เมนู

10. อารุปฺปนิทฺเทสวณฺณนา

ปฐมารุปฺปวณฺณนา

[275] อุทฺทิฏฺเฐสูติ ‘‘จตฺตาโร อารุปฺปา’’ติ เอวํ อุทฺทิฏฺเฐสุ, นิทฺธารเณ เจตํ ภุมฺมํฯ เตเนวาห ‘‘จตูสุ อารุปฺเปสู’’ติฯ ตตฺถ รูปวิเวเกน อรูปํ, อรูปเมว อารุปฺปํ ฌานํ, อิธ ปน ตทตฺถํ กมฺมฏฺฐานํ อธิปฺเปตํฯ ตํ ภาเวตุกาโม จตุตฺถชฺฌานํ อุปฺปาเทตีติ สมฺพนฺโธฯ รูปาธิกรณนฺติ รูปเหตุฯ เหตุอตฺโถ หิ เอตฺถ อธิกรณ-สทฺโท ‘‘กามาธิกรณ’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 1.168-169) วิยฯ ทณฺฑนฏฺเฐน ทณฺโฑ, มุคฺคราทิฯ ปรปีฬาธิปฺปาเยน ตสฺส อาทานํ ทณฺฑาทานํฯ สตฺตานํ สสนฏฺเฐน สตฺถํ, อาวุธํฯ ภณฺฑนํ กลโหฯ วิโรโธ วิคฺคโหฯ นานาวาโท วิวาโทฯ เอตนฺติ ยถาวุตฺตํ ทณฺฑาทานาทิกํฯ สพฺพโสติ อนวเสสโตฯ อารุปฺเป อรูปภาเว, อารุปฺเป วา ภเวฯ รูปานํเยวาติ ทิฏฺฐาทีนวานํ รูปานํเยว, น อรูปานนฺติ อธิปฺปาโยฯ นิพฺพิทายาติ วิกฺขมฺภนวเสน นิพฺพินฺทนตฺถายฯ วิราคายาติ วิรชฺชนตฺถายฯ นิโรธายาติ นิรุชฺฌนตฺถายฯ สพฺพเมตํ สมติกฺกมํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ทณฺฑาทานาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน อทินฺนาทานาทิกํ สพฺพํ รูปเหตุกํ อนตฺถํ สงฺคณฺหาติ, น อิธ ปาฬิยํ อาคตเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ กรชรูเปติ ยถาวุตฺตาทีนวาธิกรณภาวโยคฺยํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ, โอฬาริกรูเปติ อตฺโถฯ อาทีนวนฺติ โทสํฯ ตสฺสาติ รูปสฺสฯ อาโลโกติ วณฺณวิเสโส เอวาติ ตตฺถ ปวตฺตํ ปฏิภาคนิมิตฺตํ อุคฺฆาเฏตฺวา สิยา อากาสนิมิตฺตํ อุคฺคเหตุํ, น ปน ปริจฺฉินฺนากาสกสิณํ อุคฺฆาเฏตฺวาฯ ตสฺส หิ อุคฺฆาฏนา นาม รูปนิมิตฺเตเนว สิยาติ อาห ‘‘ฐเปตฺวา ปริจฺฉินฺนากาสกสิณํ นวสู’’ติฯ เกจิ ปน ‘‘อาโลกกสิณมฺปิ ฐเปตฺวา อฏฺฐสู’’ติ วทนฺติ, ตสฺส ปน ฐปเน การณํ น ทิสฺสติ, กรชรูปํ อติกฺกนฺตํ โหติ ตสฺส อนาลมฺพนโตฯ

