กรุณาภาวนาวณฺณนา

[259] กรุณนฺติ กรุณาพฺรหฺมวิหารํฯ นิกฺกรุณตายาติ วิเหสาย, ‘‘อิเธกจฺโจ ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา สตฺตานํ วิเหฐนชาติโก โหตี’’ติ เอวํ วุตฺตวิเหฐเนติ อตฺโถฯ อาทีนวนฺติ โทสํฯ ยถา ตถา สตฺตานํ วิเหฐนาย ปาปโก วิปาโก อิธ เจว สมฺปราเย จฯ ตถา หิ โย สตฺเต ชีวิตา โวโรปเนน วา องฺคปจฺจงฺคจฺเฉทเนน วา ธนชานิยา วา อลาภาย วา อวาสาย วา อนตฺถาย วา อยสตฺถาย วา ปริสํสกฺกเนน วา อนฺตมโส ยถาวชฺชทสฺสเนนปิ วิเหเฐติ, ตสฺส โส ปมาทวิหาโร ทิฏฺเฐว ธมฺเม อลาภายปิ โหติ, ลทฺธสฺส ปริหานายปิ โหติ, ตนฺนิมิตฺตํ ปาปโก กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉติ, อวิสารโท ปริสํ อุปสงฺกมติ มงฺกุภูโต, สมฺมูฬฺโห กาลํ กโรติ, กายสฺส เภทา ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขา, สุคติยมฺปิ มนุสฺสภูโต ทุชฺชจฺโจปิ โหติ นีจกุลิโก, ทุพฺพณฺโณปิ โหติ ทุทฺทสิโก, พหฺวาพาโธปิ โหติ โรคพหุโล, ทุคฺคโตปิ โหติ อปฺปนฺนปาโน, อปฺปายุโกปิ โหติ ปริตฺตชีวิโตติ เอวมาทิอเนกานตฺถานุพนฺธิตา วิเหสาย ปจฺจเวกฺขิตพฺพา, ตปฺปฏิปกฺขโต กรุณาย อานิสํสา ปจฺจเวกฺขิตพฺพาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘นิกฺกรุณตาย อาทีนวํ กรุณาย จ อานิสํสํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา’’ติฯ ‘‘ปิโย หี’’ติอาทินา ปฐมํ ปิยปุคฺคลาทีสุ อนารมฺภสฺส การณมาหฯ ปิยํ หิ ปุคฺคลํ กรุณายิตุมารภนฺตสฺส น ตาว ปิยภาโว วิคจฺฉติ, อวิคเต จ ตสฺมิํ กุโต กรุณายนาฯ เตนาห ‘‘ปิยฏฺฐาเนเยว ติฏฺฐตี’’ติฯ เสสปุคฺคเลสุปิ เอเสว นโยฯ ลิงฺควิสภาคกาลกตานํ อเขตฺตภาเว การณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ

ยตฺถ ปน ปฐมํ อารภิตพฺพา, ตํ ปาฬินเยเนว ทสฺเสตุํ ‘‘กถญฺจ ภิกฺขู’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ทุคฺคตนฺติ ทลิทฺทํฯ โส หิ โภคปาริชุญฺญโต สุขสาธนานํ อภาเวน ทุกฺขํ คโต อุปคโต ทุคฺคโตติ วุจฺจติฯ อถ วา ทุคฺคตนฺติ ทุกฺเขน สมงฺคิภาวํ คตํฯ ทุรุเปตนฺติ กายทุจฺจริตาทีหิ อุเปตํฯ คติกุลรูปาทิวเสน วา ตมภาเว ฐิโต ทุคฺคโตฯ กายทุจฺจริตาทีหิ อุเปตตฺตา ตมปรายณภาเว ฐิโต ทุรุเปโตติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปรมกิจฺฉปฺปตฺตนฺติ อติวิย กิจฺฉมาปนฺนํ มหาพฺยสนํ นิมุคฺคํฯ อปฺเปว นามาติ สาธุ วตฯ

วเธถ นนฺติ ‘‘ฆาเตถ นํ โจร’’นฺติ เอวํ ปหิตาย รญฺโญ อาณาย ขาทนียมฺปิ…เป.… เทนฺติ ‘‘อิทาเนว มาริยมาโน เอตฺตกมฺปิ สุขํ ลภตู’’ติฯ สุสชฺชิโตติ สุขานุภวเน สนฺนทฺโธฯ

