ปาติโมกฺขสํวรสีลวณฺณนา

[14] ตตฺราติ เตสุ ปาติโมกฺขสํวราทีสุฯ อาทิโต ปฏฺฐายาติ ‘‘อิธ ภิกฺขู’’ติอาทินา (วิภ. 508; ที. นิ. 1.194) อาคตเทสนาย อาทิโต ปภุติฯ วินิจฺฉยกถาติ ตตฺถ สํสยวิธมเนน วินิจฺฉยาวหา กถาฯ ปฐมสฺส อตฺถสฺส สพฺพสาธารณตฺตา อสาธารณํ ปพฺพชิตาเวณิกํ ปริยายํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ฉินฺนภินฺนปฏธราทิตาย วา’’ติ อาหฯ เอวํ หิสฺส ปริปุณฺณปาติโมกฺขสํวรโยคฺยตา ทสฺสิตา โหติฯ ภินฺนปฏธราทิภาโว จ นาม ทลิทฺทสฺสาปิ นิคฺคหิตสฺส โหตีติ ตโต วิเสเสตุํ ‘‘สทฺธาปพฺพชิโต’’ติ วตฺวา ปฏิปตฺติยา โยคฺยภาวทสฺสนตฺถํ ‘‘กุลปุตฺโต’’ติ วุตฺตํฯ อาจารกุลปุตฺโต วา หิ ปฏิปชฺชิตุํ สกฺโกติ ชาติกุลปุตฺโต วาฯ สิกฺขาปทสีลนฺติ จาริตฺตวาริตฺตปฺปเภทํ สิกฺขาปทวเสน ปญฺญตฺตํ สีลํฯ โยติ อนิยมนิทฺเทโส โย โกจิ ปุคฺคโลฯ นนฺติ วินยปริยาปนฺนํ สีลํฯ ตนฺติ ปุคฺคลํฯ โมกฺเขติ สหการิการณภาวโตฯ อปาเย ภวานิ อาปายิกานิฯ อาทิ-สทฺเทน ตทญฺญํ สพฺพสํสารทุกฺขํ สงฺคณฺหาติฯ สํวรณํ กายวจีทฺวารานํ ปิทหนํฯ เยน เต สํวุตา ปิหิตา โหนฺติ, โส สํวโรฯ ยสฺมา ปน โส สตฺตนฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธานํ อวีติกฺกโม วีติกฺกมปฏิปกฺโขติ กตฺวา, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘กายิกวาจสิกสฺส อวีติกฺกมสฺเสตํ นาม’’นฺติฯ ปาติโมกฺขสํวเรน สํวุโตติ ปาติโมกฺขสํวเรน ปิหิตกายวจีทฺวาโรฯ ตถาภูโต จ ยสฺมา ตํ อุเปโต เตน จ สมงฺคี นาม โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อุปคโต สมนฺนาคโตติ อตฺโถ’’ติฯ

อปโร นโย – กิเลสานํ พลวภาวโต, ปาปกิริยาย สุกรภาวโต, ปุญฺญกิริยาย จ ทุกฺกรภาวโต พหุกฺขตฺตุํ อปาเยสุ ปตนสีโลติ ปาตี, ปุถุชฺชโนฯ อนิจฺจตาย วา ภวาทีสุ กมฺมเวคกฺขิตฺโต ฆฏิยนฺตํ วิย อนวฏฺฐาเนน ปริพฺภมนโต คมนสีโลติ ปาตี, มรณวเสน วา ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย อตฺตภาวสฺส ปาตนสีโลติ ปาตี, สตฺตสนฺตาโน, จิตฺตเมว วาฯ ตํ ปาตินํ สํสารทุกฺขโต โมกฺเขตีติ ปาติโมกฺขํฯ จิตฺตสฺส หิ วิโมกฺเขน สตฺโต ‘‘วิมุตฺโต’’ติ วุจฺจติฯ วุตฺตํ หิ ‘‘จิตฺตโวทานา วิสุชฺฌนฺตี’’ติ, ‘‘อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’’นฺติ (มหาว. 28) จฯ อถ วา อวิชฺชาทินา เหตุนา สํสาเร ปตติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ ปาตี, ‘‘อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรต’’นฺติ (สํ. นิ. 2.124) หิ วุตฺตํฯ