ยทิ เอวํ กสฺมา ‘‘จตุตฺถชฺฌานวเสนา’’ติ วุตฺตํฯ

นนุ ปฐมชฺฌานาทีนิปิ ตสฺส อนาลมฺพนวเสเนว ปวตฺตนฺติ ปฏิภาคนิมิตฺตารมฺมณตฺตา? สจฺจเมตํ, โอฬาริกงฺคปฺปหานโต ปน สนฺตสภาเวน อาเนญฺชปฺปตฺเตน จตุตฺถชฺฌาเนน อติกฺกนฺตํ สุฏฺฐุ อติกฺกนฺตํ นาม โหตีติ ‘‘จตุตฺถชฺฌานวเสนา’’ติ วุตฺตํ ฯ เกจิ ‘‘อสฺสาสปสฺสาสานํ นิรุชฺฌนโต, กามธาตุสมติกฺกมนโต จา’’ติ วทนฺติ, ตํ อการณํ, อิตเรสํ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปานํ สมฺภวโต, เหฏฺฐิมชฺฌานานญฺจ อกามธาตุสํวตฺตนียโตฯ ตปฺปฏิภาคเมวาติ กรชรูปปฏิภาคเมว นิมิตฺตคฺคาหสมฺภวโตฯ สทิสญฺจ นาม ตํ น โหติ, ตสฺมา กิํ ตสฺส สมติกฺกมเนนาติ อนุโยคํ สนฺธาย ‘‘กถํ? ยถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ กถนฺติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาฯ ยถาติ โอปมฺมตฺเถ นิปาโตฯ เลขาจิตฺตนฺติ กาฬวณฺณาทินา กตปริกมฺมาย เลขาย จิตฺตํฯ ผลิตนฺตรนฺติ วิวรํฯ ทิสฺวาติ ทูรโต ทิสฺวาฯ สมานรูปสทฺทสมุทาจารนฺติ สทิสรูปสณฺฐานสรปฺปโยคํฯ

อารมฺมณวเสนาติ ‘‘มม จกฺขุ โสภนํ, มม กาโย ถิโร, มม ปริกฺขารา สุนฺทรา’’ติ เอวํ อารมฺมณกรณวเสนฯ กรชรูปสมงฺคิกาโลติ อตฺตโน อตฺตภาวรูเปน เจว อารมฺมณรูเปน จ สมนฺนาคตกาโลฯ ตมฺปีติ กสิณรูปสฺสปิฯ สามิอตฺเถ หิ อิทํ อุปโยควจนํฯ ภยสนฺตาสอทสฺสนกามตา วิย สมติกฺกมิตุกามตาติ โยชนาฯ อิทญฺจ ยถาวุตฺตานํ นิพฺพิทาวิราคนิโรธานํ สาธารณวจนํฯ เต หิ ตโย อเปกฺขิตฺวา ภยสนฺตาสอทสฺสนกามตา วุตฺตาฯ เอโก กิร สุนโข วเน สูกเรน ปหฏมตฺโต ปลาโต, โส อรูปทสฺสนเวลาย ภตฺตปจนอุกฺขลิํ ทูรโต ทิสฺวา สูกรสญฺญาย ภีโต อุตฺตสนฺโต ปลายิ, ปิสาจภีรุโก ปุริโส รตฺติภาเค อปริจิเต เทเส มตฺถกจฺฉินฺนํ ตาลกฺขนฺธํ ทิสฺวา ปิสาจสญฺญาย ภีโต อุตฺตสนฺโต มุจฺฉิโต ปปติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สูกรา…เป.… เวทิตพฺพา’’ติฯ

[276] เอวนฺติ ยถาวุตฺตํ โอปมฺมตฺถํ นิคเมนฺโต อาหฯ โสติ โยคาวจโรฯ ตสฺมิํ ฌาเน อาทีนวํ ปสฺสตีติ สมฺพนฺโธฯ รูปนฺติ กสิณรูปํฯ สนฺตวิโมกฺขโตติ อรูปชฺฌานโตฯ ตานิ หิ ‘‘เย เต สนฺตา วิโมกฺขา อติกฺกมฺม รูเป อารุปฺปา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 8.72; 10.9) สนฺตวิโมกฺขาติ อาคตาฯ สนฺตตาสิทฺธิ จสฺส อนุสฺสุติโต ทฏฺฐพฺพาฯ

