[238] นิโรธวเสนาติ นิรุชฺฌนวเสนฯ ภวจริมกาติ ภววเสน จริมกา นิหีนภวปวตฺติโนฯ ตถา ฌานจริมกา เวทิตพฺพาฯ จุติจริมกาติ จุติยา จริมกา จุติกฺขณปวตฺติโน สพฺพปริโยสานกาฯ ตสฺมาติ ตีสุ ภเวสุ นิหีเน กามภเว ปวตฺตนโตฯ เตติ อสฺสาสปสฺสาสาฯ ปุรโตติ เหฏฺฐาฯ ยสฺมา วิภงฺคฏฺฐกถายํ (วิภ. อฏฺฐ. 26 ปกิณฺณกกถา) รูปธมฺมานํ โสฬสจิตฺตกฺขณายุกตา วิภาวิตา, ตสฺมา ‘‘โสฬสเมน จิตฺเตน สทฺธิํ อุปฺปชฺชิตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ จุติจิตฺตสฺส ปุรโตติ วา จุติจิตฺตํ อวธิภาเวน คเหตฺวา ตโต โอรํ โสฬสเมน จิตฺเตน สทฺธิํ อุปฺปชฺชิตฺวาติ เอวํ ปน อตฺเถ คยฺหมาเน สตฺตรสจิตฺตกฺขณายุกตาว อสฺสาสปสฺสาสานํ วุตฺตา โหติฯ

อิเม กิร อิมํ กมฺมฏฺฐานํ อนุยุตฺตสฺส ภิกฺขุโน ปากฏา โหนฺตีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘อานาปานารมฺมณสฺส สุฏฺฐุ ปริคฺคหิตตฺตา’’ติฯ ตเมวตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘จุติจิตฺตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ อายุอนฺตรํ นาม ชีวิตนฺตรํ ชีวนกฺขณาวธิฯ ธมฺมตาย เอวาติ สภาเวเนว, รุจิวเสเนวาติ อตฺโถฯ

จนฺทาโลกํ โอโลเกตฺวาติ ชุณฺหปกฺเข ปโทสเวลายํ สมนฺตโต อาสิญฺจมานขีรธารํ วิย คคนตลํ, รชตปตฺตสทิสวาลิกาสนฺถตญฺจ ภูมิภาคํ ทิสฺวา ‘‘รมณีโย วตายํ กาโล, เทโส จ มม อชฺฌาสยสทิโส, กีว จิรํ นุ โข อยํ ทุกฺขภาโร วหิตพฺโพ’’ติ อตฺตโน อายุสงฺขาเร อุปธาเรตฺวา ปริกฺขีเณติ อธิปฺปาโยฯ เลขํ กตฺวาติ จงฺกเม ติริยํ เลขํ กตฺวาฯ

อนุยุญฺเชถาติ อนุยุญฺเชยฺย, ภาเวยฺยาติ อตฺโถฯ

อุปสมานุสฺสติกถาวณฺณนา

[239] เอวนฺติ ยถาวุตฺเตน วิราคาทิคุณานุสฺสรณปฺปกาเรนฯ สพฺพทุกฺขูปสมสงฺขาตสฺสาติ ทุกฺขทุกฺขาทิเภทํ สพฺพมฺปิ ทุกฺขํ อุปสมฺมติ เอตฺถาติ สพฺพทุกฺขูปสโมติ สงฺขาตพฺพสฺสฯ

‘‘ปญฺญตฺติธมฺมา’’ติอาทีสุ อสภาโวปิ ญาเณน ธารียติ อวธารียตีติ ธมฺโมติ วุจฺจตีติ ตโต นิวตฺเตนฺโต ‘‘ธมฺมาติ สภาวา’’ติ อาห ฯ ภวนํ ปรมตฺถโต วิชฺชมานตา ภาโว, สห ภาเวนาติ สภาวา, สจฺฉิกฏฺฐปรมตฺถโต ลพฺภมานรูปาติ อตฺโถฯ เต หิ อตฺตโน สภาวสฺส ธารณโต ธมฺมาติ, ยถาวุตฺเตนฏฺเฐน สภาวาติ จ วุจฺจนฺติฯ สงฺคมฺมาติ ปจฺจยสโมธานลกฺขเณน สงฺคเมน สนฺนิปติตฺวาฯ สมาคมฺมาติ ตสฺเสว เววจนํฯ ปจฺจเยหีติ อนุรูเปหิ ปจฺจเยหิฯ กตาติ นิพฺพตฺติตาฯ อกตาติ เกหิจิปิ ปจฺจเยหิ น กตาฯ อสงฺขตาติ พหุวจนสฺส การณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ อคฺคมกฺขายตีติ อคฺโค อกฺขายติ, ม-กาโร ปทสนฺธิกโรฯ โส อสงฺขตลกฺขโณ สภาวธมฺโม วิราโคติ ปจฺเจตพฺโพ, วิรชฺชติ เอตฺถ สํกิเลสธมฺโมติฯ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตมาเนน อริยมคฺเคน ปหียมานา มานมทาทโย ตํ ปตฺวา ปหียนฺติ นามาติ อาห ‘‘ตมาคมฺม…เป.… วินสฺสนฺตี’’ติฯ ตตฺถ ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทินา (ธ. ส. 1121; สํ. นิ. 4.108) มญฺญนาวเสน ปวตฺโต มาโน เอว มานมโทฯ ปุริสภาวํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกมโท ปุริสมโทฯ อาทิ-สทฺเทน ชาติมทาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ นิมฺมทาติ วิคตมทภาวาฯ อิมเมว หิ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อมทา’’ติ วุตฺตํฯ มทา นิมฺมทียนฺติ เอตฺถ อมทภาวํ วินาสํ คจฺฉนฺตีติ มทนิมฺมทโนฯ เอเสว นโย เสสปเทสุปิฯ กามปิปาสาติ กามานํ ปาตุกมฺยตา, กามตณฺหาฯ กามคุณา เอว อาลิยนฺติ เอตฺถ สตฺตาติ กามคุณาลยาฯ เตภูมกํ วฏฺฏนฺติ ตีสุ ภูมีสุ กมฺมกิเลสวิปากวฏฺฏํฯ เอส อสงฺขตธมฺโมฯ อปราปรภาวายาติ อปราปรํ โยนิอาทิโต โยนิอาทิภาวายฯ อาพนฺธนํ คณฺฐิกรณํฯ สํสิพฺพนํ ตุนฺนการณํฯ นิกฺขมนํ, นิสฺสรณญฺจสฺส ตณฺหาย วิสํโยโค เอวาติ อาห ‘‘วิสํยุตฺโต’’ติฯ

