เมนู

9. พฺรหฺมวิหารนิทฺเทสวณฺณนา

เมตฺตาภาวนากถาวณฺณนา

[240] เมตฺตํ พฺรหฺมวิหารํฯ ภาเวตุกาเมนาติ อุปฺปาเทตุกาเมน ปจฺจเวกฺขิตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ สุขนิสินฺเนนาติ วิสมํ อนิสีทิตฺวา ปลฺลงฺกาภุชเนน สุขนิสินฺเนนฯ

กสฺมาติ ปจฺจเวกฺขณาย การณปุจฺฉา, อญฺญํ อธิคนฺตุกาเมน อญฺญตฺถ อาทีนวานิสํสปจฺจเวกฺขณา กิมตฺถิยาติ อธิปฺปาโยฯ เมตฺตา นาม อตฺถโต อโทโสฯ ตถา หิ อโทสนิทฺเทเส ‘‘เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺต’’นฺติ (ธ. ส. 1062) นิทฺทิฏฺฐํฯ ขนฺตีติ จ อิธ อธิวาสนกฺขนฺติ อธิปฺเปตาฯ สา ปน อตฺถโต อโทสปฺปธานา จตฺตาโร อรูปกฺขนฺธาติ เมตฺตาย สิชฺฌมานาย ติติกฺขาขนฺติ สิทฺธา เอว โหตีติ อาห ‘‘ขนฺติ อธิคนฺตพฺพา’’ติฯ เตน ขนฺติยํ อานิสํสปจฺจเวกฺขณา สตฺถิกาวาติ ทสฺเสติฯ อภิภูโต ปริยุฏฺฐาเนนฯ ปริยาทินฺนจิตฺโต กุสลุปฺปตฺติยา โอกาสาลาเภนฯ อาทีนโว ทฏฺฐพฺโพ ปาณฆาตาทิวเสน ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกาทิอนตฺถมูลภาวโตฯ

ขนฺตี ปรมํ ตโปติ ปราปการสหนาทิกา ติติกฺขลกฺขณา ขนฺติ อุตฺตมํ ตโป อกตฺตพฺพากรณกตฺตพฺพกรณลกฺขณาย สมฺมาปฏิปตฺติยา มูลภาวโตฯ ขนฺติพลํ พลานีกนฺติ ปรมํ มงฺคลภูตา ขนฺติ เอว พลํ เอตสฺสาติ ขนฺติพลํฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘ขนฺติพลา สมณพฺราหฺมณา’’ติฯ โทสาทิปฏิปกฺขวิธมนสมตฺถตาย อนีกภูเตน เตเนว จ ขนฺติพเลน พลานีกํฯ ขนฺตฺยา ภิยฺโย น วิชฺชตีติ อตฺตโน ปเรสญฺจ อนตฺถปฏิพาหโน, อตฺถาวโห จ ขนฺติโต อุตฺตริ อปสฺสโย นตฺถิฯ

วิเวจนตฺถายาติ วิกฺขมฺภนตฺถายฯ ขนฺติยา สํโยชนตฺถาย อตฺตานนฺติ อธิปฺปาโยฯ ภาวนํ ทูเสนฺตีติ โทสา, ปุคฺคลาเยว โทสา ปุคฺคลโทสา

เยสุ ภาวนา น สมฺปชฺชติ, อญฺญทตฺถุ วิปชฺชเตว, เต เอว วุตฺตาฯ ปฐมนฺติ วกฺขมาเนน โกฏฺฐาสโต โกฏฺฐาสนฺตรุปสํหรณนเยน วินา สพฺพปฐมํฯ

ปิยายิตพฺโพ ปิโย, ตปฺปฏิปกฺโข อปฺปิโยฯ โส สงฺเขปโต ทุวิโธ อตฺถสฺส อการโก, อนตฺถสฺส การโกติฯ ตตฺถ โย อตฺตโน, ปิยสฺส จ อนตฺถสฺส การโก, โส เวริปุคฺคโล ทฏฺฐพฺโพฯ โย ปน อตฺตโน, ปิยสฺส จ อตฺถสฺส อการโก, อปฺปิยสฺส จ อตฺถสฺส การโก, ‘‘อตฺถํ เม นาจรี’’ติอาทินา (ธ. ส. 1237), ‘‘อปฺปิยสฺส เม อมนาปสฺส อตฺถํ อจรี’’ติอาทินา จ อาฆาตวตฺถุภูโต, โส อปฺปิโย, อนนุกูลวุตฺติโก อนิฏฺโฐติ อตฺโถฯ ลิงฺควิสภาเคติ อิตฺถิลิงฺคาทินา ลิงฺเคน วิสทิเสฯ โอธิโสติ ภาคโสฯ ‘‘ติสฺส ทตฺตา’’ติอาทินา โอธิสกนฺติ อตฺโถฯ

อิทานิ ยถาวุตฺเตสุ ฉสุ ปุคฺคเลสุ อภาเวตพฺพตาย การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปฺปิยํ หี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อปฺปิยํ หิ ปิยฏฺฐาเน ฐเปนฺโต กิลมตีติ โทเสน ภาวนาย สปริสฺสยตมาหฯ อปฺปิยตา หิ ปิยภาวสฺส อุชุปฏิปกฺขา, น จ ตสฺส ปิยฏฺฐาเน ฐปเนน วินา ภาวนา สิชฺฌติฯ อติปฺปิยสหายกํ มชฺฌตฺตฏฺฐาเน ฐเปนฺโต กิลมตีติ ราเคน ภาวนาย สปริสฺสยตมาห อติปฺปิยสหายสฺส เคหสฺสิตเปมฏฺฐานภาวโตฯ เตนาห ‘‘อปฺปมตฺตเกปี’’ติอาทิฯ มชฺฌตฺตํ อิฏฺฐานิฏฺฐตาหิ มชฺฌสภาวํ เนว ปิยํ นาปฺปิยนฺติ อตฺโถฯ ครุฏฺฐาเน ปิยฏฺฐาเน จ ฐเปนฺโต กิลมติ มชฺฌตฺเต สมฺภาวนียปิยายิตพฺพตานํ อภาวาฯ น หิ อชฺฌุเปกฺขิตพฺเพ ภาวนียตา, มนาปตา วา ปจฺจุปฏฺฐาติ, ปิยครุภาวสมฺปนฺเน จ ปฐมํ เมตฺตา ภาเวตพฺพาฯ โกโธ อุปฺปชฺชติ โกฏฺฐาสนฺตรภาวานุปนยนโตฯ

ตเมวาติ วิสภาคลิงฺคเมวฯ ลิงฺคสภาเคติ อวิเสเสตฺวา ‘‘ปิยปุคฺคเล’’ติ อาหฯ ภิตฺติยุทฺธมกาสีติ สีลํ อธิฏฺฐาย ปิหิตทฺวาเร คพฺเภ สยนปีเฐ นิสีทิตฺวา เมตฺตํ ภาเวนฺโต เมตฺตามุเขน อุปฺปนฺนราเคน อนฺธีกโต ภริยาย สนฺติกํ คนฺตุกาโม ทฺวารํ อสลฺลกฺเขตฺวา ภิตฺติํ ภินฺทิตฺวาปิ นิกฺขมิตุกามตาย ภิตฺติํ ปหริฯ

เตนาห ‘‘เมตฺตายนามุเขน ราโค วญฺเจตี’’ติ (เนตฺติ. อฏฺฐ. 21), ‘‘อนฺธตมํ ตทา โหติ, ยํ ราโค สหเต นร’’นฺติ จฯ

อาทานนิกฺเขปปริจฺฉินฺเน อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนภูเต ธรมานตาย ปจฺจกฺขโต วิย อุปลพฺภมาเน ขนฺธปฺปพนฺเธ อิธ สตฺตาทิคฺคหณํ, น ติยทฺธคเตติ อาห ‘‘กาลกเต ปนา’’ติอาทิฯ กสฺมา ปน กาลกเต เมตฺตาภาวนา น อิชฺฌตีติ? เมตฺตาพฺยาปารสฺส อโยคฺยฏฺฐานภาวโตฯ น หิ มตปุคฺคโล หิตูปสํหารารโหฯ ยตฺถ สติ สมฺภเว ปโยคโต หิตูปสํหาโร ลพฺเภยฺย, ตตฺเถว มานโส หิตูปสํหาโร ยุชฺเชยฺยฯ ทุกฺขาปนยนโมทปฺปวตฺตีสุปิ เอเสว นโยติ กรุณาภาวนาทีนมฺปิ กาลกเต อนิชฺฌนํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อญฺญตฺถ ปคุณเมตฺตาฌาโน อาจริยสฺส กาลกตภาวํ อชานนฺโต ตํ เมตฺตาย ผริตุกาโม ‘‘อาจริยํ อารพฺภ เมตฺตํ อารภตี’’ติ วุตฺโตฯ เตนาห ‘‘ปคุณาว เม เมตฺตาฌานสมาปตฺตี’’ติฯ นิมิตฺตนฺติ อารมฺมณํฯ คเวสาหีติ ‘‘ยํ ปุคฺคลํ อุทฺทิสฺสเมตฺตํ อารภสิ, โส ชีวติ น ชีวตี’’ติ ชานาหีติ อตฺโถฯ เมตฺตายนฺโตติ เมตฺตํ กโรนฺโต, เมตฺตํ ภาเวนฺโตติ อตฺโถฯ

[241] อตฺตนิ ภาวนา นาม สกฺขิภาวตฺถาติ นานาวิธสุขานุพนฺธอนวชฺชสุขอพฺยาเสกสุขาทิ ยํ อตฺตนิ อุปลพฺภติ, ตํ นิทสฺเสนฺโต ตสฺส วตฺตมานตาย อาห ‘‘อหํ สุขิโต โหมี’’ติฯ สรีรสุขํ นาม อเนกนฺติกํ, อีทิสสฺส ปุคฺคลสฺส อโนกาสํ จิตฺตทุกฺขนฺติ ตทภาวํ สนฺธายาห ‘‘นิทฺทุกฺโขติ วา’’ติฯ โหมีติ สมฺพนฺโธฯ ตถา อเวโรติอาทีสุ, วิเสสโต จ ทุกฺขาภาเว สุขสญฺญาฯ สา ปนายํ นิทฺทุกฺขตา เวรีนํ ปุคฺคลานํ เวรสญฺญิตานํ ปาปธมฺมานํ อภาวโต, วิเสสโต พฺยาปาทวิรหโต อีฆสญฺญิตาย อีติยา อภาวโต, อนวชฺชกายิกสุขสมงฺคิตาย จ โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อเวโร อพฺยาปชฺโช อนีโฆ สุขี’’ติฯ อตฺตานํ ปริหรามีติ เอวํภูโต หุตฺวา มม อตฺตภาวํ ปวตฺเตมิ, ยาเปมีติ อตฺโถฯ