ตสฺส ปาติโน สตฺตสฺส ตณฺหาทิสํกิเลสตฺตยโต โมกฺโข เอเตนาติ ปาติโมกฺขํ ฯ ‘‘กณฺเฐกาโฬ’’ติอาทีนํ วิยสฺส สมาสสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ อถ วา ปาเตติ วินิปาเตติ ทุกฺเขติ ปาติ, จิตฺตํฯ วุตฺตํ หิ ‘‘จิตฺเตน นียติ โลโก, จิตฺเตน ปริกสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. 1.62)ฯ ตสฺส ปาติโน โมกฺโข เอเตนาติ ปาติโมกฺขํ, ปตติ วา เอเตน อปายทุกฺเข, สํสารทุกฺเข จาติ ปาตี, ตณฺหาทิสํกิเลโสฯ วุตฺตํ หิ ‘‘ตณฺหา ชเนติ ปุริสํ (สํ. นิ. 1.55-57), ตณฺหาทุติโย ปุริโส’’ติ (อิติวุ. 15, 105; อ. นิ. 4.9; มหานิ. 191; จูฬนิ. ปารายนานุคีติคาถานิทฺเทส) จ อาทิฯ ตโต ปาติโต โมกฺโขติ ปาติโมกฺขํฯ อถ วา ปตติ เอตฺถาติ ปาตีนิ, ฉ อชฺฌตฺติกพาหิรานิ อายตนานิฯ วุตฺตํ หิ ‘‘ฉสุ โลโก สมุปฺปนฺโน, ฉสุ กุพฺพติ สนฺถว’’นฺติ (สํ. นิ. 1.70; สุ. นิ. 171)ฯ ตโต ฉอชฺฌตฺติกพาหิรายตนสงฺขาตโต ปาติโต โมกฺโขติ ปาติโมกฺขํฯ อถ วา ปาโต วินิปาโต อสฺส อตฺถีติ ปาตี, สํสาโรฯ ตโต โมกฺโขติ ปาติโมกฺขํ, อถ วา สพฺพโลกาธิปติภาวโต ธมฺมิสฺสโร ภควา ‘‘ปตี’’ติ วุจฺจติฯ มุจฺจติ เอเตนาติ โมกฺโข, ปติโน โมกฺโข เตน ปญฺญตฺตตฺตาติ ปติโมกฺโข, ปติโมกฺโข เอว ปาติโมกฺขํฯ สพฺพคุณานํ วา มูลภาวโต อุตฺตมฏฺเฐน ปติ จ โส ยถาวุตฺเตนตฺเถน โมกฺโข จาติ ปติโมกฺโข, ปติโมกฺโข เอว ปาติโมกฺขํฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ปาติโมกฺขนฺติ มุขเมตํ ปมุขเมต’’นฺติ (มหาว. 135) วิตฺถาโรฯ

อถ วา ป-อิติ ปกาเร, อตี-ติ อจฺจนฺตตฺเถ นิปาโต, ตสฺมา ปกาเรหิ อจฺจนฺตํ โมกฺเขตีติ ปาติโมกฺขํฯ อิทํ หิ สีลํ สยํ ตทงฺควเสน, สมาธิสหิตํ ปญฺญาสหิตญฺจ วิกฺขมฺภนวเสน, สมุจฺเฉทวเสน จ อจฺจนฺตํ โมกฺเขติ โมเจตีติ ปาติโมกฺขํ, ปติ ปติ โมกฺโขติ วา ปติโมกฺโข, ตมฺหา ตมฺหา วีติกฺกมโทสโต ปจฺเจกํ โมกฺโขติ อตฺโถ, ปติโมกฺโข เอว ปาติโมกฺขํฯ โมกฺโขติ วา นิพฺพานํ, ตสฺส โมกฺขสฺส ปฏิพิมฺพภูโตติ ปติโมกฺโขฯ สีลสํวโร หิ สูริยสฺส อรุณุคฺคมนํ วิย นิพฺพานสฺส อุทยภูโต ตปฺปฏิภาโค วิย ยถารหํ กิเลสนิพฺพาปนโต, ปติโมกฺโขเยว ปาติโมกฺขํฯ อถ วา โมกฺขํ ปติ วตฺตติ, โมกฺขาภิมุขนฺติ วา ปติโมกฺขํ, ปติโมกฺขเมว ปาติโมกฺขนฺติ เอวเมตฺถ ปาติโมกฺข-สทฺทสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิริยตีติ อตฺตภาวํ ปวตฺเตติฯ

‘‘วิหรตี’’ติ อิมินา ปาติโมกฺขสํวรสีเล ฐิตสฺส ภิกฺขุโน อิริยาปถวิหาโร ทสฺสิโตฯ ปาฬิยนฺติ ฌานวิภงฺคปาฬิยํ (วิภ. 508 อาทโย)ฯ

ตตฺถ กามํ สมณจารํ, สมณโคจรญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘อาจารโคจรสมฺปนฺโน’’ติ วุตฺตํ, ยถา ปน มคฺคํ อาจิกฺขนฺโต ‘‘วามํ มุญฺจ, ทกฺขิณํ คณฺหา’’ติ วชฺเชตพฺพปุพฺพกํ คเหตพฺพํ วเทยฺย, ยถา วา สสีสนฺหาเนน ปหีนเสทมลชลฺลิกสฺส มาลาคนฺธวิเลปนาทิวิภูสนสํวิธานํ ยุตฺตรูปํ, เอวํ ปหีนปาปธมฺมสฺส กลฺยาณธมฺมสมาโยโค ยุตฺตรูโปติ ‘‘อตฺถิ อาจาโร, อตฺถิ อนาจาโร’’ติ ทฺวยํ อุทฺทิสิตฺวา อนาจารํ ตาว วิภชิตุํ ‘‘ตตฺถ กตโม อนาจาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ กายิโก วีติกฺกโมติ ติวิธํ กายทุจฺจริตํฯ วาจสิโก วีติกฺกโมติ จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํฯ กายิกวาจสิโกติ ตทุภยํฯ

