฺติํ ภาเวตี’’ติ วุตฺตํฯ อากิญฺจญฺญายตนํ หิ จตุตฺถารุปฺปภาวนาย ปวตฺติฏฺฐานํ, สงฺขาราวเสสสมาปตฺติ ปวตฺติอากาโรติฯ ยตฺร หิ นามาติ ยา นามฯ นตฺถิภาวมฺปีติ วิญฺญาณสฺส สุญฺญตมฺปิ, เอวํ สุขุมมฺปีติ อธิปฺปาโยฯ สนฺตารมฺมณตายาติ สนฺตํ อารมฺมณํ เอติสฺสาติ สนฺตารมฺมณา, ตพฺภาโว สนฺตารมฺมณตา, ตาย, น ฌานสนฺตตายฯ น หิ ตติยารุปฺปสมาปตฺติ จตุตฺถารุปฺปชฺฌานโต สนฺตาฯ