เอวํ สนฺเต ยํ วิภงฺเค วุตฺตํ, ตํ วิรุชฺฌตีติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ สนฺเตติ เอวํ สติ, ยทิ อตฺตนิปิ เมตฺตา ภาเวตพฺพาติ อตฺโถฯ

‘‘ยํ วิภงฺเค วุตฺต’’นฺติ วตฺวา วิภงฺคเทสนาย สมานคติกํ สุตฺตปทํ อาหรนฺโต ‘‘กถญฺจ ภิกฺขู’’ติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ ปรโต อาคมิสฺสติฯ

นฺติ วิภงฺคาทีสุ วจนํฯ อปฺปนาวเสนาติ อปฺปนาวหภาวนาวเสนฯ อิทนฺติ ‘‘อหํ สุขิโต โหมี’’ติอาทิวจนํฯ สกฺขิภาววเสนาติ อหํ วิย สพฺเพ สตฺตา อตฺตโน สุขกามา, ตสฺมา เตสุ มยา อตฺตนิ วิย สุขูปสํหาโร กาตพฺโพติ เอวํ ตตฺถ อตฺตานํ สกฺขิภาเว ฐปนวเสนฯ เตนาห ‘‘สเจปิ หี’’ติอาทิฯ กสฺมา ปน อตฺตนิ ภาวนา อปฺปนาวหา น โหตีติ? อตฺตสิเนหวเสน สปริสฺสยภาวโตฯ โกฏฺฐาสนฺตเร ปน ภาวิตภาวนสฺส ตตฺถาปิ สีมสมฺเภโท โหติเยวฯ

สพฺพา ทิสาติ อนวเสสา ทสปิ ทิสาฯ อนุปริคมฺม เจตสาติ จิตฺเตน ปริเยสนวเสน อนุคนฺตฺวาฯ เนวชฺฌคา ปิยตรมตฺตนา กฺวจีติ สพฺพุสฺสาเหน ปริเยสนฺโต อติสเยน อตฺตโต ปิยตรํ อญฺญํ สตฺตํ กตฺถจิ ทิสาย เนว อธิคจฺเฉยฺย น ปสฺเสยฺยฯ เอวํ ปิโย ปุถุ อตฺตา ปเรสนฺติ เอวํ กสฺสจิ อตฺตโต ปิยตรสฺส อนุปลพฺภนวเสน ปุถุ วิสุํ วิสุํ เตสํ เตสํ สตฺตานํ อตฺตา ปิโยฯ ตสฺมา เตน การเณน, อตฺตกาโม อตฺตโน หิตสุขํ อิจฺฉนฺโต, ปรํ สตฺตํ อนฺตมโส กุนฺถกิปิลฺลิกมฺปิ, น หิํเส น หเนยฺย, น วิเหเฐยฺยาติ อตฺโถฯ

อยํ นโยติ สพฺเพหิ สตฺเตหิ, อตฺตโน จ ปิยตรภาวํ นิทสฺเสตฺวา เตสุ กรุณายนํ วทตา ภควตา สุเขสิตาย ‘‘อตฺตานํ สกฺขิภาเว ฐเปตฺวา สตฺเตสุ เมตฺตา ภาเวตพฺพา’’ติ เมตฺตาภาวนาย นยทสฺสนํ กตเมวาติ อตฺโถฯ

[242] สุขปวตฺตนตฺถนฺติ สุเขน อกิจฺเฉน เมตฺตาย ปวตฺตนตฺถํฯ ยฺวาสฺสาติ โย ปุคฺคโล อสฺส โยคิโนฯ ปิโยติ อิฏฺโฐฯ มนาโปติ มนวฑฺฒนโกฯ ครูติ คุณวิเสสวเสน ครุกาตพฺโพฯ ภาวนีโยติ สมฺภาเวตพฺโพฯ อาจริยมตฺโตติ สีลาทินา อาจริยปฺปมาโณฯ ปิยวจนาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน อตฺถจริยาทิเก สงฺคณฺหาติฯ สีลสุตาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน สทฺธาทิเก, ธุตธมฺมชาคริยานุโยคาทิเก จ สงฺคณฺหาติฯ

กามนฺติ ยุตฺตปฺปตฺตการิตาสุขสิทฺธิทีปโนยํ นิปาโตฯ เตเนตํ ทีเปติ – ตาทิสํ ปุคฺคลํ อุทฺทิสฺส ภาวนํ อารภนฺโต โยคี ยุตฺตปฺปตฺตการี, สุเขน จสฺส ตตฺถ ภาวนา อิชฺฌติ, เตน ปน โยคินา ตาวตา สนฺโตโส น กาตพฺโพติฯ เตนาห ‘‘อปฺปนา สมฺปชฺชตี’’ติอาทิฯ สีมาสมฺเภทนฺติ มริยาทาปนยนํ, อตฺตา ปิโย มชฺฌตฺโต เวรีติ วิภาคากรณนฺติ อตฺโถฯ ตทนนฺตรนฺติ ตโต ปิยมนาปครุภาวนียโต, ตตฺถ วา เมตฺตาธิคมโต อนนฺตรํฯ อติปฺปิยสหายเก เมตฺตา ภาเวตพฺพาติ สมฺพนฺโธ, ครุฏฺฐานีเย ปฏิลทฺธํ เมตฺตามนสิการํ อติปฺปิยสหายเก อุปสํหริตพฺพนฺติ อตฺโถฯ สุขูปสํหารกตสฺส ตํ โหติ ปเคว ปฏิปกฺขธมฺมานํ วิกฺขมฺภิตตฺตาฯ อติปฺปิยสหายกโต อนนฺตรํ มชฺฌตฺเต เมตฺตา ภาเวตพฺพา มชฺฌตฺตํ ปิยครุฏฺฐาเน ฐเปตุํ สุกรภาวโตฯ ‘‘อติปฺปิยสหายกโต’’ติ จ อิทํ ปุริมาวตฺถํ คเหตฺวา วุตฺตํฯ ปคุณมนสิการาธิคมโต ปฏฺฐาย หิสฺส โสปิ ปิยฏฺฐาเน เอว ติฏฺฐติฯ มชฺฌตฺตโต เวรีปุคฺคเลติ มชฺฌตฺตปุคฺคเล เมตฺตายนฺเตน ตตฺถ ปคุณมนสิการาธิคเมน ปิยภาวํ อุปสํหริตฺวา ตทนนฺตรํ เวรีปุคฺคลํ ภาวนาย มชฺฌตฺเต ฐเปตฺวา ตโต มชฺฌตฺตโต ปิยภาวูปสํหาเรน เวรีปุคฺคเล เมตฺตา ภาเวตพฺพาฯ ‘‘เวรีปุคฺคเล’’ติ จ อิทํ ปุริมาวตฺถํ คเหตฺวา วุตฺตํฯ เอเกกสฺมิํ โกฏฺฐาเส มุทุํ กมฺมนิยํ จิตฺตํ กตฺวาติ ปิยครุฏฺฐานีโย, อติปฺปิโย, มชฺฌตฺโต, เวรีติ จตูสุ ปุคฺคลโกฏฺฐาเสสุ ปฐมํ ตาว ปิยครุฏฺฐานีเย เมตฺตาภาวนํ อธิคนฺตฺวา วสีภาวปฺปตฺติยา ตถาปวตฺตํ จิตฺตํ โกฏฺฐาสนฺตรูปสํหารตฺถํ มุทุํ กมฺมนิยํ กตฺวา ตทนนฺตรํ อติปฺปิยสหาเย อติปฺปิยภาวํ วิกฺขมฺเภตฺวา ปิยภาวมตฺเต จิตฺตํ ฐเปนฺเตน ภาวนา อุปสํหริตพฺพา, ตมฺปิ วสีภาวาปาทเนน มุทุํ กมฺมนิยํ กตฺวา ตทนนฺตรํ มชฺฌตฺเต อุทาสินภาวํ วิกฺขมฺเภตฺวา ปิยภาวํ อุปฏฺฐเปตฺวา ภาวนา อุปสํหริตพฺพา, ปุน ตมฺปิ วสีภาวาปาทเนน มุทุํ กมฺมนิยํ กตฺวา ตทนนฺตรํ เวริมฺหิ เวรีสญฺญํ วิกฺขมฺเภตฺวา มชฺฌตฺตภาวูปฏฺฐปนมุเขน ปิยภาวํ อุปฺปาเทนฺเตน ภาวนา อุปสํหริตพฺพาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตทนนฺตเร ตทนนฺตเร อุปสํหริตพฺพ’’นฺติ, ฌานจิตฺตํ อุปเนตพฺพํ อุปฺปาเทตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

เวรีปุคฺคโล วา นตฺถิ กมฺมพเลน วา เอตรหิ ปโยคสมฺปตฺติยา วา สพฺพโส อนตฺถกรสฺส อภาวโตฯ

มหาปุริสชาติกตฺตาติ มหาปุริสสภาวตฺตา จิรกาลปริจยสมิทฺธขนฺติเมตฺตานุทฺทยาทิคุณสมฺปนฺนตาย อุฬารชฺฌาสยตฺตาติ อตฺโถฯ ตาทิโส หิ สพฺพสโห ปราปราธํ ติณายปิ น มญฺญติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อนตฺถํ กโรนฺเตปิ ปเร เวรีสญฺญาว นุปฺปชฺชตี’’ติฯ เตนาติ เตน โยคินาฯ อตฺถิ เวรีปุคฺคโลติ สมฺพนฺโธฯ

[243] ปุริมปุคฺคเลสูติ ปิยาทีสุ ฌานสฺส อารมฺมณภูเตสุ ปุริเมสุ ปุคฺคเลสุฯ เมตฺตํ สมาปชฺชิตฺวาติ ปฏิฆํ วิกฺขมฺเภตฺวา อุปฺปาทิตํ เมตฺตาฌานํ สมาปชฺชิตฺวาฯ เมตฺตายนฺเตน ปฏิฆํ ปฏิวิโนเทตพฺพนฺติ เอตฺถ เกจิ ปน ‘‘อุปจารชฺฌานํ สมฺปาเทตฺวา’’ติ อตฺถํ วทนฺติ, เตสํ อุปจารชฺฌานโต วุฏฺฐานมฺปิ อิจฺฉิตพฺพํ สิยา ‘‘วุฏฺฐหิตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตาฯ ปุพฺเพ ตสฺมิํ ปุคฺคเล อสติยา อมนสิกาเรน ปฏิฆํ อนุปฺปาเทนฺตสฺส สาธารณโต ตํ วิกฺขมฺเภตฺวา ฌานสฺส อุปฺปาทนํ, สมาปชฺชนญฺจ วุตฺตํฯ อิทานิ ปน ตํ อนุสฺสรนฺตสฺสปิ มนสิ กโรนฺตสฺสปิ ยถา ปฏิฆํ น อุปฺปชฺชติ, ตํ วิธิํ ทสฺเสตุํ อิทํ วุตฺตํ ‘‘ตํ ปุคฺคลํ เมตฺตายนฺเตน ปฏิฆํ วิโนเทตพฺพ’’นฺติฯ เมตฺตายนเมว หิ อิธ ปฏิฆวิโนทนํ อธิปฺเปตํฯ น นิพฺพาตีติ น วูปสมฺมติฯ