เอวํ อาชีวฏฺฐมกสีลสฺส วีติกฺกโม ทสฺสิโตฯ อิทานิ มานสํ อนาจารํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพมฺปิ ทุสฺสีลฺยํ อนาจาโร’’ติ วตฺวา ตตฺถ เอกจฺจิยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิเธกจฺโจ เวฬุทาเนน วา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เวฬุทาเนนาติ ปจฺจยุปฺปาทนตฺเถน เวฬุทาเนนฯ ปตฺตทานาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เวฬูติ มนุสฺสานํ ปโยชนาวโห โย โกจิ เวฬุทณฺโฑฯ ปตฺตํ คนฺธิกาทีนํ คนฺธปลิเวฐนาทิอตฺถํ วา, ตาลนาฬิเกราทิปตฺตํ วาฯ ปุปฺผํ ยํ กิญฺจิ มนุสฺสานํ ปโยชนาวหํฯ ตถา ผลํฯ สินานํ สิรีสจุณฺณาทินฺหานิยจุณฺณํฯ มตฺติกาปิ เอตฺเถว สงฺคหํ คจฺฉติฯ ทนฺตกฏฺฐํ ยํ กิญฺจิ มุขโสธนตฺถํ ทนฺตโปนํฯ จาฏุกมฺยตา อตฺตานํ ทาสํ วิย นีจฏฺฐาเน ฐเปตฺวา ปรสฺส ขลิตวจนํ สณฺฐเปตฺวา ปิยกามตาย ปคฺคยฺหวจนํฯ มุคฺคสูปฺยตาติ มุคฺคสูปสมตา สจฺจาลิเกน ชีวิตกปฺปนํฯ ยถา หิ มุคฺคสูเป ปจฺจนฺเต พหู มุคฺคา ปจฺจนฺติ, กติปยา น ปจฺจนฺติ, เอวํ สจฺจาลิเกน ชีวิตกปฺปเน พหุ อลิกํ โหติ, อปฺปกํ สจฺจนฺติฯ ปริภฏตีติ ปริภโฏ, ปเรสํ ทารเก ปริหรนฺโตฯ ปริภฏสฺส กมฺมํ ปาริภฏฺยํ, สา เอว ปาริภฏฺยตา, อลงฺกรณาทินา กุลทารกปริหรณสฺเสตํ นามํฯ เตสํ เตสํ คิหีนํ คามนฺตรเทสนฺตราทีสุ สาสนปฏิสาสนหรณํ ชงฺฆเปสนิกํฯ

อญฺญตรญฺญตเรนาติ เอเตสํ วา เวฬุทานาทีนํ เวชฺชกมฺมภณฺฑาคาริกกมฺมปิณฺฑปฏิปิณฺฑกมฺมสงฺฆุปฺปาทเจติยุปฺปาทปฏฺฐปนาทีนํ วา มิจฺฉาชีเวน ชีวิตกปฺปนกกมฺมานํ เยน เกนจิ ฯ พุทฺธปฏิกุฏฺเฐนาติ พุทฺเธหิ ครหิเตน ปฏิสิทฺเธนฯ มิจฺฉาชีเวนาติ น สมฺมาอาชีเวนฯ อยํ วุจฺจติ อนาจาโรติ อยํ สพฺโพปิ ‘‘อนาจาโร’’ติ กถียติฯ อาจารนิทฺเทโส วุตฺตปฏิปกฺขนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