ยเถวาติ เอว-กาเรน เยน ปกาเรน เอตํ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํ ทุวงฺคิกํ, เอวํ อารุปฺปานิปีติ อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาวเสน ทุวงฺคิกตฺตํ ทสฺเสติ, น ตติยชฺฌาเน วิย ทุวงฺคิกตามตฺตํฯ นนุ เจตฺถาปิ ทุวงฺคิกตามตฺตเมว ภูมิเภทโตติ? นายํ โทโส อุปโมปเมยฺยภาวสฺส ภินฺนาธิกรณโตฯ

ตตฺถาติ ตสฺมิํ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌาเนฯ นิกนฺตินฺติ อเปกฺขํฯ ปริยาทายาติ อาทีนวทสฺสเนน ตสฺมิํ ฌาเน เขเปตฺวา, อนเปกฺโข หุตฺวาติ อตฺโถฯ สนฺตโต มนสิกรเณเนว ปณีตโต, สุขุมโต จ มนสิกาโร สิทฺโธ โหตีติ อาห ‘‘สนฺตโต อนนฺตโต มนสิ กริตฺวา’’ติฯ ปตฺถริตฺวาติ ปเคว วฑฺฒิตํ, ตทา วฑฺฒนวเสน วา ปตฺถริตฺวาฯ เตนาติ กสิณรูเปนฯ อุคฺฆาเฏติ กสิณนฺติ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานสฺส อารมฺมณภูตํ ปถวีกสิณาทิกสิณรูปํ อปเนติฯ อุคฺฆาฏนวิธิํ ปน ทสฺเสนฺโต ‘‘อุคฺฆาเฏนฺโต หี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สํเวลฺเลตีติ ปฏิสํหรติฯ อญฺญทตฺถูติ เอกํเสนฯ เนว อุพฺพฏฺฏตีติ เนว อุฏฺฐหติฯ น วิวฏฺฏตีติ น วินิวฏฺฏติฯ อิมสฺสาติ อิมสฺส กสิณรูปสฺสฯ อมนสิการนฺติ มนสิ อกรณํ อจินฺตนํฯ มนสิการญฺจ ปฏิจฺจาติ ‘‘อากาโส อากาโส’’ติ ภาวนามนสิการญฺจ นิสฺสายฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานสฺส อารมฺมณภูตํ กสิณรูปํ น สพฺเพน สพฺพํ มนสิ กโรโต, เตน จ ผุฏฺโฐกาสํ ‘‘อากาโส อากาโส’’ติ มนสิ กโรโต ยทา ตํ ภาวนานุภาเวน อากาสํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติ, ตทา โส กสิณํ อุคฺฆาเฏติ นาม, ตญฺจ เตน อุคฺฆาฏิตํ นาม โหตีติฯ เตนาห ‘‘กสิณุคฺฆาฏิมากาสมตฺตํ ปญฺญายตี’’ติฯ สพฺพเมตนฺติ ติวิธมฺเปตํ เอกเมว ปริยายภาวโตฯ

‘‘นีวรณานิ วิกฺขมฺภนฺตี’’ติ กสฺมา วุตฺตํ? นนุ รูปาวจรปฐมชฺฌานสฺส อุปจารกฺขเณเยว นีวรณานิ วิกฺขมฺภิตานิ, ตโต ปฏฺฐาย จสฺส น เนสํ ปริยุฏฺฐานํฯ ยทิ สิยา, ฌานโต ปริหาเยยฺย? ยํ ปเนเก วทนฺติ ‘‘อตฺเถว สุขุมานิ อรูปชฺฌานวิกฺขมฺภเนยฺยานิ นีวรณานิ, ตานิ สนฺธาเยตํ วุตฺต’’นฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํฯ น หิ มหคฺคตกุสเลสุ โลกุตฺตรกุสเลสุ วิย โอธิโส ปหานํ นาม อตฺถิฯ

