วุตฺตนเยเนวาติ อวธารเณน ‘‘ปฐมํ เวริปุคฺคโล กรุณายิตพฺโพ’’ติ อิทํ ยถา ปาฬิวิรุทฺธํ, เอวํ ยุตฺติวิรุทฺธมฺปีติ อิมมตฺถํ ทีเปติฯ ปฐมํ หิ เวริํ สมนุสฺสรโต โกโธ อุปฺปชฺเชยฺย, น กรุณาฯ อตฺตาปิ สกฺขิภาเวน กรุณายนวเสน คเหตพฺโพ, โส กิมิติ ปจฺฉา คยฺหตีติฯ ‘‘อปฺปนา วฑฺเฒตพฺพา’’ติ อิมินา จ อปฺปนาปฺปตฺตจิตฺตสฺเสว ‘‘กรุณาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 3.308; ม. นิ. 1.77, 509; 2.309, 315, 452, 471; 3.230) วุตฺตวิกุพฺพนา อิชฺฌตีติ อยมตฺโถ ทสฺสิโตฯ

กรุณาปทมตฺตเมว จสฺสา ปาฬิยา วิเสโสติ ตํ อนามสิตฺวา ปฏิสมฺภิทายํ วุตฺตวิกุพฺพนา, เมตฺตาย วุตฺตอานิสํสา จ อิธ ลพฺภนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตโต ปรํ…เป.… เวทิตพฺพา’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตโต ปรนฺติ ‘‘กรุณาสหคเตน เจตสา’’ติ (ที. นิ. 3.308; ม. นิ. 1.77, 509; 2.309, 315, 452, 471; 3.230) วุตฺตวิกุพฺพนโต อุปริฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

มุทิตาภาวนาวณฺณนา

[260] ปิยปุคฺคลาทีสูติ ปิยมชฺฌตฺตเวรีสุ น อารภิตพฺพาฯ มุทิตาภาวนาติ วิภตฺติํ ปริณาเมตฺวา โยชนาฯ น หีติอาทิ ตตฺถ การณวจนํฯ ปิยภาวมตฺเตนาติ เอตฺถ มตฺต-สทฺโท วิเสสนิวตฺติ อตฺโถ, เตน โสมนสฺสปฏิสนฺธิกตาทิสิทฺธา นิจฺจปฺปหํสิตมุขตา, ปุพฺพภาสิตา, สุขสมฺภาสตา, สขิลตา, สมฺโมทกตาติ เอวมาทิเก มุทิตาย ปทฏฺฐานภูเต วิเสเส อุลฺลิงฺเคติ, อีทิเสหิ วิเสเสหิ วิรหิโตติ วุตฺตํ โหติฯ เอว-กาเรน ปน ปิยปุคฺคลสฺส สุขสมปฺปิตตาทิํ, มุทิตาย จ เหตุภูตํ ปโมทปฺปวตฺติํ นิวตฺเตติฯ ปิยปุคฺคเลปิ หิ ปรมาย สมฺปตฺติยา ปมุทิเต หฏฺฐตุฏฺเฐ ภิกฺขุโน มุทิโตกาสํ ลเภยฺยฯ วกฺขติ หิ ‘‘ปิยปุคฺคลํ วา’’ติอาทิฯ อาทิโต มชฺฌตฺตปุคฺคลํ อนุสฺสรนฺตสฺส อุทาสินตา สณฺฐาติ, เวริํ สมนุสฺสรนฺตสฺส โกโธ อุปฺปชฺชติฯ เตนาห ‘‘ปเคว มชฺฌตฺตเวริโน’’ติฯ

ปโมทปฺปวตฺติยา โสณฺฑสทิโส สหาโย โสณฺฑสหาโยฯ มุทิตมุทิโตวาติ ปสาทโสมฺมตาย อติวิย มุทิโต เอวฯ ปสาเท หิ อิทํ อาเมฑิตํฯ เอวํ อฏฺฐกถานเยน อาทิโต มุทิตาภาวนาย วตฺถุํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปาฬินเยน ทสฺเสตุํ ‘‘ปิยปุคฺคลํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สุขิตนฺติ สญฺชาตสุขํ, สุขปฺปตฺตนฺติ อตฺโถฯ สชฺชิตนฺติ สุขานุภวเน สนฺนทฺธํ ปฏิยตฺตสุขสาธนํฯ

อโห สาธูติ ตสฺส สตฺตสฺส สมฺปตฺติยํ สมฺปชญฺญปุพฺพปโมทนาการทสฺสนํฯ ปุน อโห สุฏฺฐูติ ตสฺส ปโมทนสฺส พหุลีการทสฺสนํฯ ปิยํ มนาปนฺติ เอตฺถ มนาป-คฺคหเณน ปาฬิยมฺปิ อติปฺปิยสหายโก อธิปฺเปโตติ เอเกฯ

อตีเตติ ตสฺมิํเยว อตฺตภาเว อตีเตฯ อนาคเตติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ น หิ ภวนฺตรคเต พฺรหฺมวิหารภาวนา รุหติฯ ยทิ เอวํ, อตีตานาคเต กถนฺติ? นายํ โทโสฯ ‘‘โส เอวายํ ทตฺโต ติสฺโส’’ติ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนตาย วิชฺชมานภาเวน คเหตพฺพโตฯ กถํ ปนสฺส อนาคเต สมฺปตฺติ อารมฺมณํ โหตีติ? อาเทสาทิโต, ปจฺจุปฺปนฺนาย วา ปโยคสมฺปตฺติยา อนุมานโต ลทฺธาย คเหตพฺพโตฯ