โคจรนิทฺเทเสปิ ปฐมํ อโคจรสฺส วจเน การณํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ โคจโรติ ปิณฺฑปาตาทีนํ อตฺถาย อุปสงฺกมิตุํ ยุตฺตฏฺฐานํฯ อยุตฺตฏฺฐานํ อโคจโรฯ เวสิยา โคจโร อสฺสาติ เวสิยาโคจโร, มิตฺตสนฺถววเสน อุปสงฺกมิตพฺพฏฺฐานนฺติ อตฺโถฯ เวสิยา นาม รูปูปชีวินิโย, ตา มิตฺตสนฺถววเสน น อุปสงฺกมิตพฺพา, สมณภาวสฺส อนฺตรายกรตฺตา, ปริสุทฺธาสยสฺสาปิ ครหเหตุโต, ตสฺมา ทกฺขิณาทานวเสน สติํ อุปฏฺฐเปตฺวาว อุปสงฺกมิตพฺพาฯ วิธวา วุจฺจนฺติ มตปติกา, ปวุตฺถปติกา วาฯ ถุลฺลกุมาริกาติ มหลฺลิกา อนิวิฏฺฐกุมาริโย, ปณฺฑกาติ นปุํสกาฯ เต หิ อุสฺสนฺนกิเลสา อวูปสนฺตปริฬาหา โลกามิสสนฺนิสฺสิตกถาพหุลา, ตสฺมา น อุปสงฺกมิตพฺพาฯ ภิกฺขุนิโย นาม อุสฺสนฺนพฺรหฺมจริยาฯ ตถา ภิกฺขูปิฯ เตสํ อญฺญมญฺญํ วิสภาควตฺถุภาวโต สนฺถววเสน อุปสงฺกมเน กติปาเหเนว พฺรหฺมจริยนฺตราโย สิยา, ตสฺมา น อุปสงฺกมิตพฺพาฯ คิลานปุจฺฉนาทิวเสน อุปสงฺกมเน สโตการินา ภวิตพฺพํฯ ปานาคารนฺติ สุราปานฆรํฯ ตํ โสณฺฑชเนหิ อวิวิตฺตํ โหติฯ ตตฺถ เตหิ โสณฺฑตาทิวเสน น อุปสงฺกมิตพฺพํ พฺรหฺมจริยนฺตรายกรตฺตาฯ สํสฏฺโฐ วิหรติ ราชูหีติอาทีสุ ราชาโน นาม เย รชฺชมนุสาสนฺติฯ ราชมหามตฺตา ราชิสฺสริยสทิสาย อิสฺสริยมตฺตาย สมนฺนาคตาฯ ติตฺถิยาติ วิปรีตทสฺสนา พาหิรกปริพฺพาชกาฯ ติตฺถิยสาวกาติ เตสุ ทฬฺหภตฺตา ปจฺจยทายกาฯ อนนุโลมิเกน สํสคฺเคนาติ ติสฺสนฺนํ สิกฺขานํ อนนุโลมิเกน ปจฺจนีกภูเตน สํสคฺเคน สํสฏฺโฐ วิหรติ, เยน พฺรหฺมจริยนฺตรายํ วา สลฺเลขปริหานิํ วา ปาปุณาติฯ

อิทานิ อปเรนปิ ปริยาเยน อโคจรํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยานิ วา ปน ตานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อสฺสทฺธานีติ พุทฺธาทีสุ สทฺธาวิรหิตานิฯ ตโต เอว อปฺปสนฺนานิ, กมฺมกมฺมผลสทฺธาย วา อภาเวน อสฺสทฺธานิฯ รตนตฺตยปฺปสาทาภาเวน อปฺปสนฺนานิฯ

อกฺโกสกปริภาสกานีติ อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสกานิ เจว ภยทสฺสเนน สนฺตชฺชนกานิ จฯ อตฺถํ น อิจฺฉนฺติ อนตฺถเมว อิจฺฉนฺตีติ อนตฺถกามานิฯ หิตํ น อิจฺฉนฺติ อหิตเมว อิจฺฉนฺตีติ อหิตกามานิฯ ผาสุ น อิจฺฉนฺติ อผาสุํเยว อิจฺฉนฺตีติ อผาสุกกามานิฯ โยคกฺเขมํ นิพฺภยํ น อิจฺฉนฺติ, อโยคกฺเขมเมว อิจฺฉนฺตีติ อโยคกฺเขมกามานิฯ ภิกฺขูนนฺติ เอตฺถ สามเณรานมฺปิ สงฺคโหฯ ภิกฺขุนีนนฺติ เอตฺถ สิกฺขมานสามเณรีนํฯ สพฺเพสํ หิ สาสนิกานํ อนตฺถกามตาทีปนปทมิทํ วจนํฯ ตถารูปานิ กุลานีติ ตาทิสานิ ขตฺติยกุลาทีนิฯ เสวตีติ นิสฺสาย ชีวติฯ ภชตีติ อุปสงฺกมติฯ ปยิรุปาสตีติ ปุนปฺปุนํ อุปคจฺฉติฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ เวสิยาทิโก, ราชาทิโก, อสฺสทฺธกุลาทิโก จ ตํ ตํ เสวนฺตสฺส ติปฺปกาโรปิ อยุตฺโต โคจโรติ อโคจโรฯ เอตฺถ หิ เวสิยาทิโก ปญฺจกามคุณนิสฺสยโต อโคจโรฯ ยถาห ‘‘โก จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อโคจโร ปรวิสโย? ยทิทํ ปญฺจ กามคุณา’’ติ (สํ. นิ. 5.372)ฯ ราชาทิโก สมณธมฺมสฺส อนุปนิสฺสยโต, ลาภสกฺการาสนิวิจกฺกนิปฺโปถนทิฏฺฐิวิปตฺติเหตุโต จฯ อสฺสทฺธกุลาทิโก สทฺธาหานิจิตฺตสนฺตาสาวหโต อโคจโรฯ