โย ปน รูปาวจเรหิ อารุปฺปานํ อุฬารผลตาทิวิเสโส, โส ภาวนาวิเสเสน สนฺตตรปณีตตรภาเวน เตสุเยว ปุริมปุริเมหิ ปจฺฉิมปจฺฉิมานํ วิยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘วิกฺขมฺภนฺตี’’ติ ปน วจนํ วณฺณภณนวเสน วุตฺตํฯ ตถา หิ อญฺญตฺถาปิ เหฏฺฐา ปหีนานํ อุปริ ปหานํ วุจฺจติฯ เย ปน ‘‘สพฺเพ กุสลา ธมฺมา สพฺเพสํ อกุสลานํ ปฏิปกฺขาติ กตฺวา เอวํ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, เตหิ ทุติยชฺฌานูปจาราทีสุ นีวรณวิกฺขมฺภนาวจนสฺส การณํ วตฺตพฺพํฯ สติ สนฺติฏฺฐตีติ อากาสนิมิตฺตารมฺมณา สติ สมฺมา สูปฏฺฐิตา หุตฺวา ติฏฺฐติฯ สติสีเสน เจตฺถ อุปจารชฺฌานานุคุณานํ สทฺธาปญฺจมานํ สกิจฺจโยคํ ทสฺเสติฯ อุปจาเรนาติ อุปจารชฺฌาเนนฯ อิธาปีติ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํ สนฺธาย สมฺปิณฺฑนํฯ ตํ หิ อุเปกฺขาเวทนาสมฺปยุตฺตํฯ เสสนฺติ ‘‘เสสานิ กามาวจรานี’’ติอาทิฯ ยํ อิธ วตฺตพฺพมวุตฺตํ, ตํ ปน ปถวีกสิณนิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. 1.51 อาทโย) วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพนฺติ อาห ‘‘ปถวีกสิเณ วุตฺตนยเมวา’’ติฯ

เอวํ ยํ ตตฺถ อวิสิฏฺฐํ, ตํ อติทิสิตฺวา อิทานิ วิสิฏฺฐํ ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ ปน วิเสโส’’ติอาทิมาหฯ ยานปฺปุโตฬิ กุมฺภิมุขาทีนนฺติ โอคุณฺฐนสิวิกาทิยานานํ มุขํ ยานมุขํ, ปุโตฬิยา ขุทฺทกทฺวารสฺส มุขํ ปุโตฬิมุขํ, กุมฺภิมุขนฺติ ปจฺเจกํ มุข-สทฺโท สมฺพนฺธิตพฺโพฯ อากาสํเยว ยานมุขาทิปริจฺฉินฺนํฯ ปริกมฺมมนสิกาเรนาติ ปริกมฺมภูเตน มนสิกาเรน อุปจารชฺฌาเนนฯ ปริกมฺมํ อนุโลมํ อุปจาโรติ จ อนตฺถนฺตรญฺเหตํฯ เปกฺขมาโน อรูปาวจรชฺฌานจกฺขุนาฯ

[277] สพฺพากาเรนาติ รูปนิมิตฺตํ ทณฺฑาทานสมฺภวทสฺสนาทินา สพฺเพน รูปธมฺเมสุ, ปถวีกสิณาทิรูปนิมิตฺเตสุ, ตทารมฺมณชฺฌาเนสุ จ โทสทสฺสนากาเรน, เตสุ เอว วา รูปาทีสุ นิกนฺติปฺปหานอนาวชฺชิตุกามตาทินาฯ รูปชฺฌานมฺปิ รูปนฺติ วุจฺจติ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวตี’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 160; วิภ. 625) ยถา รูปภโว รูปํฯ รูปีติ หิ รูปชฺฌานลาภีติ อตฺโถฯ อารมฺมณมฺปิ กสิณรูปํ รูปนฺติ วุจฺจติ ปุริมปทโลเปน ยถา ‘‘เทวทตฺโต ทตฺโต’’ติฯ รูปานิ ปสฺสตีติ กสิณรูปานิ ฌานจกฺขุนา ปสฺสตีติ อตฺโถฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อุตฺตรปทโลเปน, ปุริมปทโลเปน จ ยถากฺกมํ รูปชฺฌานกสิณรูเปสุ รูปโวหาโร ทิสฺสติ, ตสฺมาฯ รูเป รูปชฺฌาเน ตํสหคตา สญฺญา รูปสญฺญาฯ