อนุสารโตติ อนุคมนโต, ปจฺจเวกฺขณโตติ อตฺโถฯ ฆฏิตพฺพนฺติ วายมิตพฺพํฯ

ตญฺจ โข ฆฏนํ วายมนํฯ อิมินา อิทานิ วกฺขมาเนน อากาเรนฯ

อุภโต ทฺวีสุ ฐาเนสุ ทณฺโฑ เอตสฺสาติ อุภโตทณฺฑกํ, เตนฯ โอจรกา ลามกาจารา ปาปปุริสาฯ ตตฺราปีติ เตสุปิ องฺคมงฺคานิ โอกฺกนฺเตสุปิฯ เตนาติ มโนปโทเสนฯ น สาสนกโรฯ สพฺพปาปสฺส อกรณํ หิ สาสนํฯ ตสฺเสวาติ ตโตปิฯ นิสฺสกฺเก หิ อิทํ สามิวจนํ, สมุจฺจเย จ เอว-สทฺโท, ปฐมํ กุทฺธปุริสโตปีติ อตฺโถฯ เตนาติ กุชฺฌเนนฯ ปาปิโยติ ปาปตโรฯ สารมฺภาทิกสฺส กิเลสานุพนฺธสฺส วตฺถุภาวโต โกธสฺส สาวชฺชตํ ญตฺวาปิ กุชฺฌนโต สเจ โกเธ อนวชฺชสญฺญี กุทฺธสฺส ปุคฺคลสฺส น ปฏิกุชฺเฌยฺยาติ เกจิฯ อุภินฺนนฺติ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํฯ เตนาห ‘‘อตฺตโน จ ปรสฺส จา’’ติฯ อถ วา อุภินฺนนฺติ อุภเยสํ โลกานํ, อิธโลกปรโลกานนฺติ อตฺโถฯ

สปตฺตกนฺตาติ ปฏิสตฺตูหิ อิจฺฉิตาฯ สปตฺตกรณาติ เตหิ กาตพฺพาฯ โกธนนฺติ กุชฺฌนสีลํฯ โกธนายนฺติ โกธโน อยํ, อยนฺติ จ นิปาตมตฺตํฯ โกธปเรโตติ โกเธน อนุคโต, ปราภิภูโต วาฯ ทุพฺพณฺโณว โหตีติ ปกติยา วณฺณวาปิ อลงฺกตปฏิยตฺโตปิ มุขวิการาทิวเสน วิรูโป เอว โหติ เอตรหิ, อายติํ จาติฯ โกธาภิภวสฺส เอกนฺติกมิทํ ผลนฺติ ทีเปตุํ ‘‘ทุพฺพณฺโณ วา’’ติ อวธารณํ กตฺวา ปุน ‘‘โกธาภิภูโต’’ติ วุตฺตํฯ น ปจุรตฺโถติ น ปหูตธโนฯ น โภควาติ อุปโภคปริโภควตฺถุรหิโตฯ น ยสวาติ น กิตฺติมาฯ

ฉวาลาตนฺติ ฉวทหนาลาตํ, จิตกายํ สนฺตชฺชนุมฺมุกฺกนฺติปิ วทนฺติฯ อุภโตปทิตฺตนฺติ อุโภสุ โกฏีสุ ทฑฺฒํฯ มชฺเฌ คูถคตนฺติ เวมชฺฌฏฺฐาเน สุนขสฺส วา สิงฺคาลสฺส วา อุหเทน คูเถน มกฺขิตํฯ กฏฺฐตฺถนฺติ ทารุกิจฺจํฯ เนว ผรติ น สาเธติฯ ตถูปมาหนฺติ ตถูปมํ ตาทิสํ อหํฯ อิมนฺติ ‘‘โส จ โหติ อภิชฺฌาลู’’ติอาทินา (อิติวุ. 92) เหฏฺฐา วุตฺตํ สนฺธาย สตฺถา วทติ, ตสฺมา กาเมสุ ติพฺพสาราคตาทินา สีลรหิตนฺติ อธิปฺปาโยฯ อิธ ปน พฺยาปนฺนจิตฺตํ ปทุฏฺฐมนสงฺกปฺปตาวเสน โยเชตพฺพํฯ

โส ทานิ ตฺวนฺติอาทิ ยถาวุตฺเตหิ สุตฺตปเทหิ อตฺตโน โอวทนาการทสฺสนํฯ

[244] โย โย ธมฺโมติ กายสมาจาราทีสุ โย โย สุจริตธมฺโมฯ วูปสนฺโตติ สํยโตฯ ปริสุทฺโธติ กิเลสมลวิคเมน วิสุทฺโธฯ กิเลสทาหาภาเวน วา อุปสนฺโต, อนวชฺชภาเวน ปริสุทฺโธ, กายสมาจารสฺเสว อุปสโม จิรกาลํ สํยตกายกมฺมตาย เวทิตพฺโพฯ เอวํ เสเสสุปิฯ

เตติ วจีมโนสมาจาเรฯ

โสติ อุปสนฺตวจีสมาจาโร ปุคฺคโลฯ ปฏิสนฺถารกุสโลติ ยถา ปเรหิ ฉิทฺทํ น โหติ, เอวํ ปฏิสนฺถรเณ กุสโลฯ

สขิโลติ อธิวาสนขนฺติสงฺขาเตน สขิลภาเวน สมนฺนาคโตฯ สุขสมฺภาโสติ ปิยกโถฯ สมฺโมทโกติ สมฺโมทนียกถาย สมฺโมทนสีโลฯ อุตฺตานมุโขติ วิกุณิตมุโข อหุตฺวา ปีติโสมนสฺสวเสน วิกสิตมุโขฯ ปุพฺพภาสีติ เยน เกนจิ สมาคโต ปฏิสนฺถารวเสน ปฐมํเยว อาภาสนสีโลฯ มธุเรน สเรน ธมฺมํ โอสาเรติ สรภญฺญวเสนฯ สรภาณํ ปน กโรนฺโต ปริมณฺฑเลหิ ปริปุณฺเณหิ ปเทหิ จ พฺยญฺชเนหิ จ อพฺยากุเลหิ ธมฺมกถํ กเถติฯ

สพฺพชนสฺส ปากโฏ สกฺกจฺจกิริยายาติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘โย หี’’ติอาทิฯ โอกปฺเปตฺวาติ สทฺทหิตฺวาฯ โอกปฺปนลกฺขณา หิ สทฺธาฯ โอหิตโสโตติ อวหิตโสโต, สุสฺสุสนฺโตติ อตฺโถฯ อฏฺฐิํกตฺวา อตฺถํ กตฺวา, อตฺถิโก วา หุตฺวาฯ

‘‘เอโกปิ น วูปสนฺโต โหตี’’ติ ปาโฐ, เอวรูโป ปุคฺคโล นิรยโต นิรยํ อุปปชฺชนฺโต พหุกาลํ ตตฺเถว สํสรตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺฐมหานิรยโสฬสอุสฺสทนิรยปริปูรโก ภวิสฺสตี’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ สญฺชีวาทโย อฏฺฐ มหานิรยาฯ อวีจิมหานิรยสฺส ทฺวาเร ทฺวาเร จตฺตาโร จตฺตาโร กตฺวา กุกฺกุฬาทโย โสฬส อุสฺสทนิรยาฯ การุญฺญํ อุปฏฺฐเปตพฺพํ มหาทุกฺขภาคิภาวโตฯ ยสฺมิํ ปุคฺคเล อวิเหสาภูตา ทุกฺขาปนยนกามตา อุปติฏฺฐติ, ตตฺถ ปฏิโฆ อโนกาโสวาติ อาห ‘‘การุญฺญมฺปิ ปฏิจฺจ อาฆาโต วูปสมฺมตี’’ติฯ

อิมสฺส จ อตฺถสฺสาติ ‘‘โย โย ธมฺโม’’ติอาทินา วุตฺตสฺส อตฺถสฺสฯ

[245] ยํ เวรี ทุกฺขาเปตุํ สกฺโกติ, โส ตสฺส วเสน ‘‘อตฺตโน วิสเย’’ติ วุตฺโต ภิกฺขุโน กาโยฯ กินฺติ กิํ การณํฯ ตสฺสาติ เวริโนฯ อวิสเยติ ทุกฺขํ อุปฺปาเทตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อโคจเรฯ สจิตฺเตติ อตฺตโน จิตฺเตฯ มหานตฺถกรนฺติ อิธโลกตฺถปรโลกตฺถปรมตฺถานํ วิราธนวเสน มหโต วิปุลสฺส, นานาวิธสฺส จ ทิฏฺฐธมฺมิกาทิเภทสฺส อนตฺถสฺส การณํฯ มูลนิกนฺตนนฺติ สีลสฺส มูลานิ นาม หิโรตฺตปฺปขนฺติเมตฺตานุทฺทยา, เตสํ ฉินฺทนํฯ โกโธ หิ อุปฺปชฺชมาโนว ปาณาติปาตาทิวเสน หิโรตฺตปฺปาทีนิ อุจฺฉินฺทติฯ ชโฬติ อนฺธพาโลฯ

อนริยํ กมฺมนฺติ เวรินา กตมหาปราธมาหฯ โย สยนฺติ โย ตฺวํ สยมฺปิฯ โทเสตุกาโมติ โกธํ อุปฺปาเทตุกาโมฯ ยทิ กริ ยทิ อกาสิฯ โทสุปฺปาเทนาติ โทสสฺส อุปฺปาทเนนฯ ทุกฺขํ ตสฺส จ นามาติ ทุกฺขญฺจ นาม ตสฺส อปราธกสฺสฯ นามาติ อสมฺภาวเน นิปาโต, เตน ตสฺส การณํ อเนกนฺติกนฺติ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘กาหสิ วา น วา’’ติ, กริสฺสสิ น วา กริสฺสสีติ อตฺโถฯ อหิตํ มคฺคนฺติ อตฺตโน อหิตาวหํ ทุคฺคติมคฺคํฯ