โคจรนิทฺเทเส ‘‘น เวสิยาโคจโร’’ติอาทีนิ วุตฺตปฏิปกฺขวเสน เวทิตพฺพานิฯ โอปานภูตานีติ อุทปานภูตานิ ภิกฺขุสงฺฆสฺส, ภิกฺขุนีสงฺฆสฺส จ จตุมหาปเถ ขตโปกฺขรณี วิย ยถาสุขํ โอคาหนกฺขมานิฯ กาสาวปชฺโชตานีติ ภิกฺขูนํ, ภิกฺขุนีนญฺจ นิวตฺถปารุตกาสาวานํเยว ปภาหิ เอโกภาสานิฯ อิสิวาตปฏิวาตานีติ เคหํ ปวิสนฺตานํ , นิกฺขมนฺตานญฺจ ภิกฺขุภิกฺขุนีสงฺขาตานํ อิสีนํ จีวรวาเตน เจว สมิญฺชนปสารณาทิชนิตสรีรวาเตน จ ปฏิวาตานิ ปวายิตานิ วินิทฺธุตกิพฺพิสานิ วาฯ

อิทานิ นิทฺเทเส อาคตนเยนาปิ อาจารโคจเร ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ปาติโมกฺขสีลนิทฺเทเสฯ อิมินาปิ นเยนาติ อิทานิ วุจฺจมานวิธินาปิฯ สงฺฆคโตติ สงฺฆสนฺนิปาตํ คโตฯ อจิตฺตีการกโตติ อกตจิตฺตีกาโร, อกตคารโวติ อตฺโถฯ ฆฏฺฏยนฺโตติ สรีเรน, จีวเรน วา ฆํสนฺโตฯ

ปุรโตปิ ติฏฺฐติ อจิตฺตีการกโตติ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ฐิตโกปีติ อุปริ ติฏฺฐนฺโต วิย อาสนฺนตรฏฺฐาเน ฐิตโกปิ ภณติฯ พาหาวิกฺเขปโกติ พาหุํ วิกฺขิปนฺโตฯ อนุปาหนานนฺติ อนาทเร สามิวจนํฯ สอุปาหโนติ อุปาหนารุฬฺโหฯ เถเร ภิกฺขู อนุปขชฺชาติ เถรานํ ภิกฺขูนํ ฐิตฏฺฐานํ อนุปวิสิตฺวา เตสํ อาสนฺนตรฏฺฐานํ อุปคนฺตฺวาฯ กฏฺฐํ ปกฺขิปติ อคฺคิกุณฺเฑฯ โวกฺกมฺมาติ ปสฺสโต อติกฺกมิตฺวาฯ คูฬฺหานิ สภาวโต ปฏิจฺฉนฺนานิ สาณิปาการาทินา ปฏิจฺฉาทิตานิฯ อนาปุจฺฉาติ อนาปุจฺฉิตฺวาฯ อสฺสาติ อนาจารสฺสฯ

อปิจ ภิกฺขูติอาทิ สพฺพสฺเสว ภิกฺขุโน อาจารทสฺสนวเสน ปวตฺตํ อฏฺฐกถาวจนํ, น นิทฺเทสปาฬิฯ สทฺธาสีลสุตจาคาทิคุณเหตุโก ครุภาโว ครุกรณํ วา คารโว, สห คารเวนาติ สคารโวฯ ครุฏฺฐานิเยสุ คารวสารชฺชาทิวเสน ปฏิสฺสายนา ปติสฺสา, สปฺปติสฺสวปฏิปตฺติฯ สห ปติสฺสายาติ สปฺปติสฺโสฯ สวิเสสํ หิริมนตาย, โอตฺตปฺปิภาเวน จ หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺโนฯ เสขิยธมฺมปาริปูริวเสน สุนิวตฺโถ สุปารุโตฯ ปาสาทิเกนาติ ปสาทาวเหน, อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ เจตํ กรณวจนํฯ เอเสว นโย อิโต ปเรสุปิ ฉสุ ปเทสุฯ อภิกฺกนฺเตนาติ อภิกฺกเมนฯ อิริยาปถสมฺปนฺโนติ สมฺปนฺนอิริยาปโถฯ เตน เสสอิริยาปถานมฺปิ ปาสาทิกตมาหฯ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโรติ จกฺขุนฺทฺริยาทีสุ ฉสุ ทฺวาเรสุ สุสํวิหิตารกฺโขฯ โภชเน มตฺตญฺญูติ ปริภุญฺชิตพฺพโต โภชนสญฺญิเต จตุพฺพิเธปิ ปจฺจเย ปริเยสนปฏิคฺคหณปริโภคาทิวเสน สพฺพโส ปมาณญฺญูฯ ชาคริยมนุยุตฺโตติ ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ ภาวนามนสิการสงฺขาตํ ชาคริยํ สาตจฺจการิตาวเสน อนุ อนุ ยุตฺโต ตตฺถ ยุตฺตปยุตฺโตฯ สติสมฺปชญฺเญน สมนฺนาคโตติอาทิ ยถาวุตฺตสฺส อาจารสฺส สมฺภารทสฺสนํฯ ตตฺถ อปฺปิจฺโฉติ นิอิจฺโฉฯ สนฺตุฏฺโฐติ ยถาลาภาทิวเสน สนฺโตเสน ตุฏฺโฐฯ สกฺกจฺจการีติ อาทรการีฯ ครุจิตฺตีการพหุโลติ ครุฏฺฐานิเยสุ ครุกรณพหุโลฯ อยํ วุจฺจติ อาจาโรติ อยํ สคารวตาทิ อตฺถกาเมหิ อาจริตพฺพโต อาจาโรฯ