ตทารมฺมณสฺส จาติ -สทฺเทน ยถาวุตฺตํ รูปาวจรชฺฌานํ สมฺปิณฺเฑติ, เตน ปาฬิยํ ‘‘รูปสญฺญาน’’นฺติ สรูเปกเสเสน นิทฺเทโส กโตติ ทสฺเสติฯ วิราคาติ ชิคุจฺฉนโตฯ นิโรธาติ ตปฺปฏิพนฺธฉนฺทราควิกฺขมฺภเนน นิโรธนโตฯ วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘กิํ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺส สพฺพากาเรน วิราคา อนวเสสานํ นิโรธาติ เอวํ วา เอตฺถ โยชนา กาตพฺพาฯ

‘‘อารมฺมเณ อวิรตฺตสฺส สญฺญาสมติกฺกโม น โหตี’’ติ อิทํ ยสฺมา อิมานิ ฌานานิ อารมฺมณาติกฺกเมน ปตฺตพฺพานิ, น องฺคาติกฺกเมนาติ กตฺวา วุตฺตํฯ ยสฺมา ปเนตฺถ สญฺญาสมติกฺกโม อารมฺมณสมติกฺกเมน วินา น โหติ, ตสฺมา ‘‘สมติกฺกนฺตาสุ จ สญฺญาสุ อารมฺมณํ สมติกฺกนฺตเมว โหตี’’ติ อาหฯ อวตฺวา วุตฺโตติ สมฺพนฺโธฯ สมาปนฺนสฺสาติอาทีสุ กุสลสญฺญาวเสน สมาปนฺนคฺคหณํ, วิปากสญฺญาวเสน อุปปนฺนคฺคหณํ, กิริยาสญฺญาวเสน ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารคฺคหณํฯ อรหโต หิ ฌานานิ วิเสสโต ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาโรฯ ยทิ สญฺญาสมติกฺกมสฺส อนุนิปฺผาทิอารมฺมณสมติกฺกโม วิภงฺเค จ อวุตฺโต, อถ กสฺมา อิธ คหิโตติ อนุโยคํ สนฺธายาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิฯ อารมฺมณสมติกฺกมวเสนาปิ อยมตฺถวณฺณนา กตา, ‘‘ตทารมฺมณสฺส เจตํ อธิวจน’’นฺติอาทินา วิภงฺเค วิย สญฺญาสมติกฺกมเมว อวตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ

[278] ปฏิฆาเตนาติ ปฏิหนเนน วิสยีวิสยสโมธาเนนฯ อตฺถงฺคมาติอาทีสุ ปุริมํ ปุริมํ ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส อตฺถวจนํ, ตสฺมา ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคโม ฌานสมงฺคิกาเล อนุปฺปตฺตีติ ตสฺส อิเธว คหเณ การณํ อนุโยคมุเขน ทสฺเสตุํ ‘‘กามญฺเจตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อุสฺสาหชนนตฺถํ ปฏิปชฺชนกานํฯ เอตาสํ ปฏิฆสญฺญานํฯ เอตฺถ ปฐมารุปฺปกถายํฯ วจนํ อตฺถงฺคมวเสนฯ

กิํ วา ปสํสากิตฺตเนน, ปฏิฆสญฺญานํ ปน อตฺถงฺคโม อิเธว วตฺตพฺพตฺตา วุตฺโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สภาวธมฺมสฺส อภาโว นาม ปฏิปกฺเขน ปหีนตาย วา ปจฺจยาภาเวน วาฯ เตสุ รูปชฺฌานสมงฺคิโน ปฏิฆสญฺญานํ อภาโว ปจฺจยาภาวมตฺเตน, น ปฏิปกฺขาธิคเมนาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กิญฺจาปี’’ติอาทิฯ