อฏฺฐาเนติ โทโส ตว อปฺปิยสฺส การาปโก, สตฺตุ ปน ตสฺส วสวตฺติตาย ทาสสทิโสติ อฏฺฐานํ ปจฺจาปกิริยายฯ ตสฺมา ตเมว โทสํ ฉินฺทสฺสุ อุจฺฉินฺทฯ ขณิกตฺตาติ อุทยวยปริจฺฉินฺโน อตฺตโน ปวตฺติกาลสงฺขาโต ขโณ เอเตสํ อตฺถีติ ขณิกา, ตพฺภาวโต ขณปภงฺคุภาวโตติ อตฺโถฯ กสฺส ทานีธ กุชฺฌสีติ อปราธกสฺส สนฺตาเน เยหิ ขนฺเธหิ เต อปราโธ กโต, เต ตํขณํเยว สพฺพโส นิรุทฺธาฯ อิทานิ ปน อญฺเญ ติฏฺฐนฺตีติ กสฺส ตฺวํ อิธ กุชฺฌสิฯ น หิ ยุตฺตํ อนปราเธสุ กุชฺฌนนฺติ อธิปฺปาโยฯ ตํ วินา กสฺส โส กเรติ โย ปุคฺคโล ยสฺส ทุกฺขํ กโรติ, ตํ ทุกฺขกิริยาย วิสยภูตํ ปุคฺคลํ วินา กสฺส นาม โส ทุกฺขการโก ทุกฺขํ กเร กเรยฺยฯ สยมฺปิ ทุกฺขเหตุ ตฺวมิตีติ เอวํ สยมฺปิ ตฺวํ เอตสฺส ทุกฺขสฺส เหตุ, เอวํ สมาเน ตสฺส ตุยฺหญฺจ ตสฺส ทุกฺขสฺส เหตุภาเว กิํ การณา ตสฺส กุชฺฌสิ น ตุยฺหนฺติ อตฺโถฯ

[246] ปรโลเกปิ อนุคามิภาวโต กมฺมํเยว สกํ สนฺตกํ เอเตสนฺติ กมฺมสฺสกา, เตสํ ภาโว กมฺมสฺสกตาฯ ปจฺจเวกฺขณา นาม นิเสธนตฺถา, นิเสธนญฺจ ภาวิโน กมฺมสฺสาติ อาห ‘‘ยํ กมฺมํ กริสฺสสี’’ติฯ ปฏิฆวเสน ปน ปวตฺตกมฺมํ ปากฏภาวโต อาสนฺนํ, ปจฺจกฺขญฺจาติ อาห ‘‘อิทญฺจา’’ติฯ -สทฺโท พฺยติเรเก, โส ตสฺส กมฺมสฺส ผลนิสฺสนฺเทน ‘‘เนว สมฺมาสมฺโพธิ’’นฺติอาทินา พฺยติเรกโต วุจฺจมานเมวตฺถํ โชเตติฯ เนว สมตฺถนฺติ สมฺพนฺโธฯ นิรเย นิยุตฺตํ, ชาตนฺติ วา เนรยิกํฯ อตฺตานํเยว โอกิรติ โทสรเชนาติ อธิปฺปาโยฯ

[247] สตฺถุ ปุพฺพจริยคุณา ปจฺจเวกฺขิตพฺพา, สตฺถุ คารเวนาปิ ปฏิฆํ วูปสเมยฺยาติฯ

โพธิสตฺโตปิ สมาโน นนุ เต สตฺถา จิตฺตํ นปฺปทูเสสิ, ปเคว อภิสมฺพุทฺโธติ อธิปฺปาโยฯ เทวิยา ปทุฏฺเฐนาติ เทวิยา สทฺธิํ ปทุพฺภินา มิจฺฉาจารวเสน อปรทฺเธนฯ ยตฺถ สุสาเน ฉวสรีรํ ฉฑฺฑียติ, ตํ อามกสุสานํฯ นิขญฺญมาโนติ นิขณิยมาโนฯ ปุริสการํ กตฺวาติ อาวาฏโต นิกฺขมนตฺถาย พาหุพเลน ปุริสการํ กตฺวาฯ ยกฺขานุภาเวนาติ อฑฺฑวินิจฺฉเยน อาราธิตจิตฺตสฺส ยกฺขสฺส อานุภาเวนฯ สิริคพฺภนฺติ วาสาคาเรฯ

อาสีเสเถวาติ ยถาธิปฺเปเต อตฺเถ ญายโต อนวชฺชโต อาสํ กเรยฺยฯ น นิพฺพินฺเทยฺยาติ ‘‘เอวํ กิจฺฉาปนฺนสฺส เม กุโต โสตฺถิภาโว’’ติ น นิพฺพินฺเทยฺยฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘อาปทาสุ โข, มหาราช, ถาโม เวทิตพฺโพ’’ติ (อุทา. 53)ฯ ยถา อิจฺฉินฺติ เยน ปกาเรน กสฺสจิ ปีฬํ อกตฺวา รชฺเช ปติฏฺฐิตํ อตฺตานํ อิจฺฉิํ, ตถา อหํ อหุนฺติ ปสฺสามิฯ โวติ หิ นิปาตมตฺตํฯ

กาสิรญฺญาติ กลาพุนา กาสิราเชนฯ สกณฺฏกาหีติ อยกณฺฏเกหิ สกณฺฏกาหิฯ

มหลฺลโกติ วุทฺโธ วโยอนุปฺปตฺโตฯ รุชฺฌนฺตีติ นิรุชฺฌนฺติฯ

จิตฺตปริคฺคณฺหนกาโลติ วิเสวนํ กาตุํ อทตฺวา จิตฺตสฺส สมฺมเทว ทมนกาโลฯ

ปุถุสลฺเลนาติ วิปุเลน สลฺเลนฯ นาโคติ หตฺถินาโคฯ วธีติ วิชฺฌิ, มาเรสีติ วา อตฺโถฯ อิมํ ฐานํ อาคนฺตฺวา มยิ เอวํ กรณํ นาม น ตว วเสน โหติ, ตสฺมา กสฺส วา รญฺโญ, ราชมตฺตสฺส วา อยํ ปโยโค อุยฺโยชนาติ อตฺโถฯ

ฉพฺพณฺณรสฺมีติ นีลปีตโลหิตาทิวเสน ฉพฺพณฺณมยูขาฯ ฉพฺพณฺณกิรณวนฺตทนฺตตาย หิ เต หตฺถี ‘‘ฉทฺทนฺตา’’ติ วุจฺจนฺติ, น ฉทฺทนฺตวนฺตตายฯ

ฉาโตติ ชิฆจฺฉิโตฯ ขาเทยฺยาติ ขาเทยฺยํ, อยเมว วา ปาโฐฯ อาหิโตติ สุหิโตฯ สมฺพลนฺติ มคฺคาหารํฯ ตํ ปน ยสฺมา อุปจาเรน ปถสฺส หิตนฺติ วุจฺจติ, ตสฺมา ‘‘ปาเถยฺย’’นฺติปิ วุตฺตํฯ ‘‘มิตฺตทุพฺภี วตายํ อนฺธพาโล’’ติ การุญฺเญน อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ ตํ ปุริสํ อุทิกฺขมาโน

มา อยฺโยสิ เม ภทนฺเตติ เอตฺถ มาติ นิปาตมตฺตํ, มาติ วา ปฏิกฺเขโป, เตน อุปริ เตน กาตพฺพํ วิปฺปการํ ปฏิเสเธติฯ อยฺโย เมติ อยฺยิรโก ตฺวํ มม อติถิภาวโตฯ ภทนฺเตติ ปิยสมุทาจาโรฯ ตฺวํ นาเมตาทิสํ กรีติ ตฺวมฺปิ เอวรูปํ อกาสิ นามฯ

ติรจฺฉานภูโตปิ ปน มหากปิ หุตฺวา เขมนฺตภูมิํ สมฺปาเปสีติ โยชนาฯ

เปฬาย ปกฺขิปนฺเตปีติ ขุทฺทกาย เปฬาย ปาเทหิ โกเฏตฺวา ปกฺขิปนฺเตปิฯ มทฺทนฺเตปีติ ทุพฺพลภาวกรณตฺถํ นานปฺปกาเรหิ มทฺทนฺเตปิฯ อลมฺปาเนติ เอวํนามเก อหิตุณฺฑิเกฯ

ปีตํ วาติ เอตฺถ วา-สทฺโท อวุตฺตตฺถวิกปฺเป, เตน โอทาตมญฺชิฏฺฐาทิํ อวุตฺตํ สงฺคณฺหาติฯ จิตฺตานุวตฺตนฺโตติ จิตฺตํ อนุวตฺตนฺโตฯ โหมิ จินฺติตสนฺนิโภ เอวมยํ พหุลาภํ ลภตูติฯ อานุภาเวน ปน ถลํ กเรยฺย อุทกํ…เป.… ฉาริกํ กเรฯ เอวํ ปน ยทิ จิตฺตวสี เหสฺสํ…เป.… อุตฺตมตฺโถ น สิชฺฌตีติ ตทา อตฺตนา ตตฺถ ทิฏฺฐํ อาทีนวํ ทสฺเสติ ภควาฯ ตตฺถ อุตฺตมตฺโถติ พุทฺธภาวมาหฯ โภชปุตฺเตหีติ ลุทฺทปุตฺเตหิฯ

อฬาราติ เยน สยํ ตทา ลุทฺทหตฺถโต โมจิโต, ตํ สตฺถวาหํ นาเมน อาลปติฯ อติกสฺสาติ นาสาย อาวุตรชฺชุํ อากฑฺฒิตฺวาฯ สมฺปริคยฺหาติ กาฬเวตฺตลตาทีหิ สพฺพโส ปริคฺคเหตฺวา, อจฺฉริยานิ ทุสฺสหานํ สหนวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ

อติวิย อยุตฺตํ อปฺปติรูปํ ปฏิฆจิตฺตุปฺปาทเนน เกนจิ อปฺปฏิสมขนฺติคุณสฺส สตฺถุสาสนาโวกฺกมนปฺปสงฺคโตฯ

[248] ‘‘อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร’’ติอาทินา (สํ. นิ. 2.124; 3.99, 100; 3.5.520; กถา. 75) อาคตานิ สุตฺตปทานิ อนมตคฺคสทฺโท, ตทตฺโถ วา เอเตสนฺติ อนมตคฺคิยานิ

