อากิญฺจญฺญายตนกถาวณฺณนา

[283] ตติยารุปฺปกมฺมฏฺฐาเน ยํ เหฏฺฐา วุตฺตสทิสํ, ตํ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํ, อปุพฺพเมว วณฺณยิสฺสามฯ ตตฺถ ตสฺเสวาติ ยํ อารพฺภ วิญฺญาณญฺจายตนํ ปวตฺตํ, ตสฺเสวฯ กิํ ปน ตนฺติ อาห ‘‘อากาสานญฺจายตนวิญฺญาณสฺสา’’ติฯ เอเตน ตโต อญฺญํ ตติยารุปฺปชฺฌานสฺส อารมฺมณํ นตฺถีติ ทสฺเสติฯ ‘‘อารมฺมณภูตสฺสา’’ติ อิมินา ตสฺส อนารมฺมณภูตํ ทุติยารุปฺปวิญฺญาณํ นิวตฺเตติฯ อภาโวติ นตฺถิตาฯ สุญฺญตาติ ริตฺตตาฯ วิวิตฺตากาโรติ วิเวโกฯ ตีหิ ปเทหิ ปฐมารุปฺปวิญฺญาณสฺส อปคมเมว วทติฯ ‘‘มนสิ กาตพฺโพ’’ติ วตฺวา มนสิการวิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ วิญฺญาณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อมนสิกริตฺวาติ สพฺเพน สพฺพํ มนสิ อกตฺวา อจินฺเตตฺวาฯ วา-สทฺโท อนิยมตฺโถ, เตน ตีสุ ปกาเรสุ เอเกนปิ อตฺถสิทฺธีติ ทสฺเสติฯ

ตสฺมิํ นิมิตฺเตติ ตสฺมิํ ปฐมารุปฺปวิญฺญาณสฺส อภาวสงฺขาเต ฌานุปฺปตฺตินิมิตฺเตฯ อากาเส ผุเฏติ อากาสํ ผริตฺวา ปวตฺเตฯ ‘‘อากาสผุเฏ’’ติ วา ปาโฐฯ สุญฺญวิวิตฺตนตฺถิภาเวติ สุญฺญภาเว, วิวิตฺตภาเว, นตฺถิภาเว จาติ เยน อากาเรน ภาวิตํ, ตสฺส คหณตฺถํ วุตฺตํฯ อถ วา สุญฺญวิวิตฺตนตฺถิภาเวติ สุญฺญวิวิตฺตตาสงฺขาเต นตฺถิภาเว, เตน วินาสาภาวเมว ทสฺเสติ, น ปุเร อภาวาทิเกฯ

ตสฺมิํ หิ อปฺปนาจิตฺเตติ อากิญฺจญฺญายตนชฺฌานสมฺปยุตฺเต อปฺปนาวเสน ปวตฺเต จิตฺเต, ตสฺมิํ วา ปฐมารุปฺปสฺส อปคมสงฺขาเต นตฺถิภาเว ยถาวุตฺเต อปฺปนาจิตฺเต อุปฺปนฺเนฯ โส ภิกฺขุ อภาวเมว ปสฺสนฺโต วิหรตีติ สมฺพนฺโธฯ ปุริโส กตฺถจิ คนฺตฺวา อาคนฺตฺวา สุญฺญเมว ปสฺสติ, นตฺถิภาวเมว ปสฺสตีติ โยชนาฯ ตํ ฐานนฺติ ตํ สนฺนิปาตฏฺฐานํฯ ‘‘ปริกมฺมมนสิกาเรน อนฺตรหิเต’’ติ อิมินา อารมฺมณกรณาภาเวน ตสฺส อนฺตรธานํ น นฏฺฐตฺตาติ ทสฺเสติฯ ตตฺริทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – ยถา โส ปุริโส ตตฺถ สนฺนิปติตํ ภิกฺขุสงฺฆํ ทิสฺวา คโต, ตโต สพฺเพสุ ภิกฺขูสุ เกนจิเทว กรณีเยน อปคเตสุ อาคนฺตฺวา ตํ ฐานํ ภิกฺขูหิ สุญฺญเมว ปสฺสติ, น ภิกฺขูนํ ตโตปิ อปคตการณํ, เอวมยํ โยคาวจโร ปุพฺเพ วิญฺญาณญฺจายตนชฺฌานจกฺขุนา ปฐมารุปฺปวิญฺญาณํ ทิสฺวา ปจฺฉา นตฺถีติ ปริกมฺมมนสิกาเรน ตสฺมิํ อปคเต ตติยารุปฺปชฺฌานจกฺขุนา ตสฺส นตฺถิภาวเมว ปสฺสนฺโต วิหรติ, น ตสฺส อปคมนการณํ วีมํสติ ฌานสฺส ตาทิสาโภคาภาวโตติฯ สพฺพโส วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมาติ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ

[284] นตฺถิตา ปริยายาสุญฺญวิวิตฺตภาวาติ ‘‘นตฺถี’’ติ ปทสฺส อตฺถํ วทนฺเตน สุญฺญวิวิตฺตปทานิปิ คหิตานิฯ อาเมฑิตวจนํ ปน ภาวนาการทสฺสนํฯ วิภงฺเคปิ อิมสฺส ปทสฺส อยเมวตฺโถ วุตฺโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยมฺปิ วิภงฺเค’’ติอาทิ วุตฺตํฯ