[280] อสฺสาติ อากาสสฺสฯ อุปฺปาโท เอว อนฺโต อุปฺปาทนฺโต, ตถา วยนฺโตฯ สภาวธมฺโม หิ อหุตฺวา สมฺภวโต, หุตฺวา จ วินสฺสนโต อุทยวยปริจฺฉินฺโนฯ อากาโส ปน อสภาวธมฺมตฺตา ตทุภยาภาวโต อนนฺโต วุตฺโตฯ อชฏากาสปริจฺฉินฺนากาสานํ อิธ อนธิปฺเปตตฺตา ‘‘อากาโสติ กสิณุคฺฆาฏิมากาโส วุจฺจตี’’ติ อาหฯ กสิณํ อุคฺฆาฏียติ เอเตนาติ กสิณุคฺฆาโฏ, ตเทว กสิณุคฺฆาฏิมํฯ มนสิการวเสนาปีติ รูปวิเวกมตฺตคฺคหเณน ปริจฺเฉทสฺส อคฺคหณโต อนนฺตผรณากาเรน ปวตฺตปริกมฺมมนสิการวเสนาปิฯ อนนฺตํ ผรตีติ อคฺคหิตปริจฺเฉทตาย อนนฺตํ กตฺวา ปริกมฺมสมฺผสฺสปุพฺพเกน ฌานสมฺผสฺเสน ผุสติฯ ยถา ภิสคฺคเมว เภสชฺชํ, เอวํ อากาสานนฺตเมว อากาสานญฺจํ สํโยคปรสฺส ต-การสฺส จ-การํ กตฺวาฯ ฌานสฺส ปวตฺติฏฺฐานภาวโต อารมฺมณํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน ‘‘อายตนมสฺสา’’ติ วุตฺตํ, อธิฏฺฐานฏฺเฐ อายตน-สทฺทสฺส ทสฺสนโตฯ การณากรสญฺชาติเทสนิวาสตฺเถปิ อายตน-สทฺโท อิธ ยุชฺชเตวฯ

วิญฺญาณญฺจายตนกถาวณฺณนา

[281] จิณฺโณ จริโต ปคุณิกโต อาวชฺชนาทิลกฺขโณ วสีภาโว เอเตนาติ จิณฺณวสีภาโว, เตน จิณฺณวสีภาเวนฯ รูปาวจรสญฺญํ อนติกฺกมิตฺวา อนธิคนฺตพฺพโต, ตํสหคตสญฺญามนสิการสมุทาจารสฺส หานภาคิยภาวาวหโต, ตํสมติกฺกเมเนว ตทญฺเญสํ สมติกฺกมิตพฺพานํ สมติกฺกมสิทฺธิโต จ วุตฺตํ ‘‘อาสนฺนรูปาวจรชฺฌานปจฺจตฺถิกา’’ติฯ วีถิปฏิปนฺนาย ภาวนาย อุปรูปริวิเสสาวหภาวโต, ปณีตภาวสิทฺธิโต จ ปฐมารุปฺปโต ทุติยารุปฺปํ สนฺตตรสภาวนฺติ อาห ‘‘โน จ วิญฺญาณญฺจายตนมิว สนฺตา’’ติ วกฺขติ หิ ‘‘สุปฺปณีตตรา โหนฺติ, ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อิธา’’ติ (วิสุทฺธิ. 1.290)ฯ อนนฺตํ อนนฺตนฺติ เกวลํ ‘‘อนนฺตํ อนนฺต’’นฺติ น มนสิ กาตพฺพํ น ภาเวตพฺพํ, ‘‘อนนฺตํ วิญฺญาณํ, อนนฺตํ วิญฺญาณ’’นฺติ ปน มนสิ กาตพฺพํ, ‘‘วิญฺญาณํ วิญฺญาณ’’นฺติ วาฯ

ตสฺมิํ นิมิตฺเตติ ตสฺมิํ ปฐมารุปฺปวิญฺญาณสงฺขาเต วิญฺญาณนิมิตฺเตฯ จิตฺตํ จาเรนฺตสฺสาติ ภาวนาจิตฺตํ ปวตฺเตนฺตสฺสฯ