อเชหิ คมนมคฺโค อชปโถฯ สงฺกู ลคฺคาเปตฺวา เต อาลมฺพิตฺวา คมนมคฺโค สงฺกุปโถฯ สงฺกูติ องฺกุสากาเรน กตทีฆทณฺโฑ วุจฺจติฯ อาทิ-สทฺเทน ปปาตมคฺคทุคฺคมคฺคาทิเก สงฺคณฺหาติฯ อุภโตพฺยูฬฺเหติ สมฺปหารตฺถํ ทฺวีหิปิ ปกฺเขหิ คาฬฺหสนฺนาเหฯ อญฺญานิ จ ทุกฺกรานิ กริตฺวา ธนาสาย ปพฺพตวิทุคฺคนทีวิทุคฺคาทิปกฺขนฺทนวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ มํ โปเสสิ, อุปการํ อกาสิ, ตตฺร นปฺปติรูปํ มนํ ปทูเสตุนฺติ เอวํ จิตฺตํ อุปฺปาเทตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ จิตฺตุปฺปาทนญฺจ เอตรหิ ทิสฺสมาเนน ปุตฺตาทีนํ โปสนาทินา อตีตสฺส อนุมานโต คหณวเสน เวทิตพฺพํฯ

[249] เมตฺตายาติ เมตฺตาสงฺขาตาย, เมตฺตาสหิตาย วาฯ เจโตวิมุตฺติยาติ จิตฺตสมาธาเนฯ อาเสวิตายาติ อาทเรน เสวิตายฯ ภาวิตายาติ วฑฺฒิตายฯ พหุลีกตายาติ ปุนปฺปุนํ กตายฯ ยานีกตายาติ ยุตฺตยานํ วิย กตายฯ วตฺถุกตายาติ อธิฏฺฐานวตฺถุํ วิย กตายฯ อนุฏฺฐิตายาติ อธิฏฺฐิตายฯ ปริจิตายาติ ปริจิณฺณาย จิณฺณวสีภาวายฯ สุสมารทฺธายาติ สุฏฺฐุ สมฺปาทิตายฯ ปาฏิกงฺขาติ อิจฺฉิตพฺพา อวสฺสํภาวิโนฯ เสสํ ปรโต อาคมิสฺสติฯ

[250] ธาตุวินิพฺโภโคติ สสมฺภารสงฺเขปาทินา ธาตูนํ วินิพฺภุชนํฯ อปราโธ นาม อปรชฺฌนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส รูปธมฺมมุเขน คยฺหตีติ กตฺวา อาห ‘‘กิํ เกสานํ กุชฺฌสี’’ติอาทิ, เกสาทิวินิมุตฺตสฺส อปรชฺฌนกสฺส ปุคฺคลสฺส อภาวโตฯ อิทานิ นิพฺพตฺติตปรมตฺถธมฺมวเสเนว วินิพฺโภควิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปญฺจกฺขนฺเธ อุปาทาย, ทฺวาทสายตนานิ อุปาทายาติ ปจฺเจกํ อุปาทาย-สทฺโท โยเชตพฺโพฯ โกธสฺส ปติฏฺฐานฏฺฐานํ น โหตีติ ยถา อารคฺเค สาสปสฺส, อากาเส จ จิตฺตกมฺมสฺส ปติฏฺฐานฏฺฐานํ นตฺถิ, เอวมสฺส ‘‘เวรี’’ติ ปริกปฺปิเต ปุคฺคเล โกธสฺส ปติฏฺฐานฏฺฐานํ น โหติ, เกสาทีนํ อกุชฺฌิตพฺพโต, ตพฺพินิมุตฺตสฺส จ ปุคฺคลสฺส อภาวโตฯ

[251] สํวิภาโคติ อามิสสํวิภาโคฯ ปรสฺสาติ ปจฺจตฺถิกสฺสฯ ภินฺนาชีโวติ อปริสุทฺธาชีโวฯ ตสฺเสวํ กโรโตติ เอวํ สํวิภาคํ กโรนฺตสฺส ตสฺส ทายกสฺสฯ อิตรสฺสาติ ปฏิคฺคาหกสฺสฯ

‘‘มม มาตรา อุปาสิกาย ทินฺโน’’ติ อิทํ ‘‘ธมฺมิยลาโภ’’ติ เอตสฺส การณวจนํฯ เตน ปน ตสฺส อาคมนสุทฺธิํ ทสฺเสติฯ

สพฺพตฺถสาธกนฺติ ‘‘อตฺตตฺโถ ปรตฺโถ ทิฏฺฐธมฺมิโก อตฺโถ สมฺปรายิโก อตฺโถ’’ติ (มหานิ. 69; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 85; ปฏิ. ม. 3.5) เอวมาทีนํ สพฺเพสํ อตฺถานํ, หิตานํ, ปโยชนานญฺจ นิปฺผาทกํฯ อุนฺนมนฺติ ทายกาฯ นมนฺติ ปฏิคฺคาหกาฯ

[252] เอวนฺติ ยถาวุตฺเตหิ กกจูปโมวาทานุสฺสรณาทีหิ อตฺตโน โอวทนากาเรหิฯ วูปสนฺตปฏิฆสฺสาติ ปฏิสงฺขานพเลน วิโนทิตาฆาตสฺสฯ ตสฺมิมฺปีติ เวรีปุคฺคเลปิฯ เวรี-คหเณเนว เจตฺถ อปฺปิยปุคฺคลสฺสาปิ คหณํ ทฏฺฐพฺพํ เวริมฺหิ เมตฺตาย สิทฺธาย ตสฺมิมฺปิ เมตฺตาสิทฺธิโต, ปิยโต ปน อติปฺปิยสหายกสฺส วิสุํ คหณํ อาสนฺนปจฺจตฺถิกสฺส ทุพฺพินิโมจยภาวทสฺสนตฺถํฯ เมตฺตาวเสนาติ เมตฺตายนวเสนฯ สมจิตฺตตนฺติ หิตูปสํหาเรน สมานจิตฺตตํฯ สีมาสมฺเภโท สา เอว สมจิตฺตตาฯ อิมสฺมิํ ปุคฺคเลติ เมตฺตากมฺมฏฺฐานิกปุคฺคเลฯ นิสินฺเนติ ภาเวนภาวลกฺขเณ ภุมฺมํฯ

หิตมชฺฌตฺเตติ ปิเย, มชฺฌตฺเต จฯ จตุพฺพิเธติ จตุพฺพิเธ ชเน, ยตฺถ กตฺถจีติ อธิปฺปาโยฯ นานตฺตนฺติ ปิยมชฺฌตฺตาทินานากรณํฯ หิตจิตฺโตว ปาณินนฺติ เกวลํ สตฺเตสุ หิตจิตฺโต เอวาติ ปวุจฺจติ, น ปน ‘‘เมตฺตาย นิกามลาภี’’ติ วา ‘‘กุสลี’’ติ วา ปวุจฺจติฯ กสฺมา? ยสฺมา อตฺตาทีสุ ปสฺสติ นานตฺตนฺติฯ กสฺมา ปนายํ หิตจิตฺโต กุสลีติ น วุจฺจตีติ? สาติสยสฺส กุสลสฺส วเสน กุสลิภาวสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ อิมสฺส จ ปุคฺคลสฺส เมตฺตาภาวนา น วิเสสวตีฯ อถ วา น นิกามลาภี เมตฺตาย ยโต อตฺตาทีสุ ปสฺสติ นานตฺตํฯ กุสลีติ ปวุจฺจติ, ยสฺมา หิตจิตฺโตว ปาณินนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ คามสีมาทโย วิย คามนฺตราทีหิ สตฺตสงฺขาเต เมตฺตาวิสเย ภาวนาย ปุพฺเพ อญฺญมญฺญํ อสํกิณฺณมริยาทารูเปน ฐิตตฺตา อตฺตาทโย อิธ สีมา นามาติ อาห ‘‘จตสฺโส สีมาโย’’ติฯ สมฺภินฺนา โหนฺตีติ เอตฺถ วุตฺตํ สมฺเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘สมํ ผรติ เมตฺตายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ มหาวิเสโสติ มหนฺโต ภาวนาย วิเสโส อติสโยฯ ปุริเมน ปุริมโต อตฺตาทินานตฺตทสฺสินาฯ น นายตีติ น ญายติฯ

[253] นิมิตฺตนฺติ ยถา กสิณกมฺมฏฺฐานาทีสุ ตํตํกสิณมณฺฑลาทิปริคฺคหมุเขน ภาวนาวเสน ลทฺธํ อุคฺคหนิมิตฺตํ นิสฺสาย ฌานสฺส โคจรภาเวน ปฏิภาคนิมิตฺตํ อุปติฏฺฐติ, น เอวมิธ อุปฏฺฐิตํ นิมิตฺตํ นาม อตฺถิฯ โย ปนายํ ยถาวุตฺโต สีมาสมฺเภโท ลทฺโธ, สฺเวว นิมิตฺตํ วิยาติ นิมิตฺตํฯ ตสฺมิํ หิ ลทฺเธ ภาวนาย สาติสยตฺตา นีวรณานิ วิกฺขมฺภิตาเนว โหนฺติ, กิเลสา สนฺนิสินฺนาว, อุปจารสมาธินา จิตฺตํ สมาหิตเมวฯ เตนาห ‘‘นิมิตฺตญฺจ อุปจารญฺจ ลทฺธํ โหตี’’ติฯ ตเมว นิมิตฺตนฺติ สีมาสมฺเภทวเสน ปวตฺตสมถนิมิตฺตํฯ อปฺปกสิเรเนว อกิจฺเฉเนว, ปเคว ปริปนฺถสฺส วิโสธิตตฺตาฯ

เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน ภาวนานุโยเคนฯ อเนน โยคินาฯ ปญฺจงฺควิปฺปหีนนฺติอาทีนํ ปทานํ อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโต เอวฯ

‘‘ปฐมชฺฌานาทีนํ อญฺญตรวเสนา’’ติ อิทํ วกฺขมานาย วิกุพฺพนาย เตสํ สาธารณตาย วุตฺตํฯ อปฺปนาปฺปตฺตจิตฺตสฺเสว น อุปจารมตฺตลาภิโนฯ ปคุณพลวภาวาปาทเนน เวปุลฺลาทิวิเสสปฺปตฺตสฺส โอธิโส, อโนธิโส จ ทิสาผรณาทิวเสน ฌานสฺส ปวิชมฺภนา วิกุพฺพนา วิวิธา กิริยาติ กตฺวาฯ