ตตฺถ ตาติ ปฏิฆสญฺญา รูปาวจรนฺติ รูปาวจรชฺฌานํฯ สมาปนฺนสฺสาติ สมาปชฺชิตฺวา วิหรนฺตสฺสฯ กิญฺจาปิ น สนฺตีติ โยชนาฯ น ปหีนตฺตา น สนฺตีติ น ตทา ปฏิฆสญฺญา ปหีนภาเวน น สนฺติ นามฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘น หิ รูปวิราคาย รูปาวจรภาวนา สํวตฺตตี’’ติฯ นนุ จ ปฏิฆสญฺญาปิ อรูปธมฺมา เอวาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘รูปายตฺตา จ เอตาสํ ปวตฺตี’’ติฯ อยํ ปน ภาวนาติ อรูปภาวนมาหฯ ธาเรตุนฺติ อวธาเรตุํฯ อิธาติ อรูปชฺฌาเนฯ อาเนญฺชาภิสงฺขารวจนาทีหิ อาเนญฺชตาฯ ‘‘เย เต สนฺตา วิโมกฺขา อติกฺกมฺม รูเป อารุปฺปา’’ติอาทินา (อ. นิ. 8.72; 10.9) สนฺตวิโมกฺขตา จ วุตฺตา

[279] โทสทสฺสนปุพฺพกปฏิปกฺขภาวนาวเสน ปฏิฆสญฺญานํ สุปฺปหีนตฺตา มหตาปิ สทฺเทน อรูปสมาปตฺติโต น วุฏฺฐาติฯ ตถา ปน น สุปฺปหีนตฺตา สพฺพรูปาวจรสมาปตฺติโต วุฏฺฐานํ สิยา, ปฐมชฺฌานํ ปน อปฺปกมฺปิ สทฺทํ น สหตีติ ตํ สมาปนฺนสฺส สทฺโท กณฺฏโกติ วุตฺตํฯ อารุปฺปภาวนาย อภาเว จุติโต อุทฺธํ อุปฺปตฺติรหานํ รูปสญฺญาปฏิฆสญฺญานํ ยาว อตฺตโน วิปากปฺปวตฺติ, ตาว อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทเนน สมติกฺกโม, อตฺถงฺคโม จ วุตฺโตฯ นานตฺตสญฺญาสุ ปน ยา ตสฺมิํ ภเว น อุปฺปชฺชนฺติ เอกนฺตรูปนิสฺสิตา, ตา อโนกาสตาย น อุปฺปชฺชนฺติ, น อารุปฺปภาวนาย นิวาริตตฺตา, อนิวาริตตฺตา จ กาจิ อุปฺปชฺชนฺติฯ ตสฺมา ตาสํ อมนสิกาโร อนาวชฺชนํ อปจฺจเวกฺขณํ, ชวนปฏิปาทเกน วา ภวงฺคมนสฺส อนฺโต อกรณํ อปฺปเวสนํ วุตฺตํฯ

เตน จ นานตฺตสญฺญามนสิการเหตูนํ รูปานํ สมติกฺกมา สมาธิสฺส ถิรภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺเขปโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อปิจ อิเมหิ ตีหิ ปเทหิ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา วณฺโณ กถิโต โสตูนํ อุสฺสาหชนนตฺถํ, ปโลภนตฺถญฺจฯ เย หิ อกุสลา เอวํคาหิโน ‘‘สพฺพสฺสาทรหิเต อากาเส ปวตฺติตสญฺญาย โก อานิสํโส’’ติ, เต ตโต มิจฺฉาคาหโต นิวตฺเตตุํ ตีหิ ปเทหิ ฌานสฺส อานิสํโส กถิโตฯ ตํ หิ สุตฺวา เตสํ เอวํ ภวิสฺสติ ‘‘เอวํ สนฺตา กิรายํ สมาปตฺติ เอวํ ปณีตา, หนฺทสฺสา นิพฺพตฺตนตฺถํ อุสฺสาหํ กริสฺสามี’’ติฯ

