เมนู

อุเปกฺขาภาวนาวณฺณนา

[261] อุเปกฺขาภาวนนฺติ อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหารภาวนํฯ ยสฺมา ปุริมพฺรหฺมวิหารตฺตยนิสฺสนฺโท จตุตฺถพฺรหฺมวิหาโร, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เมตฺตาทีสุ ปฏิลทฺธติกจตุกฺกชฺฌาเนนา’’ติฯ ปคุณตติยชฺฌานาติ สุภาวิตํ วสีภาวํ ปาปิตํ ปคุณํ, ตถารูปา ตติยพฺรหฺมวิหารชฺฌานโตฯ อปฺปคุณํ หิ อุปริฌานสฺส ปทฏฺฐานํ น โหติฯ จตุกฺกนยวเสน เจตฺถ ตติยคฺคหณํฯ สุขิตา โหนฺตูติอาทิวเสนาติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘นิทฺทุกฺขา โหนฺตู’’ติ เอวมาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ สตฺตเกลายนํ สตฺเตสุ มมายนํ มมตฺตกรณํ, ตถา มนสิกาเรน โยโค สตฺตเกลายนมนสิการยุตฺตตฺตํ, ตสฺมาฯ เมตฺตาทีนํ ราคเคหสฺสิตโทมนสฺสโสมนสฺสานํ อาสนฺนวุตฺติตาย ยถารหํ ปฏิฆานุนยสมีปจาริตา เวทิตพฺพาฯ อถ วา ‘‘สุขิตา โหนฺตุ, ทุกฺขโต มุจฺจนฺตุ โมทนฺตู’’ติ หิเตสิตภาวปฺปตฺติยา ติสฺสนฺนมฺปิ อนุนยสฺส อาสนฺนจาริตาฯ สติ จ ตพฺพิปริยาเย โลหิตปฺปโกเป ปุพฺโพ วิย ลทฺโธกาสเมเวตฺถ ปฏิฆนฺติ อวิเสเสน ตาสํ ปฏิฆานุนยสมีปจาริตา ทฏฺฐพฺพาฯ

‘‘โสมนสฺสโยเคน โอฬาริกตฺตา’’ติ อิทํ ตติยชฺฌานสฺส วเสน วุตฺตํ, ตโต วุฏฺฐิตสฺส อิทมาทีนวทสฺสนนฺติฯ เมตฺตาทิวเสน ปน โอฬาริกภาเว วุจฺจมาเน วิตกฺกวิจารปีติโยเคเนว โอฬาริกตา วตฺตพฺพา สิยา, ตาหิปิ ตาสํ สมาโยคสมฺภวโต, อุเปกฺขาย จ ตทภาวโตฯ น วา วตฺตพฺพา ตติยชฺฌานิกานํเยว เมตฺตาทีนํ อิธาธิปฺเปตตฺตา, ตํตํฌานสมติกฺกเมเนว จ ตํตํฌานิกา เมตฺตาทโยปิ สมติกฺกนฺตา เอว นาม โหนฺติ, ฌานสามญฺเญน วิย เมตฺตาทิสามญฺเญน โวหารมตฺตํฯ ปุริมาสูติ เมตฺตากรุณามุทิตาสุฯ สนฺตภาวโตติ ยถาวุตฺตสตฺตเกลายนาทิอนุปสนฺตภาวาภาวโต อุเปกฺขาย สนฺตภาวโตฯ ‘‘สนฺตภาวโต’’ติ จ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ สุขุมตา ปณีตตา วิทูรกิเลสตา วิปุลผลตาติ เอวมาทโยปิ อุเปกฺขาย อานิสํสา ทฏฺฐพฺพาฯ ปกติมชฺฌตฺโตติ กิญฺจิ การณํ อนเปกฺขิตฺวา ปกติยา สภาเวเนว อิมสฺส ภิกฺขุโน อุทาสินปกฺเข ฐิโตฯ อชฺฌุเปกฺขิตฺวาติ อตฺตนา กตกมฺมวเสเนว อยมายสฺมา อาคโต คจฺฉติ จ, ตฺวมฺปิ อตฺตนา กตกมฺมวเสเนว อาคโต คจฺฉสิ จ, น ตสฺส ตว ปโยเคน กิญฺจิ สุขํ วา อุปเนตุํ, ทุกฺขํ วา อปเนตุํ ลพฺภา, เกวลํ ปเนตํ จิตฺตสฺส อนุชุกมฺมํ, ยทิทํ เมตฺตายนาทินา สตฺเตสุ เกลายนํฯ