[254] เมตฺตาสหคเตนาติ อุปฺปาทโต ยาว ภงฺคา เมตฺตาย สห ปวตฺเตน สํสฏฺเฐน สมฺปยุตฺเตนาติ อตฺโถฯ ยสฺมา ปน ตํ วุตฺตนเยน เมตฺตาย สหคตํ, ตาย เอกุปฺปาทาทิวิธินา สมฺมเทว อาคตํ โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เมตฺตาย สมนฺนาคเตนา’’ติฯ เจโต-สทฺโท ‘‘อธิเจตโส’’ติอาทีสุ (ปาจิ. 153; อุทา. 37) สมาธิปริยาโยปิ โหตีติ ตโต วิเสเสตุํ ‘‘เจตสาติ จิตฺเตนา’’ติ วุตฺตํฯ เอตนฺติ เอตํ ปทํฯ ทิโสธิปริคฺคโห สตฺโตธิปริคฺคหมุเขเนว โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอกิสฺสา ทิสาย ปฐมปริคฺคหิตํ สตฺตํ อุปาทายา’’ติฯ ทิสาสุ หิ ฐิตสตฺตา ทิสาคหเณน คหิตาฯ เตนาห ‘‘เอกทิสาปริยาปนฺนสตฺตผรณวเสน วุตฺต’’นฺติฯ ผรณญฺจ สารมฺมณสฺส ธมฺมสฺส อตฺตโน อารมฺมณสฺส ผสฺสนา ปจฺจกฺขโต ทสฺสนํ คหณํ อารมฺมณกรณเมวาติ อาห ‘‘ผริตฺวาติ ผุสิตฺวา อารมฺมณํ กตฺวา’’ติฯ พฺรหฺมวิหาราธิฏฺฐิตนฺติ เมตฺตาฌานุปตฺถมฺภิตํฯ ตถาติ นิยมนํฯ

ตํ อนิยมาเปกฺขสมฺพนฺธีภาวโต อุปมาการนิยมนํฯ ทุติยนฺติ อุปเมยฺยทสฺสนํ, อุปเมยฺยญฺจ นาม อุปมํ, เตน สมฺพนฺธญฺจ วินา นตฺถีติ ตทุภยมฺปิ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา ปุรตฺถิมาทีสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตถา ทุติยนฺติ เอตฺถ ผริตฺวา วิหรตีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ เอวํ ตติยํ จตุตฺถนฺติ เอตฺถาปิฯ ตทนนฺตรนฺติ จ ผรณาเปกฺขํ อนนฺตรคฺคหณํ, น ผริตพฺพทิสาเปกฺขํ ทิสานํ อนิทฺทิฏฺฐรูปตฺตาฯ ผรณานุกฺกเมน หิ ตาสํ ทุติยาทิตา, น สรูปโตฯ เตเนวาห ‘‘ยํ กิญฺจิ เอกํ ทิส’’นฺติฯ อิตีติ เอวํ ยถาวุตฺตํ จตสฺโส, เอวํ อุทฺธํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรตีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘เอเตเนว นเยนา’’ติฯ อิทมฺปิ อิติ-สทฺทสฺเสว อตฺถทสฺสนํฯ ปาฬิยํ (ม. นิ. 3.309; 3.230; วิภ. 642) อโธ ติริยนฺติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐติ ทสฺเสตุํ ‘‘อโธทิสมฺปิ ติริยํ ทิสมฺปี’’ติ วุตฺตํฯ เอเตเนว ‘‘ทุติย’’นฺติอาทีสุปิ ปิ-สทฺทสฺส ลุตฺตนิทฺทิฏฺฐตา ทีปิตาติ เวทิตพฺพํฯ เอวเมวาติ อิทมฺปิ อิติ-สทฺทสฺเสว อตฺถทสฺสนํฯ เอตฺถ จ ‘‘อโธ’’ติ อิมินา ยถา นิรเยสุ, นาคภวนาทีสุ, ยตฺถ ตตฺถ วา อตฺตโน เหฏฺฐิมทิสาย สตฺตา คยฺหนฺติ, เอวํ ‘‘อุทฺธ’’นฺติ อิมินา เทวโลเก, ยตฺถ ตตฺถ วา อตฺตโน อุปริมทิสายํ สตฺตา คหิตาติ เวทิตพฺพํฯ

มชฺฌตฺตาทีติ อาทิ-สทฺเทน อิตฺถิปุริสอริยานริยเทวมนุสฺสาทิเก ปเภเท สงฺคณฺหาติฯ อีสกมฺปิ พหิ อวิกฺขิปมาโนติ อปฺปกมฺปิ กมฺมฏฺฐานโต พหิ วิกฺเขปํ อนาปชฺชนฺโต หิตูปสํหารโต อญฺญถา โถกมฺปิ อวตฺตมาโนฯ สพฺพตฺตตายาติ วา สพฺเพน อตฺตภาเวน ยถา สพฺพภาเวน อตฺตนิ อตฺตโน อตฺตภาเว หิเตสิตา, เอวํ สพฺพธิ สพฺพสตฺเตสุ เมตฺตาย ผริตฺวา วิหรตีติ อตฺโถฯ เมตฺตาย วุจฺจมานตฺตา สตฺตวิสโย สพฺพ-สทฺโท, โส จ ทีฆํ กตฺวา วุตฺโต, ตสฺมา สพฺพสตฺตกายสงฺขาตา ปชา เอตสฺส อตฺถีติ สพฺพาวนฺโตติ ปทตฺถโต ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺพาวนฺตนฺติ สพฺพสตฺตวนฺต’’นฺติ อาหฯ เอตฺถ จ สพฺพธีติ ทิโสธินา, เทโสธินา จ อโนธิโสผรณํ วุตฺตํ, สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตนฺติ สตฺโตธินาฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘อโนธิโส ทสฺสนตฺถ’’นฺติ ฯ เอกเมวตฺถํ ปการโต ปริยาเยนฺติ ญาเปนฺตีติ ปริยายา, เววจนานิฯ วิปุลาทิสทฺทา เจตฺถ ตาทิสาติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘วิปุเลนาติ เอวมาทิปริยายทสฺสนโต’’ติฯ

ปริยายทสฺสเน จ ปุพฺเพ คหิตปทานิปิ ปุน คยฺหนฺติ, ยถา ‘‘สทฺธา สทฺทหนา’’ติ (ธ. ส. 12) เอตฺถ วุตฺตมฺปิ สทฺธาปทํ ปุน อินฺทฺริยาทิปริยายทสฺสเน ‘‘สทฺธา สทฺธินฺทฺริย’’นฺติ (ธ. ส. 12) วุตฺตํฯ ตถาสทฺโท วา อิติสทฺโท วา น วุตฺโตติ ‘‘เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรตี’’ติ เอตสฺส อนุวตฺตโก ตถา-สทฺโท จ อิติ-สทฺโท จ เตสํ ผรณานนฺตราทิฏฺฐานํ อฏฺฐานนฺติ กตฺวา เต น วุตฺตาติ ปุน ‘‘เมตฺตาสหคเตน เจตสาติ วุตฺต’’นฺติ อตฺโถฯ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส ปุน วจนํ นิคมนนฺติ อาห ‘‘นิคมนวเสน วา เอตํ วุตฺต’’นฺติฯ นนุ จ สมาปนวเสน วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส ปุน วจนํ นิคมนนฺติ? นายํ โทโส โอธิโสอโนธิโสผรณานํ สมาปเน เอว วุตฺตตฺตาฯ วิปุเลนาติ มหนฺเตน, มหตฺตญฺจสฺส อสุภกมฺมฏฺฐานาทีสุ วิย อารมฺมณสฺส เอกเทสเมว อคฺคเหตฺวา อนวเสสคฺคหณวเสนาติ อาห ‘‘ผรณวเสน วิปุลตา ทฏฺฐพฺพา’’ติฯ

กิเลสวิกฺขมฺภนสมตฺถตาทีหิ มหตฺตํ คตํ, มหนฺเตหิ วา อุฬารจฺฉนฺทจิตฺตวีริยปญฺเญหิ คตํ ปฏิปนฺนนฺติ มหคฺคตํฯ ตยิทํ ยสฺมา เอกนฺตโต รูปาวจรํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ภูมิวเสน มหคฺคต’’นฺติฯ นิรุฬฺโห หิ รูปารูปาวจเรสุ มหคฺคตโวหาโรฯ ปคุณวเสนาติ ปการโต คุณิตํ พหุลีกตํ ปคุณํ, ตสฺส วเสน, สุภาวิตภาเวนาติ อตฺโถฯ ตํ หิ ปมาณํ คเหตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อปฺปมาณํ นาม โหติฯ อปฺปมาณสตฺตารมฺมณวเสนาติ อปริมาณสตฺตารมฺมณกรณวเสนฯ สยมฺปิ เวรรหิตตฺตา, ตํสมงฺคิโน เวราภาวเหตุตฺตา จ อเวรํฯ ตยิทํ ทฺวยํ ยโต ลภติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘พฺยาปาทปจฺจตฺถิกปฺปหาเนนา’’ติ วุตฺตํฯ เจตโส พฺยาปตฺติวเสน หนนโต พฺยาปชฺชํ, เจตสิกํ อสาตํ, ตทภาวโต อพฺยาปชฺชํฯ เตนาห ‘‘นิทฺทุกฺข’’นฺติฯ ตํ ปนสฺส อพฺยาปชฺชตฺตํ ปญฺจวิญฺญาณาทีนํ วิย น สภาวโต, อถ โข ปจฺจตฺถิกวิเวกโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โทมนสฺสปฺปหานโต’’ติ อาหฯ อยนฺติ อิธ ยถานีตํ อปฺปมญฺญาวิภงฺเค (วิภ. 642), เตสุ เตสุ จ สุตฺตปเทเสสุ (ม. นิ. 1.459; 2.309, 315) อาคตํ เมตฺตาพฺรหฺมวิหารวิกุพฺพนมาหฯ

[255] ‘‘ตถา’’ติ อิมินา อิมิสฺสา ‘‘ปญฺจหากาเรหิ, สตฺตหากาเรหิ, ทสหากาเรหี’’ติ อาการวิภาเคน ปฏิสมฺภิทายํ (ปฏิ. ม. 2.22) วุตฺตาย จ วิกุพฺพนาย มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณสฺส วิย เภทาภาวมุปสํหรติ โอธิโสผรณอโนธิโสผรณทิสาผรณวเสน เทสนาย อาคตตฺตาฯ เกวลํ ปเนตฺถ ปฏิสมฺภิทามคฺเค (ปฏิ. ม. 2.22) วิย สตฺโตธิ น คหิโตติ อยเมว วิเสโสฯ ยมฺปีติ วิกุพฺพนํ สนฺธายาหฯ

อิทานิ เภทาภาวทสฺสนมุเขน อุทฺเทสโต อานีตํ ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิํ นิทฺเทสโต ทสฺเสตฺวา ตสฺสา อนุตฺตานปทวณฺณนํ กาตุํ ‘‘ตตฺถ จา’’ติอาทิมาหฯ