[280] อสฺสาติ อากาสสฺสฯ อุปฺปาโท เอว อนฺโต อุปฺปาทนฺโต, ตถา วยนฺโตฯ สภาวธมฺโม หิ อหุตฺวา สมฺภวโต, หุตฺวา จ วินสฺสนโต อุทยวยปริจฺฉินฺโนฯ อากาโส ปน อสภาวธมฺมตฺตา ตทุภยาภาวโต อนนฺโต วุตฺโตฯ อชฏากาสปริจฺฉินฺนากาสานํ อิธ อนธิปฺเปตตฺตา ‘‘อากาโสติ กสิณุคฺฆาฏิมากาโส วุจฺจตี’’ติ อาหฯ กสิณํ อุคฺฆาฏียติ เอเตนาติ กสิณุคฺฆาโฏ, ตเทว กสิณุคฺฆาฏิมํฯ มนสิการวเสนาปีติ รูปวิเวกมตฺตคฺคหเณน ปริจฺเฉทสฺส อคฺคหณโต อนนฺตผรณากาเรน ปวตฺตปริกมฺมมนสิการวเสนาปิฯ อนนฺตํ ผรตีติ อคฺคหิตปริจฺเฉทตาย อนนฺตํ กตฺวา ปริกมฺมสมฺผสฺสปุพฺพเกน ฌานสมฺผสฺเสน ผุสติฯ ยถา ภิสคฺคเมว เภสชฺชํ, เอวํ อากาสานนฺตเมว อากาสานญฺจํ สํโยคปรสฺส ต-การสฺส จ-การํ กตฺวาฯ ฌานสฺส ปวตฺติฏฺฐานภาวโต อารมฺมณํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน ‘‘อายตนมสฺสา’’ติ วุตฺตํ, อธิฏฺฐานฏฺเฐ อายตน-สทฺทสฺส ทสฺสนโตฯ การณากรสญฺชาติเทสนิวาสตฺเถปิ อายตน-สทฺโท อิธ ยุชฺชเตวฯ

วิญฺญาณญฺจายตนกถาวณฺณนา

[281] จิณฺโณ จริโต ปคุณิกโต อาวชฺชนาทิลกฺขโณ วสีภาโว เอเตนาติ จิณฺณวสีภาโว, เตน จิณฺณวสีภาเวนฯ รูปาวจรสญฺญํ อนติกฺกมิตฺวา อนธิคนฺตพฺพโต, ตํสหคตสญฺญามนสิการสมุทาจารสฺส หานภาคิยภาวาวหโต, ตํสมติกฺกเมเนว ตทญฺเญสํ สมติกฺกมิตพฺพานํ สมติกฺกมสิทฺธิโต จ วุตฺตํ ‘‘อาสนฺนรูปาวจรชฺฌานปจฺจตฺถิกา’’ติฯ วีถิปฏิปนฺนาย ภาวนาย อุปรูปริวิเสสาวหภาวโต, ปณีตภาวสิทฺธิโต จ ปฐมารุปฺปโต ทุติยารุปฺปํ สนฺตตรสภาวนฺติ อาห ‘‘โน จ วิญฺญาณญฺจายตนมิว สนฺตา’’ติ วกฺขติ หิ ‘‘สุปฺปณีตตรา โหนฺติ, ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อิธา’’ติ (วิสุทฺธิ. 1.290)ฯ อนนฺตํ อนนฺตนฺติ เกวลํ ‘‘อนนฺตํ อนนฺต’’นฺติ น มนสิ กาตพฺพํ น ภาเวตพฺพํ, ‘‘อนนฺตํ วิญฺญาณํ, อนนฺตํ วิญฺญาณ’’นฺติ ปน มนสิ กาตพฺพํ, ‘‘วิญฺญาณํ วิญฺญาณ’’นฺติ วาฯ

ตสฺมิํ นิมิตฺเตติ ตสฺมิํ ปฐมารุปฺปวิญฺญาณสงฺขาเต วิญฺญาณนิมิตฺเตฯ จิตฺตํ จาเรนฺตสฺสาติ ภาวนาจิตฺตํ ปวตฺเตนฺตสฺสฯ