ปิยปุคฺคเลติ โสณฺฑสหายสญฺญิเต อติปฺปิยปุคฺคเล, ปิยปุคฺคเล จฯ ทุวิโธปิ เจส อิธ ปิยภาวสามญฺญโต ‘‘ปิยปุคฺคโล’’ติ วุตฺโตฯ อนุกฺกเมนาติ อติปฺปิยปุคฺคโล ปิยปุคฺคโล มชฺฌตฺโต เวรีติ จตูสุ โกฏฺฐาเสสุ เอเกกสฺมิํ กมฺมฏฺฐานํ ปคุณํ, มุทุํ, กมฺมนิยญฺจ กตฺวา เสเสสุ อุปสํหรณานุกฺกเมนฯ กิญฺจาปิ จตูสุ ชเนสุ สมจิตฺตตาว สีมาสมฺเภโท สีมา สมฺภิชฺชติ เอตายาติ กตฺวาฯ ภาวนาย ปน ตถา พหุโส ปวตฺตมานาย ปุริมสิทฺธํ เหตุํ, อิตรํ ผลญฺจ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘สมจิตฺตตาย สีมาสมฺเภทํ กตฺวา’’ติฯ ยถาวุตฺตสีมาภาโว วา สีมาสมฺเภโทติ วุตฺตํ ‘‘สมจิตฺตตาย สีมาสมฺเภทํ กตฺวา’’ติฯ เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ

อุเปกฺขาภาวนาวณฺณนา

[261] อุเปกฺขาภาวนนฺติ อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหารภาวนํฯ ยสฺมา ปุริมพฺรหฺมวิหารตฺตยนิสฺสนฺโท จตุตฺถพฺรหฺมวิหาโร, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เมตฺตาทีสุ ปฏิลทฺธติกจตุกฺกชฺฌาเนนา’’ติฯ ปคุณตติยชฺฌานาติ สุภาวิตํ วสีภาวํ ปาปิตํ ปคุณํ, ตถารูปา ตติยพฺรหฺมวิหารชฺฌานโตฯ อปฺปคุณํ หิ อุปริฌานสฺส ปทฏฺฐานํ น โหติฯ จตุกฺกนยวเสน เจตฺถ ตติยคฺคหณํฯ สุขิตา โหนฺตูติอาทิวเสนาติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘นิทฺทุกฺขา โหนฺตู’’ติ เอวมาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ สตฺตเกลายนํ สตฺเตสุ มมายนํ มมตฺตกรณํ, ตถา มนสิกาเรน โยโค สตฺตเกลายนมนสิการยุตฺตตฺตํ, ตสฺมาฯ เมตฺตาทีนํ ราคเคหสฺสิตโทมนสฺสโสมนสฺสานํ อาสนฺนวุตฺติตาย ยถารหํ ปฏิฆานุนยสมีปจาริตา เวทิตพฺพาฯ อถ วา ‘‘สุขิตา โหนฺตุ, ทุกฺขโต มุจฺจนฺตุ โมทนฺตู’’ติ หิเตสิตภาวปฺปตฺติยา ติสฺสนฺนมฺปิ อนุนยสฺส อาสนฺนจาริตาฯ สติ จ ตพฺพิปริยาเย โลหิตปฺปโกเป ปุพฺโพ วิย ลทฺโธกาสเมเวตฺถ ปฏิฆนฺติ อวิเสเสน ตาสํ ปฏิฆานุนยสมีปจาริตา ทฏฺฐพฺพาฯ

‘‘โสมนสฺสโยเคน โอฬาริกตฺตา’’ติ อิทํ ตติยชฺฌานสฺส วเสน วุตฺตํ, ตโต วุฏฺฐิตสฺส อิทมาทีนวทสฺสนนฺติฯ เมตฺตาทิวเสน ปน โอฬาริกภาเว วุจฺจมาเน วิตกฺกวิจารปีติโยเคเนว โอฬาริกตา วตฺตพฺพา สิยา, ตาหิปิ ตาสํ สมาโยคสมฺภวโต, อุเปกฺขาย จ ตทภาวโตฯ น วา วตฺตพฺพา ตติยชฺฌานิกานํเยว เมตฺตาทีนํ อิธาธิปฺเปตตฺตา, ตํตํฌานสมติกฺกเมเนว จ ตํตํฌานิกา เมตฺตาทโยปิ สมติกฺกนฺตา เอว นาม โหนฺติ, ฌานสามญฺเญน วิย เมตฺตาทิสามญฺเญน โวหารมตฺตํฯ ปุริมาสูติ เมตฺตากรุณามุทิตาสุฯ สนฺตภาวโตติ ยถาวุตฺตสตฺตเกลายนาทิอนุปสนฺตภาวาภาวโต อุเปกฺขาย สนฺตภาวโตฯ ‘‘สนฺตภาวโต’’ติ จ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ สุขุมตา ปณีตตา วิทูรกิเลสตา วิปุลผลตาติ เอวมาทโยปิ อุเปกฺขาย อานิสํสา ทฏฺฐพฺพาฯ ปกติมชฺฌตฺโตติ กิญฺจิ การณํ อนเปกฺขิตฺวา ปกติยา สภาเวเนว อิมสฺส ภิกฺขุโน อุทาสินปกฺเข ฐิโตฯ อชฺฌุเปกฺขิตฺวาติ อตฺตนา กตกมฺมวเสเนว อยมายสฺมา อาคโต คจฺฉติ จ, ตฺวมฺปิ อตฺตนา กตกมฺมวเสเนว อาคโต คจฺฉสิ จ, น ตสฺส ตว ปโยเคน กิญฺจิ สุขํ วา อุปเนตุํ, ทุกฺขํ วา อปเนตุํ ลพฺภา, เกวลํ ปเนตํ จิตฺตสฺส อนุชุกมฺมํ, ยทิทํ เมตฺตายนาทินา สตฺเตสุ เกลายนํฯ