อากาสผุเฏ วิญฺญาเณติ กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ ผริตฺวา ปวตฺเต ปฐมารุปฺปวิญฺญาเณ อารมฺมณภูเตฯ อปฺเปตีติ อปฺปนาวเสน ปวตฺตติฯ สภาวธมฺเมปิ อารมฺมณสมติกฺกมภาวนาภาวโต อิทํ อปฺปนาปฺปตฺตํ โหติ จตุตฺถารุปฺปํ วิยฯ อปฺปนานโย ปเนตฺถ วุตฺตนเยเนวาติ เอตฺถ ทุติยารุปฺปชฺฌาเน ปุริมภาเค ตีณิ, จตฺตาริ วา ชวนานิ กามาวจรานิ อุเปกฺขาเวทนาสมฺปยุตฺตาเนว โหนฺติฯ ‘‘จตุตฺถํ ปญฺจมํ วา อรูปาวจร’’นฺติอาทินา (วิสุทฺธิ. 1.276) ปฐมารุปฺปชฺฌาเน วุตฺเตน นเยน, อถ วา อปฺปนานโยติ สภาวธมฺเมปิ อารมฺมเณ ฌานสฺส อปฺปนานโย อารมฺมณาติกฺกมภาวนาวเสน อารุปฺปํ อปฺปนํ ปาปุณาติ, ‘‘อปฺปนาปฺปตฺตสฺเสว หิ ฌานสฺส อารมฺมณสมติกฺกมนมตฺตํ ตตฺถ โหตี’’ติ มรณานุสฺสตินิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. 1.177) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพติ อตฺโถฯ

[282] สพฺพโสติ สพฺพากาเรน ปฐมารุปฺเป ‘‘อาสนฺนรูปชฺฌานปจฺจตฺถิกตา, อสนฺตสภาวตา’’ติ เอวมาทินา สพฺเพน โทสทสฺสนากาเรน, ตตฺถ วา นิกนฺติปหานอนาวชฺชิตุกามตาทิอากาเรน, สพฺพํ วา กุสลวิปากกิริยาเภทโต อนวเสสนฺติ อตฺโถฯ สฺวายมตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ญาตุํ สกฺกาติ อาห ‘‘สพฺพโสติ อิทํ วุตฺตนยเมวา’’ติฯ ฌานสฺส อากาสานญฺจายตนตา พาหิรตฺถสมาสวเสน เหฏฺฐา วุตฺตาติ อาห ‘‘ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ฌานมฺปิ อากาสานญฺจายตน’’นฺติ ฯ อารมฺมณสฺส ปน สมานาธิกรณสมาสวเสนาติ สนฺทสฺเสตุํ ‘‘อารมฺมณมฺปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘ปุริมนเยเนวา’’ติ อิทํ ‘‘นาสฺส อนฺโต’’ติอาทินา วุตฺตปทสิทฺธิํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยถา อธิฏฺฐานฏฺเฐน, เอวํ สญฺชาติเทสฏฺเฐนปิ อายตน-สทฺเทน อิธ อตฺโถ ยุชฺชตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สญฺชายติ เอตฺถาติ สญฺชาติ, สญฺชาติ เอว เทโส สญฺชาติเทโสฯ ฌานํ อปฺปวตฺติกรเณนฯ อารมฺมณํ อมนสิกรเณนฯ อุภยมฺปิ วา อุภยตา โยเชตพฺพาฯ ฌานสฺสปิ หิ อนาวชฺชนํ, ชวนปฏิปาทเกน วา ภวงฺคมนสฺส อนฺโต อกรณํ อมนสิกรณํ, อารมฺมณสฺส จ อารมฺมณกรณวเสน อปฺปวตฺตนํ อปฺปวตฺติกรณนฺติ อตฺถสฺส สมฺภวโต เอกชฺฌํ กตฺวา สามญฺญนิทฺเทเสน, เอกเสสนเยน วาฯ