สีลาทีนํ คุณานํ อุปนิสฺสยภูโต อุปนิสฺสยโคจโรฯ สติสงฺขาโต จิตฺตสฺส อารกฺขภูโต เอว โคจโร อารกฺขโคจโรฯ กมฺมฏฺฐานสงฺขาโต จิตฺตสฺส อุปนิพนฺธนฏฺฐานภูโต โคจโร อุปนิพนฺธโคจโรฯ

อปฺปิจฺฉตาทีหิ ทสหิ วิวฏฺฏนิสฺสิตาย กถาย วตฺถุภูเตหิ คุเณหิ สมนฺนาคโต ทสกถาวตฺถุคุณสมนฺนาคโตฯ ตโต เอว กลฺยาโณ สุนฺทโร มิตฺโตติ กลฺยาณมิตฺโตฯ ตสฺส ลกฺขณํ ปรโต อาคมิสฺสติฯ อสฺสุตํ สุตฺตเคยฺยาทิํฯ สุณาตีติ สุตมยํ ญาณํ อุปฺปาเทติฯ สุตํ ปริโยทาเปตีติ ตเมว ยถาสุตํ อวิสทตาย อปริโยทาตํ ปุนปฺปุนํ ปริปุจฺฉนาทินา วิโสเธติ นิชฺชฏํ นิคุมฺพํ กโรติฯ ตตฺถ จ เย กงฺขฏฺฐานิยา ธมฺมา, เตสุ สํสยํ ฉินฺทนฺโต กงฺขํ วิตรติฯ กมฺมกมฺมผเลสุ, รตนตฺตเย จ สมฺมาทิฏฺฐิยา อุชุกรเณน ทิฏฺฐิํ อุชุํ กโรติฯ ตโต เอว จ ทุวิธายปิ สทฺธาสมฺปทาย จิตฺตํ ปสาเทติฯ อถ วา ยถาสุตํ ธมฺมํ ปริโยทเปตฺวา ตตฺถาคเต รูปารูปธมฺเม ปริคฺคเหตฺวา สปจฺจยํ นามรูปํ ปริคฺคณฺหนฺโต สตฺตทิฏฺฐิวงฺกวิธมเนน ทิฏฺฐิํ อุชุํ กโรติฯ ธมฺมานํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนตามตฺตทสฺสเนน ตีสุปิ อทฺธาสุ กงฺขํ วิตรติฯ ตโต ปรํ จ อุทยพฺพยญาณาทิวเสน วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อริยภูมิํ โอกฺกมนฺโต อเวจฺจปสาเทน รตนตฺตเย จิตฺตํ ปสาเทติฯ ตถาภูโตว ตสฺส กลฺยาณมิตฺตสฺส อนุสิกฺขเนน สทฺธาทีหิ คุเณหิ น หายติ, อญฺญทตฺถุ วฑฺฒเตวฯ เตนาห ‘‘ยสฺส วา’’ติอาทิฯ

อนฺตรฆรนฺติ อนฺตเร อนฺตเร ฆรานิ เอตฺถ, ตํ เอตสฺสาติ วา ‘‘อนฺตรฆร’’นฺติ ลทฺธนามํ โคจรคามํ ปวิฏฺโฐฯ ตตฺถ ฆเร ฆเร ภิกฺขาปริเยสนาย วีถิํ ปฏิปนฺโนฯ โอกฺขิตฺตจกฺขูติ เหฏฺฐาขิตฺตจกฺขุฯ กิตฺตเกน ปน โอกฺขิตฺตจกฺขุ โหตีติ อาห ‘‘ยุคมตฺตทสฺสาวี’’ติฯ สุสํวุโตติ สํยโตฯ ยถา ปเนตฺถ สุสํวุโต นาม โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘น หตฺถิํ โอโลเกนฺโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ยตฺถาติ เยสุ สติปฏฺฐาเนสุฯ จิตฺตํ ภาวนาจิตฺตํฯ อุปนิพนฺธตีติ อุปเนตฺวา นิพนฺธติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ยถา ถมฺเภ นิพนฺเธยฺย, วจฺฉํ ทมํ นโร อิธ;

