10. อารุปฺปนิทฺเทสวณฺณนา

ปฐมารุปฺปวณฺณนา

[275] อุทฺทิฏฺเฐสูติ ‘‘จตฺตาโร อารุปฺปา’’ติ เอวํ อุทฺทิฏฺเฐสุ, นิทฺธารเณ เจตํ ภุมฺมํฯ เตเนวาห ‘‘จตูสุ อารุปฺเปสู’’ติฯ ตตฺถ รูปวิเวเกน อรูปํ, อรูปเมว อารุปฺปํ ฌานํ, อิธ ปน ตทตฺถํ กมฺมฏฺฐานํ อธิปฺเปตํฯ ตํ ภาเวตุกาโม จตุตฺถชฺฌานํ อุปฺปาเทตีติ สมฺพนฺโธฯ รูปาธิกรณนฺติ รูปเหตุฯ เหตุอตฺโถ หิ เอตฺถ อธิกรณ-สทฺโท ‘‘กามาธิกรณ’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 1.168-169) วิยฯ ทณฺฑนฏฺเฐน ทณฺโฑ, มุคฺคราทิฯ ปรปีฬาธิปฺปาเยน ตสฺส อาทานํ ทณฺฑาทานํฯ สตฺตานํ สสนฏฺเฐน สตฺถํ, อาวุธํฯ ภณฺฑนํ กลโหฯ วิโรโธ วิคฺคโหฯ นานาวาโท วิวาโทฯ เอตนฺติ ยถาวุตฺตํ ทณฺฑาทานาทิกํฯ สพฺพโสติ อนวเสสโตฯ อารุปฺเป อรูปภาเว, อารุปฺเป วา ภเวฯ รูปานํเยวาติ ทิฏฺฐาทีนวานํ รูปานํเยว, น อรูปานนฺติ อธิปฺปาโยฯ นิพฺพิทายาติ วิกฺขมฺภนวเสน นิพฺพินฺทนตฺถายฯ วิราคายาติ วิรชฺชนตฺถายฯ นิโรธายาติ นิรุชฺฌนตฺถายฯ สพฺพเมตํ สมติกฺกมํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ทณฺฑาทานาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน อทินฺนาทานาทิกํ สพฺพํ รูปเหตุกํ อนตฺถํ สงฺคณฺหาติ, น อิธ ปาฬิยํ อาคตเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ กรชรูเปติ ยถาวุตฺตาทีนวาธิกรณภาวโยคฺยํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ, โอฬาริกรูเปติ อตฺโถฯ อาทีนวนฺติ โทสํฯ ตสฺสาติ รูปสฺสฯ อาโลโกติ วณฺณวิเสโส เอวาติ ตตฺถ ปวตฺตํ ปฏิภาคนิมิตฺตํ อุคฺฆาเฏตฺวา สิยา อากาสนิมิตฺตํ อุคฺคเหตุํ, น ปน ปริจฺฉินฺนากาสกสิณํ อุคฺฆาเฏตฺวาฯ ตสฺส หิ อุคฺฆาฏนา นาม รูปนิมิตฺเตเนว สิยาติ อาห ‘‘ฐเปตฺวา ปริจฺฉินฺนากาสกสิณํ นวสู’’ติฯ เกจิ ปน ‘‘อาโลกกสิณมฺปิ ฐเปตฺวา อฏฺฐสู’’ติ วทนฺติ, ตสฺส ปน ฐปเน การณํ น ทิสฺสติ, กรชรูปํ อติกฺกนฺตํ โหติ ตสฺส อนาลมฺพนโตฯ

ยทิ เอวํ กสฺมา ‘‘จตุตฺถชฺฌานวเสนา’’ติ วุตฺตํฯ