[256] ตตฺถ สพฺเพ สตฺตาติ สพฺพ-สทฺโท กามํ ปเทสสพฺพวิสโย, น สพฺพสพฺพวิสโย ยถา ‘‘สพฺพํ ชานาตีติ สพฺพญฺญุตญฺญาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.119-120), ‘‘สตฺตา’’ติ ปน ปเทน ปริจฺฉินฺนํ อตฺตโน วิสยํ อเสเสตฺวาว ปริยาทิยตีติ อาห ‘‘อนวเสสปริยาทานเมต’’นฺติฯ

ตตฺราติ ตสฺมิํ รูเปฯ สตฺโตติ สชฺชนกิจฺเจน ฉนฺทาทิปริยาเยน โลเภน อาสตฺโต ลคฺโคฯ ตตฺราติ วา กรเณ ภุมฺมํ, เตน ฉนฺทาทินาติ อตฺโถฯ

ยทิ สตฺตตาย สตฺตา, กถํ วีตราเคสูติ อาห ‘‘รุฬฺหีสทฺเทนา’’ติอาทิฯ อวีตราเคสุ รุฬฺเหน, อวีตราเคสุ วา ปวตฺติตฺวา อินฺทฺริยพทฺธขนฺธสนฺตานตาย ตํสทิเสสุ วีตราเคสุ รุฬฺเหน สทฺเทนฯ อถ วา กิญฺจิ นิมิตฺตํ คเหตฺวา สติปิ อญฺญสฺมิํ ตนฺนิมิตฺตยุตฺเต กตฺถจิ วิสเย สมฺมุติยา จิรกาลตาย นิมิตฺตวิรเหปิ ปวตฺติ รุฬฺหี นาม ยถา ‘‘คจฺฉนฺตีติ คาโว’’ติ, เอวํ สตฺตสทฺทสฺสาปิ รุฬฺหีภาโว ทฏฺฐพฺโพฯ ภูตปุพฺพคติยา วา วีตราเคสุ สตฺตโวหาโร ทฏฺฐพฺโพฯ สตฺวโยคโตติ เอตฺถ สตฺวํ นาม พุทฺธิ, วีริยํ, เตโช วา, เตน โยคโต สตฺตา, ยถา ‘‘นีลคุณโยคโต นีโล ปโฏ’’ติฯ

ปาณนฺติ เอเตนาติ ปาณนํ, อสฺสาสปสฺสาสา, ตสฺส กมฺมํ ปาณนตา, ตาย, อสฺสาสปสฺสาสสมฺปโยเคนาติ อตฺโถฯ ภูตตฺตาติ กมฺมกิเลเสหิ ชาตตฺตาฯ ปูรณโต, คลนโต จ ปุคฺคลาติ เนรุตฺตาฯ สตฺตา หิ นิพฺพตฺตนฺตา ตํตํสตฺตนิกายํ ปูเรนฺตา วิย โหนฺติ, สพฺพาวตฺถนิปาติตาย จ คลนฺติ จวนฺตีติ อตฺโถฯ

อปริญฺญาตวตฺถุกานํ ‘‘อตฺตา’’ติ ภวติ เอตฺถ อภิธานํ, จิตฺตญฺจาติ อตฺตภาโว, สรีรํ, ขนฺธปญฺจกเมว วาฯ ตนฺติ ขนฺธปญฺจกํ อุปาทายาติ คเหตฺวา อุปาทานํ นิสฺสยํ กตฺวาฯ ปญฺญตฺติมตฺตสมฺภวโตติ ปรมตฺถโต อสนฺเตปิ สตฺตสญฺญิเต ปญฺญตฺติมตฺเตน สมฺภวโตฯ

ยถา จ สตฺตาติ วจนนฺติ ยถา สตฺต-สทฺโท ยถาวุตฺเตนฏฺเฐน นิปฺปริยายโต ปเทสวุตฺติปิ รุฬฺหีวเสน อนวเสสปริยาทายโกฯ เสสานิปีติ ปาณาทิวจนานิปิฯ ตานิปิ หิ รูปารูปภวูปคจตุตฺถชฺฌานาทิสมงฺคีนํ อสฺสาสปสฺสาสาภาวโต อวินิปาตธมฺมานํ ปุคลนสฺส อภาวโต ปเทสวุตฺตีนิฯ รุฬฺหีวเสน อาโรเปตฺวา ยถาวุตฺตาย รุฬฺหิยา วเสน กตฺถจิ วิสเย อวิชฺชมานมฺปิ ปาณปุคฺคลภาวํ อาโรเปตฺวาฯ ยทิ สาธารณโต สตฺตเววจนานีติ คเหตฺวา อโนธิโสผรณา เมตฺตา วุจฺจติ, อถ กสฺมา ปญฺจเหว อากาเรหิ วุตฺตาติ อนุโยคํ สนฺธายาห ‘‘กามญฺจา’’ติอาทิฯ เกจิ ปนาหุ ‘‘น โข ปเนตานิ ‘‘สตฺตา’’ติอาทีนิ ปทานิ เววจนตามตฺตํ อุปาทาย คหิตานิ, ยโต ชนฺตุอาทีนมฺปิ คหณํ อาปชฺเชยฺย, อตฺถวิเสสํ ปน นิมิตฺตภูตํ อุปาทาย คหิตานี’’ติ, เต สนฺธายาห ‘‘เย ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อตฺถโตติ สชฺชนฏฺเฐน สตฺตา, ปาณนฏฺเฐน ปาณาติ เอวมาทิอตฺถโตฯ เตสํ ตํ มติมตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อโนธิโสผรณา วิรุชฺฌตี’’ติฯ กสฺมา? เกจิ สตฺตา, เกจิ ปาณา, เกจิ ปุคฺคลาติ อาปชฺชนโตฯ ตถา อตฺถํ อคฺคเหตฺวาติ สตฺตาทิสทฺทา สปฺปเทสวิสยาติ เอวมตฺถํ อคฺคเหตฺวา ปุพฺเพ วุตฺตนเยน นิปฺปเทสวิสยาติ เอวมตฺถํ คเหตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘อิเมสู’’ติอาทิฯ ปญฺจสุ อากาเรสูติ ‘‘สพฺเพ สตฺตา’’ติอาทินา ปาฬิยํ (ปฏิ. ม. 2.22) อาคเตสุ ปญฺจสุ ภาวนากาเรสุฯ อญฺญตรวเสนาติ ยสฺส กสฺสจิ วเสนฯ

[257] อิทานิ ทฺวาวีสติยา ภาวนากาเรสุ อปฺปนา ปริคฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ พฺยาปาทรหิตาติ โทมนสฺสพฺยาปาทรหิตาฯ ตสฺมาติ ยสฺมา น เกวลํ ยถาวุตฺตอาการวิภาคมตฺตโต อปฺปนาวิภาโค, ตสฺมาฯ อิเมสุปิ ปเทสูติ ‘‘สพฺเพ สตฺตา อเวรา โหนฺตู’’ติอาทิโกฏฺฐาเสสุปิฯ

ยํ ยํ ปากฏํ โหตีติ ยทิปิ ปุพฺพภาเค ตตฺถ ตตฺถ อภินิเวเส อเนกโกฏฺฐาสวเสเนว มนสิการํ ปวตฺเตติ, ภาวนาย สมิชฺฌนกฺขเณ ปน ตตฺถ ยํ ปคุณตรตาย สุปากฏํ โหติ, ตสฺส วเสน อปฺปนา โหติ, ยถา ตํ ทฺวตฺติํสากาเรฯ ตตฺถ ปน อารมฺมณํ, อิธ ภาวนากาโรติ อยเมว วิเสโสฯ จตุนฺนนฺติ จตุนฺนํ จตุนฺนํฯ พฺยาปนิจฺฉาโลเปน หิ นิทฺทิฏฺฐํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ

ลิงฺควเสน วุตฺตํ เตสํ ปจุรโต ลพฺภมานตฺตาฯ ตติยา ปน ปกติ ยทิปิ ปฐมทุเกน น สงฺคหิตา, ทุติยทุเกน ปน ติเกน จ สงฺคหิตา เอวฯ

อิติ สพฺพานิปีติ อโนธิโสผรเณ วีสติ, โอธิโสผรเณ อฏฺฐวีสติ, ทิสาผรเณ จตฺตาริ สตานิ, อสีติ จาติ เอวํ สพฺพานิปิฯ สต-สทฺทาเปกฺขาย นปุํสกนิทฺเทโสฯ

[258] เอวํ เมตฺตาภาวนํ วิภาเวตฺวา อิทานิ ตตฺถ อานิสํเส วิภาเวตุํ ‘‘อิตี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ เสสา ชนาติ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อลาภิโนฯ สมฺปริวตฺตมานาติ ทกฺขิเณน ปสฺเสน อสยิตฺวา สพฺพโส ปริวตฺตมานาฯ กากจฺฉมานาติ ฆุรุฆุรุปสฺสาสวเสน วิสฺสรํ กโรนฺตาฯ สุขํ สุปตีติ เอตฺถ ทุวิธาสุปนา สยเน ปิฏฺฐิปฺปสารณลกฺขณา, กิริยามยจิตฺเตหิ อโวกิณฺณภวงฺคปฺปวตฺติลกฺขณา จฯ ตตฺถายํ อุภยถาปิ สุขเมว สุปติฯ ยสฺมา สณิกํ นิปชฺชิตฺวา องฺคปจฺจงฺคานิ สโมธาย ปาสาทิเกน อากาเรน สยติ, นิทฺโทกฺกมเนปิ ฌานํ สมาปนฺโน วิย โหติฯ เตนาห ‘‘เอวํ อสุปิตฺวา’’ติอาทิฯ

นิทฺทากาเล สุขํ อลภิตฺวา ทุกฺเขน สุตฺตตฺตา เอว ปฏิพุชฺฌนกาเล สรีรเขเทน นิตฺถุนนํ, วิชมฺภนํ, อิโต จิโต วิปริวตฺตนญฺจ โหตีติ อาห ‘‘นิตฺถุนนฺตา วิชมฺภนฺตา สมฺปริวตฺตนฺตา ทุกฺขํ ปฏิพุชฺฌนฺตี’’ติฯ อยํ ปน สุเขน สุตฺตตฺตา สรีรเขทาภาวโต นิตฺถุนนาทิรหิโตว ปฏิพุชฺฌติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เอวํ อปฺปฏิพุชฺฌิตฺวา’’ติอาทิฯ สุขปฏิโพโธ จ สรีรวิการาภาเวนาติ อาห ‘‘สุขํ นิพฺพิการ’’นฺติฯ