พุทฺธาทีหิ อริเยหิ คตมคฺโค เจส อปณฺณกปฏิปทาภูโต, ยทิทํ สพฺพสตฺเตสุ มชฺฌตฺตตาติ เอวํ ปฏิปกฺขชิคุจฺฉามุเขน มชฺฌตฺตตาย สมุปชาตคารวพหุมานาทโร ตํ ปุคฺคลํ ปุนปฺปุนํ อชฺฌุเปกฺขติ, ตตฺถ จ สวิเสสํ อุเปกฺขํ ปจฺจุปฏฺฐเปติ, ตสฺส ตถา ปฏิปชฺชโต ปกติยาปิ อุทาสินตฺตา สาติสยํ ตตฺถ มชฺฌตฺตตา สณฺฐาติ ฯ ภาวนาพเลน นีวรณานิ วิกฺขมฺภิตาเนว โหนฺติ, กิเลสา สนฺนิสินฺนา เอว โหนฺติ, โส ตํ อุเปกฺขํ ปิยปุคฺคลาทีสุ อุปสํหรติฯ เตนาห ‘‘อุเปกฺขา อุปฺปาเทตพฺพาฯ ตโต ปิยปุคฺคลาทีสู’’ติฯ เอกํ ปุคฺคลนฺติ เอตฺถ อญฺญตฺโถ เอก-สทฺโท ‘‘อิตฺเถเก อภิวทนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.27) วิยฯ เอกวจเนเนว เจตฺถ สงฺขฺยาวิเสโส สิทฺโธ, ตสฺมา อญฺญํ เอกํ ปุคฺคลนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ เตน อตฺตานํ นิวตฺเตติฯ ‘‘เนว มนาป’’นฺติ อิมินา ปิยปุคฺคลํ, อติปฺปิยสหายกญฺจ นิวตฺเตติ, อตฺตานมฺปิ วา อตฺตนิ อมนาปตาย อภาวโตฯ ‘‘น อมนาป’’นฺติ อิมินา อปฺปิยํ, เวริปุคฺคลญฺจ, ปาริเสสโต มชฺฌตฺตปุคฺคลสฺส คหณํ อาปนฺนํฯ อิติ ‘‘เอกํ ปุคฺคลํ เนว มนาปํ นามนาป’’นฺติ อิมินา อตฺตโน, ปิยาทีนญฺจ ปฏิกฺเขปมุเขน อุทาสินปุคฺคลํ ทสฺเสติฯ

วุตฺตนเยนาติ ‘‘ยฺวาสฺส ปกติมชฺฌตฺโต’’ติอาทินา อนนฺตรํ วุตฺเตน นเยนฯ อตฺตสิเนหสฺส พลวภาวโต เวริโตปิ อตฺตนิ มชฺฌตฺตตาย ทุรูปสํหารตฺตา ‘‘อิเมสุ จ อตฺตนิ จา’’ติ อตฺตา ปจฺฉา วุตฺโตฯ ปถวีกสิเณ วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘อยํ สมาปตฺติ อาสนฺนปีติปจฺจตฺถิกา’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. 1.87) ปถวีกสิเณ วุตฺตนเยนฯ ยํ หิ เหฏฺฐา ‘‘ปคุณตติยชฺฌานา วุฏฺฐายา’’ติอาทิ (วิสุทฺธิ. 1.87) วุตฺตํ, ตํ เหฏฺฐา ตีสุ พฺรหฺมวิหาเรสุ, จตุตฺถพฺรหฺมวิหาเร จ อาทีนวานิสํสทสฺสนวเสน วุตฺตํฯ อิทํ ปน ตติยชฺฌาเน อาทีนวํ, จตุตฺถชฺฌาเน จ อานิสํสํ ทิสฺวา จตุตฺถาธิคมาย โยคํ กโรนฺตสฺส จตุตฺถชฺฌานสฺส อุปฺปชฺชนาการทสฺสนํฯ ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตํ ‘‘ปถวีสทฺทํ อปเนตฺวา ตเทว นิมิตฺตํ อารมฺมณํ กตฺวา มโนทฺวาราวชฺชนํ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา โยเชตพฺพํฯ

ปถวีกสิณาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน เสสกสิณานิ, อสฺสาสปสฺสาสนิมิตฺตญฺจ สงฺคณฺหาติฯ กามํ กสิณานาปาเนสุ อุปฺปนฺนสฺสาปิ ตติยชฺฌานสฺส อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหาเรน รูปาวจรชฺฌานาทิตาย อตฺเถว สภาคตา, ตํ ปน อการณํ อารมฺมณสฺส วิสทิสตายาติ อาห ‘‘อารมฺมณวิสภาคตายา’’ติฯ นนุ จ อญฺญถาว กสิณาทิภาวนา, อญฺญถา พฺรหฺมวิหารภาวนาติ ภาวนาวเสนาปิ ยถาวุตฺตชฺฌานานํ อตฺเถว วิสทิสตาติ? สจฺจเมตํ, ภาวนาวเสน ปน วิสทิสตา อนุปฺปตฺติยา น เอกนฺติกํ การณํฯ

ตถา หิ อญฺญถาว เมตฺตาทิภาวนา , อญฺญถา อุเปกฺขาภาวนาฯ ตถาปิ สตฺเตสุ ยถาปวตฺติตํ หิเตสิตาทิอาการํ พฺยติเรกมุเขน อามสนฺตี, ตโต วินิวตฺตมานรูเปน อชฺฌุเปกฺขนากาเรน พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา ปวตฺตติฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘กมฺมสฺสกา สตฺตา, เต กสฺส รุจิยา สุขิตา วา ภวิสฺสนฺตี’’ติอาทิ (วิสุทฺธิ. 1.263)ฯ อารมฺมณสภาคตาปิ เจตฺถ อตฺถีติ เมตฺตาทิวเสน ปฏิลทฺธตติยชฺฌานสฺส อิชฺฌติ อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหาโรฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เมตฺตาทีสู’’ติอาทิฯ ตตฺถ เมตฺตาทีสูติ เมตฺตาทีสุ นิปฺผาเทตพฺเพสุ, เมตฺตาทิวเสนาติ อตฺโถฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ

ปกิณฺณกกถาวณฺณนา

[262] พฺรหฺมุตฺตเมนาติ เอตฺถ สมฺมุติพฺรหฺมาโน อุปปตฺติพฺรหฺมาโน วิสุทฺธิพฺรหฺมาโนติ ติวิธา พฺรหฺมาโนฯ

‘‘สมฺปนฺนํ สาลิเกทารํ, สุวา ภุญฺชนฺติ โกสิย;

ปฏิเวเทมิ เต พฺรหฺเม, น เน วาเรตุมุสฺสเหฯ (ชา. 1.14.1);

ปริพฺพช มหาพฺรหฺเม, ปจนฺตญฺเญปิ ปาณิโน’’ติฯ (ปาจิ. 647) –

จ เอวมาทีสุ หิ พฺรหฺมสทฺเทน สมฺมุติพฺรหฺมาโน วุตฺตาฯ

‘‘อปารุตา เตสํ อมตสฺส ทฺวารา,

เย โสตวนฺโต ปมุญฺจนฺตุ สทฺธํ;

วิหิํสสญฺญี ปคุณํ น ภาสิํ,

ธมฺมํ ปณีตํ มนุเชสุ พฺรหฺเม’’ฯ

‘‘อถ โข พฺรหฺมา สหมฺปตี’’ติ (ที. นิ. 2.71; ม. นิ. 1.283; 2.340; สํ. นิ. 1.172; มหาว. 9) จ เอวมาทีสุ พฺรหฺมสทฺเทน อุปปตฺติพฺรหฺมาโน วุตฺตาฯ ‘‘พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตตี’’ติอาทิ (ม. นิ. 1.148; สํ. นิ. 2.21; อ. นิ. 4.8; 5.11; ปฏิ. ม. 2.44) วจนโต ‘‘พฺรหฺม’’นฺติ อริยธมฺโม วุจฺจติ, ตโต นิพฺพตฺตตฺตา อวิเสเสน สพฺเพปิ อริยา วิสุทฺธิพฺรหฺมาโน นาม ปรมตฺถพฺรหฺมตายฯ วิเสสโต ปน ‘‘พฺรหฺมาติ, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ วจนโต สมฺมาสมฺพุทฺโธ อุตฺตมพฺรหฺมา นาม สเทวเก โลเก พฺรหฺมภูเตหิ คุเณหิ อุกฺกํสปารมิปฺปตฺติโตฯ