ปุพฺเพ อนนฺตสฺส อากาสสฺส อารมฺมณกรณวเสน ปฐมารุปฺปวิญฺญาณํ อตฺตโน ผรณากาเรเนว ‘‘อนนฺต’’นฺติ มนสิ กาตพฺพตฺตา ‘‘อนนฺตํ วิญฺญาณ’’นฺติ วุตฺตนฺติ ปุน ‘‘มนสิการวเสน วา อนนฺต’’นฺติ วุตฺตํ, สพฺพโส มนสิกรณวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘อนวเสสโต มนสิ กโรนฺโต ‘อนนฺต’นฺติ มนสิ กโรตี’’ติฯ ฌานวิภงฺเคปิ อยเมวตฺโถ วุตฺโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยํ ปน วิภงฺเค วุตฺต’’นฺติอาทิมาหฯ ตสฺสา ปาฬิยา เอวํ วา อตฺโถ เวทิตพฺโพ – ตํเยว อากาสํ ผุฏํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณญฺจายตนวิญฺญาเณน มนสิ กโรตีติฯ อยํ ปนตฺโถ ยุตฺโต วิย ทิสฺสติ, ตํเยว อากาสํ วิญฺญาเณน ผุฏํ เตน คหิตาการํ มนสิ กโรติฯ เอวํ ตํ วิญฺญาณํ อนนฺตํ ผรตีติฯ ยํ หิ อากาสํ ปฐมารุปฺปสมงฺคี วิญฺญาเณน อนนฺตํ ผรติ, ตํ ผรณาการสหิตเมว วิญฺญาณํ มนสิ กโรนฺโต ทุติยารุปฺปสมงฺคี อนนฺตํ ผรตีติ วุจฺจติฯ

มนสิการวเสน อนนฺตผรณากาเรน อิธ อนนฺตตา, น อากาสสฺส วิย อุปฺปาทนฺตาทิอภาเวนาติ ‘‘นาสฺส อนฺโตติ อนนฺต’’นฺติ เอตฺตกเมวาหฯ ‘‘รุฬฺหีสทฺโท’’ติ อิมินา ‘‘วิญฺญาณานญฺจ’’นฺติ เอตสฺส ปทสฺส อตฺเถ วิญฺญาณญฺจ-สทฺโท นิรุฬฺโหติ ทสฺเสติ, ยถาวุตฺตํ วา วิญฺญาณํ ทุติยารุปฺปชฺฌาเนน อญฺจียติ วุตฺตากาเรน อาลมฺพียตีติ วิญฺญาณญฺจนฺติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เสสํ วุตฺตตฺถเมวาติ อาห ‘‘เสสํ ปุริมสทิสเมวา’’ติฯ

อากิญฺจญฺญายตนกถาวณฺณนา

[283] ตติยารุปฺปกมฺมฏฺฐาเน ยํ เหฏฺฐา วุตฺตสทิสํ, ตํ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํ, อปุพฺพเมว วณฺณยิสฺสามฯ ตตฺถ ตสฺเสวาติ ยํ อารพฺภ วิญฺญาณญฺจายตนํ ปวตฺตํ, ตสฺเสวฯ กิํ ปน ตนฺติ อาห ‘‘อากาสานญฺจายตนวิญฺญาณสฺสา’’ติฯ เอเตน ตโต อญฺญํ ตติยารุปฺปชฺฌานสฺส อารมฺมณํ นตฺถีติ ทสฺเสติฯ ‘‘อารมฺมณภูตสฺสา’’ติ อิมินา ตสฺส อนารมฺมณภูตํ ทุติยารุปฺปวิญฺญาณํ นิวตฺเตติฯ อภาโวติ นตฺถิตาฯ สุญฺญตาติ ริตฺตตาฯ วิวิตฺตากาโรติ วิเวโกฯ ตีหิ ปเทหิ ปฐมารุปฺปวิญฺญาณสฺส อปคมเมว วทติฯ ‘‘มนสิ กาตพฺโพ’’ติ วตฺวา มนสิการวิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ วิญฺญาณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อมนสิกริตฺวาติ สพฺเพน สพฺพํ มนสิ อกตฺวา อจินฺเตตฺวาฯ วา-สทฺโท อนิยมตฺโถ, เตน ตีสุ ปกาเรสุ เอเกนปิ อตฺถสิทฺธีติ ทสฺเสติฯ