เอเตเนว อุปาเยนาติ เยน เยน วิธินา เอตรหิ ยถาวุตฺเต ปรมกิจฺฉาปนฺเน อายติํ วา ทุกฺขภาคิมฺหิ ปุคฺคเล กรุณายิตุํ กรุณา อุปฺปาทิตา, เอเตเนว นเยนฯ ปิยปุคฺคเลติ ปิยายิตพฺพปุคฺคเลฯ เอตรหิ วา ทิสฺสมานํ อายติํ วา ภาวินิํ ทุกฺขปฺปตฺติํ คเหตฺวา กรุณา ปวตฺเตตพฺพาติ สมฺพนฺโธฯ มชฺฌตฺตเวรีสุปิ เอเสว นโยฯ

โย หิ โส กรุณาย วตฺถุภูโต ทุวิโธ ปุคฺคโล วุตฺโต, กามํ ตตฺถ กรุณาภาวนา สุเขเนว อิชฺฌติ, อิมินา ปน ภิกฺขุนา ตตฺถ ภาวนํ ปคุณตรํ กตฺวา สีมาสมฺเภทํ กาตุํ ตทนนฺตรํ ปิยปุคฺคเล, ตโต มชฺฌตฺเต, ตโต เวริปุคฺคเล กรุณา ภาเวตพฺพาฯ ภาเวนฺเตน จ เอเกกสฺมิํ โกฏฺฐาเส มุทุํ กมฺมนิยํ จิตฺตํ กตฺวา ตทนนฺตเร ตทนนฺตเร อุปสํหริตพฺพํฯ ยสฺส ปน เวริปุคฺคโล วา นตฺถิ, มหาปุริสชาติกตฺตา วา อนตฺถํ กโรนฺเตปิ เวริสญฺญาว นุปฺปชฺชติ, เตน มชฺฌตฺเต เม จิตฺตํ กมฺมนิยํ ชาตํ, อิทานิ เวริมฺหิ อุปสํหรามีติ พฺยาปาโรว น กาตพฺโพฯ ยสฺส ปน อตฺถิ, ตํ สนฺธายาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิฯ

ตตฺถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนวาติ เมตฺตากมฺมฏฺฐานิกสฺส (วิสุทฺธิ. 1.240 อาทโย) วุตฺตนเยนฯ ตํ เมตฺตาย วุตฺตนเยเนวฯ วูปสเมตพฺพนฺติ ‘‘อถาเนน ปุริมปุคฺคเลสู’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. 1.243), ‘‘กกจูปมโอวาทาทีนํ อนุสฺสรโต’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. 1.243) จ เมตฺตาภาวนาย วุตฺเตน นเยน ตํ ปฏิฆํ วูปสเมตพฺพํฯ เอวํ เอตรหิ มหาทุกฺขปฺปตฺเต สุขิเตปิ อกตกุสลตาย อายติํ ทุกฺขปฺปตฺติยา วเสน กรุณายนวิธิํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กตกลฺยาเณปิ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โยปิ เจตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตสนฺติ พฺยสนานํฯ วฏฺฏทุกฺขํ อนติกฺกนฺตตฺตาติ สมฺมาสมฺพุทฺเธนาปิ อกฺขาเนน ปริโยสาเปตุํ อสกฺกุเณยฺยสฺส อนาคตสฺส อาปายิกสฺส สุคตีสุปิ ชาติชราทิเภทสฺสาติ อปริมิตสฺส สํสารทุกฺขสฺส อนติกฺกนฺตภาวโตฯ สพฺพถาปิ กรุณายิตฺวาติ ทุกฺขปฺปตฺติยา, สุขปฺปตฺติยา อกตกุสลตาย วา กตากุสลตาย วาติ สพฺพปกาเรนปิ กรุณาย วตฺถุภาวสฺส สลฺลกฺขเณน ตสฺมิํ ตสฺมิํ ปุคฺคเล กรุณํ กตฺวา กรุณาภาวนํ วฑฺเฒตฺวาฯ วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘อถาเนน ปุนปฺปุนํ เมตฺตายนฺเตนา’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. 1.243) เมตฺตาภาวนายํ วุตฺเตน นเยนฯ ตํ นิมิตฺตนฺติ สีมาสมฺเภทวเสน ปวตฺตํ สมถนิมิตฺตํฯ เมตฺตาย วุตฺตนเยเนวาติ ยถา เมตฺตาภาวนายํ ‘‘อปฺปกสิเรเนวา’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. 1.253) ติกจตุกฺกชฺฌานวเสน อปฺปนา ‘‘เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรตี’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. 1.253-254) ตสฺสา วฑฺฒนา จ วุตฺตา, เอวมิธ กรุณาภาวนายํ ติกจตุกฺกชฺฌานวเสน อปฺปนา เวทิตพฺพา จ วฑฺเฒตพฺพา จ, ตเถวสฺสา วฑฺฒนาวิธิปิ เวทิตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ

วุตฺตนเยเนวาติ อวธารเณน ‘‘ปฐมํ เวริปุคฺคโล กรุณายิตพฺโพ’’ติ อิทํ ยถา ปาฬิวิรุทฺธํ, เอวํ ยุตฺติวิรุทฺธมฺปีติ อิมมตฺถํ ทีเปติฯ ปฐมํ หิ เวริํ สมนุสฺสรโต โกโธ อุปฺปชฺเชยฺย, น กรุณาฯ อตฺตาปิ สกฺขิภาเวน กรุณายนวเสน คเหตพฺโพ, โส กิมิติ ปจฺฉา คยฺหตีติฯ ‘‘อปฺปนา วฑฺเฒตพฺพา’’ติ อิมินา จ อปฺปนาปฺปตฺตจิตฺตสฺเสว ‘‘กรุณาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 3.308; ม. นิ. 1.77, 509; 2.309, 315, 452, 471; 3.230) วุตฺตวิกุพฺพนา อิชฺฌตีติ อยมตฺโถ ทสฺสิโตฯ

กรุณาปทมตฺตเมว จสฺสา ปาฬิยา วิเสโสติ ตํ อนามสิตฺวา ปฏิสมฺภิทายํ วุตฺตวิกุพฺพนา, เมตฺตาย วุตฺตอานิสํสา จ อิธ ลพฺภนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตโต ปรํ…เป.… เวทิตพฺพา’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตโต ปรนฺติ ‘‘กรุณาสหคเตน เจตสา’’ติ (ที. นิ. 3.308; ม. นิ. 1.77, 509; 2.309, 315, 452, 471; 3.230) วุตฺตวิกุพฺพนโต อุปริฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

มุทิตาภาวนาวณฺณนา

[260] ปิยปุคฺคลาทีสูติ ปิยมชฺฌตฺตเวรีสุ น อารภิตพฺพาฯ มุทิตาภาวนาติ วิภตฺติํ ปริณาเมตฺวา โยชนาฯ น หีติอาทิ ตตฺถ การณวจนํฯ ปิยภาวมตฺเตนาติ เอตฺถ มตฺต-สทฺโท วิเสสนิวตฺติ อตฺโถ, เตน โสมนสฺสปฏิสนฺธิกตาทิสิทฺธา นิจฺจปฺปหํสิตมุขตา, ปุพฺพภาสิตา, สุขสมฺภาสตา, สขิลตา, สมฺโมทกตาติ เอวมาทิเก มุทิตาย ปทฏฺฐานภูเต วิเสเส อุลฺลิงฺเคติ, อีทิเสหิ วิเสเสหิ วิรหิโตติ วุตฺตํ โหติฯ เอว-กาเรน ปน ปิยปุคฺคลสฺส สุขสมปฺปิตตาทิํ, มุทิตาย จ เหตุภูตํ ปโมทปฺปวตฺติํ นิวตฺเตติฯ ปิยปุคฺคเลปิ หิ ปรมาย สมฺปตฺติยา ปมุทิเต หฏฺฐตุฏฺเฐ ภิกฺขุโน มุทิโตกาสํ ลเภยฺยฯ วกฺขติ หิ ‘‘ปิยปุคฺคลํ วา’’ติอาทิฯ อาทิโต มชฺฌตฺตปุคฺคลํ อนุสฺสรนฺตสฺส อุทาสินตา สณฺฐาติ, เวริํ สมนุสฺสรนฺตสฺส โกโธ อุปฺปชฺชติฯ เตนาห ‘‘ปเคว มชฺฌตฺตเวริโน’’ติฯ

ปโมทปฺปวตฺติยา โสณฺฑสทิโส สหาโย โสณฺฑสหาโยฯ มุทิตมุทิโตวาติ ปสาทโสมฺมตาย อติวิย มุทิโต เอวฯ ปสาเท หิ อิทํ อาเมฑิตํฯ เอวํ อฏฺฐกถานเยน อาทิโต มุทิตาภาวนาย วตฺถุํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปาฬินเยน ทสฺเสตุํ ‘‘ปิยปุคฺคลํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สุขิตนฺติ สญฺชาตสุขํ, สุขปฺปตฺตนฺติ อตฺโถฯ สชฺชิตนฺติ สุขานุภวเน สนฺนทฺธํ ปฏิยตฺตสุขสาธนํฯ