พนฺเธยฺเยวํ สกํ จิตฺตํ, สติยารมฺมเณ ทฬฺห’’นฺติฯ (วิสุทฺธิ. 1.217; ที. นิ. อฏฺฐ. 2.374; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.107; ปารา. อฏฺฐ. 2.165; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 2.1.163);

สติปฏฺฐานานํ อุปนิพนฺธโคจรภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สโก เปตฺติโก วิสโยติ อตฺตโน ปิตุ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สนฺตโก, เตน ทิฏฺโฐ ทสฺสิโต จ วิสโยฯ

อณุปฺปมาเณสูติ ปรมาณุปฺปมาเณสุฯ อสญฺจิจฺจอาปนฺนเสขิยอกุสลจิตฺตุปฺปาทาทิเภเทสูติ อสญฺจิจฺจ อาปนฺนเสขิเยสุ อกุสลจิตฺตุปฺปาทาทิเภเทสูติ เอวํ อสญฺจิจฺจคฺคหณํ เสขิยวิเสสนํ ทฏฺฐพฺพํฯ เสขิยคฺคหเณน เจตฺถ วตฺตกฺขนฺธกาทีสุ (จูฬว. 356 อาทโย) อาคตวตฺตาทีนมฺปิ คหณํฯ เตปิ หิ สิกฺขิตพฺพฏฺเฐน ‘‘เสขิยา’’ติ อิจฺฉิตาฯ ตถา หิ มาติกายํ ปาราชิกาทีนํ วิย เสขิยานํ ปริจฺเฉโท น กโตฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘อสญฺจิจฺจ อาปนฺนเสขิยา’’ติ อสญฺจิจฺจคฺคหณํ สมตฺถิตํ โหติฯ น หิ มาติกายํ อาคเตสุ ปญฺจสตฺตติยา เสขิเยสุ โนสญฺญาวิโมกฺโข นาม อตฺถิ, อสญฺจิจฺจคฺคหเณเนว เจตฺถ อสติอชานนานมฺปิ สงฺคโห กโตฯ เกจิ ปเนตฺถ อสิญฺจิจฺจ อาปนฺนคฺคหเณน อจิตฺตกาปตฺติโย คหิตาติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ, ครุกาปตฺตีสุปิ กาสญฺจิ อจิตฺตกภาวสพฺภาวโต, อธิฏฺฐานาวิกมฺมสฺส, เทสนาวิกมฺมสฺเสว วา สพฺพลหุกสฺส วชฺชสฺส อิธาธิปฺเปตตฺตาฯ เตนาห ‘‘ยานิ ตานิ วชฺชานิ อปฺปมตฺตกานิ โอรมตฺตกานิ ลหุกานิ ลหุสมฺมตานี’’ติอาทิฯ อาทิสทฺเทน ปาติโมกฺขสํวรวิสุทฺธตฺถํ อนติกฺกมนียานํ อนาปตฺติคมนียานํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ภยทสฺสนสีโลติ ปรมาณุมตฺตํ วชฺชํ อฏฺฐสฏฺฐิโยชนสตสหสฺสุพฺเพธสิเนรุปพฺพตสทิสํ กตฺวา ทสฺสนสภาโว, สพฺพลหุกํ วา ทุพฺภาสิตมตฺตํ ปาราชิกสทิสํ กตฺวา ทสฺสนสภาโวฯ ยํ กิญฺจีติ มูลปญฺญตฺติอนุปญฺญตฺติสพฺพตฺถปญฺญตฺติปเทสปญฺญตฺติอาทิเภทํ ยํ กิญฺจิ สิกฺขิตพฺพํ ปฏิปชฺชิตพฺพํ ปูเรตพฺพํ สีลํฯ สมฺมา อาทายาติ สมฺมเทว สกฺกจฺจํ, สพฺพโส จ อาทิยิตฺวาฯ อยํ ปน อาจารโคจรสมฺปทา กิํ ปาติโมกฺขสีเล ปริยาปนฺนา, อุทาหุ อปริยาปนฺนาติ? ปริยาปนฺนาฯ ยทิ เอวํ กสฺมา ปุน วุตฺตาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิฯ

อินฺทฺริยสํวรสีลวณฺณนา

[15] อินฺทฺริยสํวรสีลํ ปาติโมกฺขสํวรสีลสฺส สมฺภารภูตํ, ตสฺมิํ สติเยว อิจฺฉิตพฺพนฺติ วุตฺตํ ‘‘โสติ ปาติโมกฺขสํวรสีเล ฐิโต ภิกฺขู’’ติฯ สมฺปาทิเต หิ เอตสฺมิํ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ สุคุตฺตํ สุรกฺขิตเมว โหติ, สุสํวิหิตกณฺฏกวติ วิย สสฺสนฺติฯ การณวเสนาติ อสาธารณการณสฺส วเสนฯ อสาธารณการณวเสน หิ ผลํ อปทิสียติ, ยถา ยวงฺกุโร เภริสทฺโทติฯ นิสฺสยโวหาเรน วา เอตํ นิสฺสิตวจนํ, ยถา มญฺจา อุกฺกุฏฺฐิํ กโรนฺตีติฯ รูปนฺติ รูปายตนํฯ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ เอตฺถ ยทิ จกฺขุ รูปํ ปสฺเสยฺย, อญฺญวิญฺญาณสมงฺคิโนปิ ปสฺเสยฺยุํ, น เจตํ อตฺถิ, กสฺมา? อเจตนตฺตา จกฺขุสฺสฯ เตนาห ‘‘จกฺขุ รูปํ น ปสฺสติ อจิตฺตกตฺตา’’ติฯ อถ วิญฺญาณํ รูปํ ปสฺเสยฺย, ติโรกุฏฺฏาทิคตมฺปิ นํ ปสฺเสยฺย อปฺปฏิฆภาวโต, อิทมฺปิ นตฺถิ สพฺพสฺส วิญฺญาณสฺส ทสฺสนาภาวโตฯ เตนาห ‘‘จิตฺตํ น ปสฺสติ อจกฺขุกตฺตา’’ติฯ ตตฺถ ยถา จกฺขุสนฺนิสฺสิตํ วิญฺญาณํ ปสฺสติ, น ยํ กิญฺจิฯ ตญฺจ เกนจิ กุฏฺฏาทินา อนฺตริเต น อุปฺปชฺชติ, ยตฺถ อาโลกสฺส วิพนฺโธฯ ยตฺถ ปน น วิพนฺโธ ผลิกคพฺภปฏลาทิเก, ตตฺถ อนฺตริเตปิ อุปฺปชฺชเตวฯ เอวํ วิญฺญาณาธิฏฺฐิตํ จกฺขุ ปสฺสติ, น ยํ กิญฺจีติ วิญฺญาณาธิฏฺฐิตํ จกฺขุํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา’’ติฯ

ทฺวารารมฺมณสงฺฆฏฺเฏติ ทฺวารสฺส อารมฺมเณน สงฺฆฏฺเฏ สติ, จกฺขุสฺส รูปารมฺมเณ อาปาถคเตติ อธิปฺปาโยฯ ปสาทวตฺถุเกน จิตฺเตนาติ จกฺขุปสาทวตฺถุเกน ตนฺนิสฺสาย ปวตฺเตน วิญฺญาเณน, ยํ ‘‘จกฺขุวิญฺญาณ’’นฺติ วุจฺจติฯ ปสฺสตีติ โอโลเกติฯ จกฺขุปสาทสนฺนิสฺสเย หิ วิญฺญาเณ อาโลกานุคฺคหิตํ รูปารมฺมณํ สนฺนิสฺสยคุเณน โอภาเสนฺเต ตํสมงฺคิปุคฺคโล ‘‘รูปํ ปสฺสตี’’ติ วุจฺจติฯ โอภาสนญฺเจตฺถ อารมฺมณสฺส ยถาสภาวโต วิภาวนํ, ยํ ‘‘ปจฺจกฺขโต คหณ’’นฺติ วุจฺจติฯ อุสุนา ลกฺขสฺส เวเธ สิชฺฌนฺเต ตสฺส สมฺภารภูเตน ธนุนา วิชฺฌตีติ วจนํ วิย วิญฺญาเณน รูปทสฺสเน สิชฺฌนฺเต จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติ อีทิสี สสมฺภารกถา นาเมสา โหติฯ สสมฺภารา กถา สสมฺภารกถา, ทสฺสนสฺส การณสหิตาติ อตฺโถฯ สสมฺภารสฺส วา ทสฺสนสฺส กถา สสมฺภารกถาฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เกวเลน จกฺขุนา, เกวเลน วา วิญฺญาเณน รูปทสฺสนํ นตฺถิ, ตสฺมาฯ

อิตฺถิปุริสนิมิตฺตํ วาติ เอตฺถ อิตฺถิสนฺตานนิสฺสิตรูปมุเขน คยฺหมานํ สณฺฐานํ ถนมํสาวิสทตา นิมฺมสฺสุมุขตา เกสพนฺธนวตฺถคฺคหณํ อวิสทฏฺฐานคมนาทิ จ สพฺพํ ‘‘อิตฺถี’’ติ สญฺชานนสฺส การณภาวโต อิตฺถินิมิตฺตํฯ วุตฺตวิปริยายโต ปุริสนิมิตฺตํ เวทิตพฺพํฯ สุภนิมิตฺตาทิกํ วาติ เอตฺถ ราคุปฺปตฺติเหตุภูโต อิฏฺฐากาโร สุภนิมิตฺตํฯ