‘‘ภทฺทกเมว สุปินํ ปสฺสตี’’ติ อิทํ อนุภูตปุพฺพวเสน, เทวตูปสํหารวเสน จสฺส ภทฺทกเมว สุปินํ โหติ, น ปาปกนฺติ กตฺวา วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘เจติยํ วนฺทนฺโต วิยา’’ติอาทิฯ ธาตุกฺโขภเหตุกมฺปิ จสฺส พหุลํ ภทฺทกเมว สิยา เยภุยฺเยน จิตฺตชรูปานุคุณตาย อุตุอาหารชรูปานํฯ

อุเร อามุตฺตมุตฺตาหาโร วิยาติ คีวาย พนฺธิตฺวา อุเร ลมฺพิตมุตฺตาหาโร วิยาติ เกหิจิ วุตฺตํฯ ตํ เอกาวลิวเสน วุตฺตํ สิยา, อเนกรตนาวลิสมูหภูโต ปน มุตฺตาหาโร อํสปฺปเทสโต ปฏฺฐาย ยาว กฏิปฺปเทสสฺส เหฏฺฐาภาคา ปลมฺพนฺโต อุเร อามุกฺโกเยว นาม โหติฯ

ตตฺเถวาติ ปาฏลิปุตฺเตเยวฯ สกฺกา นิสีทิตุํ วา นิปชฺชิตุํ วา เทสสฺส เขมตาย, ตสฺส ตสฺส ปเทสสฺส รมณียตาย จฯ

ทสาว อนฺโต ทสนฺโต, วตฺถสฺส โอสานนฺโตฯ

สมปฺปวตฺตวาสนฺติ ตตฺถ ตตฺถ วิหาเร สมปฺปวตฺตวตฺตวาสํฯ เถโร กิร อตฺตนา ปวิฏฺฐปวิฏฺฐวิหาเร ‘‘อหเมตฺถ อาคนฺตุโก’’ติ อจินฺเตตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ยถารหํ อตฺตนา กาตพฺพวตฺตานิ ปริปูเรนฺโต เอว วิหาสิฯ อปเร ปน ภณนฺติ สพฺพสตฺเตสุ สมปฺปวตฺตเมตฺตาวิหารวาสํฯ อยํ หิ เถโร อรหตฺตาธิคมโต ปุพฺเพปิ เมตฺตาวิหารี อโหสิฯ

วนนฺตเร ฐิโตติ เถโร กิร ตถา สมปฺปวตฺตวาสวเสน จรมาโน เอกทิวสํ อญฺญตรํ รมณียํ วนนฺตรํ ทิสฺวา ตตฺถ อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล สมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา ยถาปริจฺเฉเทน ตโต อุฏฺฐิโต อตฺตโน คุณาวชฺชนเหตุเกน ปีติโสมนสฺเสน อุทาเนนฺโต ‘‘ยาวตา อุปสมฺปนฺโน’’ติ คาถํ อภาสิฯ ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘วนนฺตเร ฐิโต’’ติ ปฐมคาถา ฐปิตาฯ ตตฺถ คชฺชมานโกติ สีหคชฺชิตํ คชฺชนฺโตฯ คุณเมสนฺโตติ อตฺตโน คุณสมุทยํ คเวสนฺโต ปจฺจเวกฺขนฺโตฯ

มณิลรุกฺเข นิวาสิตาย ตํ เทวตํ ‘‘มณิลิยา’’ติ โวหรนฺติ, ตสฺมา สา เทวตาปิ ‘‘อหํ, ภนฺเต, มณิลิยา’’ติ อาหฯ รุกฺขเทวตานํ หิ เยภุยฺเยน นิวาสรุกฺขวเสน โวหาโร ยถา ผนฺทนเทวตาติฯ ตตฺเถวาติ จิตฺตลปพฺพเตเยวฯ

‘‘พลวปิยจิตฺตตายา’’ติ อิมินา พลวปิยจิตฺตตามตฺเตนปิ สตฺถํ น กมติ, ปเคว เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยาติ ทสฺเสติฯ

ขิปฺปเมว จิตฺตํ สมาธิยติ เกนจิ ปริปนฺเถน ปริหีนชฺฌานสฺส พฺยาปาทสฺส ทูรสมุสฺสาริตภาวโต ขิปฺปเมว สมาธิยติฯ อาสวานํ ขยายาติ เกจิฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ เอตฺถ จ กิญฺจาปิ อิโต อญฺญกมฺมฏฺฐานวเสน อธิคตชฺฌานานมฺปิ สุขสุปนาทโย อานิสํสา ลพฺภนฺติ, ยถาห –

‘‘สุขํ สุปนฺติ มุนโย, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิตา;

สุปฺปพุทฺธํ ปพุชฺฌนฺติ, สทา โคตมสาวกา’’ติฯ –

จ อาทิ, ตถาปิเม อานิสํสา พฺรหฺมวิหารลาภิโน อนวเสสา ลพฺภนฺติ พฺยาปาทาทีนํ อุชุวิปจฺจนีกภาวโต พฺรหฺมวิหารานํฯ เตเนวาห ‘‘นิสฺสรณํ เหตํ, อาวุโส, พฺยาปาทสฺส, ยทิทํ เมตฺตา เจโตวิมุตฺตี’’ติอาทิ (ที. นิ. 3.326; อ. นิ. 6.13)ฯ พฺยาปาทาทิวเสน จ สตฺตานํ ทุกฺขสุปนาทโยติ ตปฺปฏิปกฺขภูเตสุ พฺรหฺมวิหาเรสุ สิทฺเธสุ สุขสุปนาทโย หตฺถคตา เอว โหนฺตีติฯ

กรุณาภาวนาวณฺณนา

[259] กรุณนฺติ กรุณาพฺรหฺมวิหารํฯ นิกฺกรุณตายาติ วิเหสาย, ‘‘อิเธกจฺโจ ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา สตฺตานํ วิเหฐนชาติโก โหตี’’ติ เอวํ วุตฺตวิเหฐเนติ อตฺโถฯ อาทีนวนฺติ โทสํฯ ยถา ตถา สตฺตานํ วิเหฐนาย ปาปโก วิปาโก อิธ เจว สมฺปราเย จฯ ตถา หิ โย สตฺเต ชีวิตา โวโรปเนน วา องฺคปจฺจงฺคจฺเฉทเนน วา ธนชานิยา วา อลาภาย วา อวาสาย วา อนตฺถาย วา อยสตฺถาย วา ปริสํสกฺกเนน วา อนฺตมโส ยถาวชฺชทสฺสเนนปิ วิเหเฐติ, ตสฺส โส ปมาทวิหาโร ทิฏฺเฐว ธมฺเม อลาภายปิ โหติ, ลทฺธสฺส ปริหานายปิ โหติ, ตนฺนิมิตฺตํ ปาปโก กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉติ, อวิสารโท ปริสํ อุปสงฺกมติ มงฺกุภูโต, สมฺมูฬฺโห กาลํ กโรติ, กายสฺส เภทา ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขา, สุคติยมฺปิ มนุสฺสภูโต ทุชฺชจฺโจปิ โหติ นีจกุลิโก, ทุพฺพณฺโณปิ โหติ ทุทฺทสิโก, พหฺวาพาโธปิ โหติ โรคพหุโล, ทุคฺคโตปิ โหติ อปฺปนฺนปาโน, อปฺปายุโกปิ โหติ ปริตฺตชีวิโตติ เอวมาทิอเนกานตฺถานุพนฺธิตา วิเหสาย ปจฺจเวกฺขิตพฺพา, ตปฺปฏิปกฺขโต กรุณาย อานิสํสา ปจฺจเวกฺขิตพฺพาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘นิกฺกรุณตาย อาทีนวํ กรุณาย จ อานิสํสํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา’’ติฯ ‘‘ปิโย หี’’ติอาทินา ปฐมํ ปิยปุคฺคลาทีสุ อนารมฺภสฺส การณมาหฯ ปิยํ หิ ปุคฺคลํ กรุณายิตุมารภนฺตสฺส น ตาว ปิยภาโว วิคจฺฉติ, อวิคเต จ ตสฺมิํ กุโต กรุณายนาฯ เตนาห ‘‘ปิยฏฺฐาเนเยว ติฏฺฐตี’’ติฯ เสสปุคฺคเลสุปิ เอเสว นโยฯ ลิงฺควิสภาคกาลกตานํ อเขตฺตภาเว การณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ

ยตฺถ ปน ปฐมํ อารภิตพฺพา, ตํ ปาฬินเยเนว ทสฺเสตุํ ‘‘กถญฺจ ภิกฺขู’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ทุคฺคตนฺติ ทลิทฺทํฯ โส หิ โภคปาริชุญฺญโต สุขสาธนานํ อภาเวน ทุกฺขํ คโต อุปคโต ทุคฺคโตติ วุจฺจติฯ อถ วา ทุคฺคตนฺติ ทุกฺเขน สมงฺคิภาวํ คตํฯ ทุรุเปตนฺติ กายทุจฺจริตาทีหิ อุเปตํฯ คติกุลรูปาทิวเสน วา ตมภาเว ฐิโต ทุคฺคโตฯ กายทุจฺจริตาทีหิ อุเปตตฺตา ตมปรายณภาเว ฐิโต ทุรุเปโตติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปรมกิจฺฉปฺปตฺตนฺติ อติวิย กิจฺฉมาปนฺนํ มหาพฺยสนํ นิมุคฺคํฯ อปฺเปว นามาติ สาธุ วตฯ

วเธถ นนฺติ ‘‘ฆาเตถ นํ โจร’’นฺติ เอวํ ปหิตาย รญฺโญ อาณาย ขาทนียมฺปิ…เป.… เทนฺติ ‘‘อิทาเนว มาริยมาโน เอตฺตกมฺปิ สุขํ ลภตู’’ติฯ สุสชฺชิโตติ สุขานุภวเน สนฺนทฺโธฯ

เอเตเนว อุปาเยนาติ เยน เยน วิธินา เอตรหิ ยถาวุตฺเต ปรมกิจฺฉาปนฺเน อายติํ วา ทุกฺขภาคิมฺหิ ปุคฺคเล กรุณายิตุํ กรุณา อุปฺปาทิตา, เอเตเนว นเยนฯ ปิยปุคฺคเลติ ปิยายิตพฺพปุคฺคเลฯ เอตรหิ วา ทิสฺสมานํ อายติํ วา ภาวินิํ ทุกฺขปฺปตฺติํ คเหตฺวา กรุณา ปวตฺเตตพฺพาติ สมฺพนฺโธฯ มชฺฌตฺตเวรีสุปิ เอเสว นโยฯ