ตสฺมิํ นิมิตฺเตติ ตสฺมิํ ปฐมารุปฺปวิญฺญาณสฺส อภาวสงฺขาเต ฌานุปฺปตฺตินิมิตฺเตฯ อากาเส ผุเฏติ อากาสํ ผริตฺวา ปวตฺเตฯ ‘‘อากาสผุเฏ’’ติ วา ปาโฐฯ สุญฺญวิวิตฺตนตฺถิภาเวติ สุญฺญภาเว, วิวิตฺตภาเว, นตฺถิภาเว จาติ เยน อากาเรน ภาวิตํ, ตสฺส คหณตฺถํ วุตฺตํฯ อถ วา สุญฺญวิวิตฺตนตฺถิภาเวติ สุญฺญวิวิตฺตตาสงฺขาเต นตฺถิภาเว, เตน วินาสาภาวเมว ทสฺเสติ, น ปุเร อภาวาทิเกฯ

ตสฺมิํ หิ อปฺปนาจิตฺเตติ อากิญฺจญฺญายตนชฺฌานสมฺปยุตฺเต อปฺปนาวเสน ปวตฺเต จิตฺเต, ตสฺมิํ วา ปฐมารุปฺปสฺส อปคมสงฺขาเต นตฺถิภาเว ยถาวุตฺเต อปฺปนาจิตฺเต อุปฺปนฺเนฯ โส ภิกฺขุ อภาวเมว ปสฺสนฺโต วิหรตีติ สมฺพนฺโธฯ ปุริโส กตฺถจิ คนฺตฺวา อาคนฺตฺวา สุญฺญเมว ปสฺสติ, นตฺถิภาวเมว ปสฺสตีติ โยชนาฯ ตํ ฐานนฺติ ตํ สนฺนิปาตฏฺฐานํฯ ‘‘ปริกมฺมมนสิกาเรน อนฺตรหิเต’’ติ อิมินา อารมฺมณกรณาภาเวน ตสฺส อนฺตรธานํ น นฏฺฐตฺตาติ ทสฺเสติฯ ตตฺริทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – ยถา โส ปุริโส ตตฺถ สนฺนิปติตํ ภิกฺขุสงฺฆํ ทิสฺวา คโต, ตโต สพฺเพสุ ภิกฺขูสุ เกนจิเทว กรณีเยน อปคเตสุ อาคนฺตฺวา ตํ ฐานํ ภิกฺขูหิ สุญฺญเมว ปสฺสติ, น ภิกฺขูนํ ตโตปิ อปคตการณํ, เอวมยํ โยคาวจโร ปุพฺเพ วิญฺญาณญฺจายตนชฺฌานจกฺขุนา ปฐมารุปฺปวิญฺญาณํ ทิสฺวา ปจฺฉา นตฺถีติ ปริกมฺมมนสิกาเรน ตสฺมิํ อปคเต ตติยารุปฺปชฺฌานจกฺขุนา ตสฺส นตฺถิภาวเมว ปสฺสนฺโต วิหรติ, น ตสฺส อปคมนการณํ วีมํสติ ฌานสฺส ตาทิสาโภคาภาวโตติฯ สพฺพโส วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมาติ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ

[284] นตฺถิตา ปริยายาสุญฺญวิวิตฺตภาวาติ ‘‘นตฺถี’’ติ ปทสฺส อตฺถํ วทนฺเตน สุญฺญวิวิตฺตปทานิปิ คหิตานิฯ อาเมฑิตวจนํ ปน ภาวนาการทสฺสนํฯ วิภงฺเคปิ อิมสฺส ปทสฺส อยเมวตฺโถ วุตฺโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยมฺปิ วิภงฺเค’’ติอาทิ วุตฺตํฯ