เย คุเณ นิมิตฺตํ กตฺวา มทนิมฺมทนาทินามานิ นิพฺพาเน นิรุฬฺหานิ, เต มทนิมฺมทนตาทิเก ยถาวุตฺเต นิพฺพตฺติตนิพฺพานคุเณ เอว คเหตฺวา อาห ‘‘มทนิมฺมทนตาทีนํ คุณานํ วเสนา’’ติ, น ปน มทา นิมฺมทียนฺติ เอเตนาติ เอวมาทิเกฯ เต หิ อริยมคฺคคุณา ฯ ภควตา อุปสมคุณา วุตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ กตฺถ ปน วุตฺตาติ? อสงฺขตสํยุตฺตาทีสุ (สํ. นิ. 4.366 อาทโย)ฯ ตตฺถ สจฺจนฺติ อวิตถํฯ นิพฺพานํ หิ เกนจิ ปริยาเยน อสนฺตภาวาภาวโต เอกํเสเนว สนฺตตฺตา อวิปรีตฏฺเฐน สจฺจํฯ

เตนาห ‘‘เอกํ หิ สจฺจํ, น ทุติยมตฺถี’’ติ (สุ. นิ. 890)ฯ ปารนฺติ สํสารสฺส ปรตีรภูตํฯ เตเนวาห ‘‘ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณ’’ติ (อิติวุ. 69), ‘‘อปฺปกา เต มนุสฺเสสุ, เย ชนา ปารคามิโน’’ติ (ธ. ป. 85) จฯ สุทุทฺทสนฺติ ปรมคมฺภีรตาย, อติสุขุมสนฺตสภาวตาย จ อนุปจิตญาณสมฺภาเรหิ ทฏฺฐุํ อสกฺกุเณยฺยตาย สุฏฺฐุ ทุทฺทสํฯ นตฺถิ เอตฺถ ชรา, เอตสฺมิํ วา อธิคเต ปุคฺคลสฺส ชราภาโวติ อชรํฯ ตโต เอว ชราทีหิ อปโลกิยตาย ถิรฏฺเฐน ธุวํฯ ตณฺหาทิปปญฺจาภาวโต นิปฺปปญฺจํฯ นตฺถิ เอตฺถ มตนฺติ อมตํฯ อสิวภาวกรานํ สํกิเลสธมฺมานํ อภาเวน สิวํฯ จตูหิ โยเคหิ อนุปทฺทุตตฺตา เขมํฯ วิสงฺขารภาเวน อจฺฉริยตาย, อภูตปุพฺพตาย จ อพฺภุตํฯ สพฺพาสํ อีตีนํ อนตฺถานํ อภาเวน อนีติกํฯ นิทฺทุกฺขตาย อพฺยาพชฺฌํฯ สพฺพสํกิเลสมลโต อจฺจนฺตสุทฺธิยา วิเสสโต สุทฺธีติ วิสุทฺธิฯ จตูหิปิ โอเฆหิ อนชฺโฌตฺถรณียตาย ทีปํฯ สกลวฏฺฏทุกฺขโต ปริปาลนฏฺเฐน ตาณํฯ

‘‘สจฺจญฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามี’’ติอาทิกา ปาฬิ สํขิตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ อาทิ-สทฺเทน อนนฺตอนาสวนิปุณอชชฺชรอปโลกิตอนิทสฺสนปณีตอจฺฉริยอนีติกธมฺมมุตฺติเลณปรายณคมฺภีราทิวจเนหิ จ โพธิตา อิธ อวุตฺตา คุณา สงฺคยฺหนฺติ, ตตฺถ นตฺถิ เอตสฺส อุปฺปาทนฺโต วา วยนฺโต วาติ อนนฺโต, อสงฺขตธมฺโมฯ อาสวานํ อนารมฺมณตาย อนาสโวฯ นิปุณญาณโคจรตาย นิปุโณฯ สงฺขตธมฺโม วิย ชราย อชชฺชริตตาย อชชฺชโรฯ พฺยาธิอาทีหิ อปโลกิยตาย อปโลกิตํฯ อจกฺขุวิญฺญาณวิญฺเญยฺยตาย อนิทสฺสโนฯ อติตฺติกรฏฺเฐน ปณีโตฯ อปจุรตาย อจฺฉริโยฯ อีตีหิ อนภิภวนียสภาวตฺตา, อนีติกภาวเหตุโต จ อนีติกธมฺโมฯ วฏฺฏทุกฺขมุตฺตินิมิตฺตตาย มุตฺติฯ สํสารํ ภยโต ปสฺสนฺเตหิ นิลียนียโต เลณํฯ เตสํเยว ปรา คตีติ ปรายโณฯ ปกติญาเณน อลทฺธปติฏฺฐตาย อคาธฏฺเฐน คมฺภีโรฯ กตปุญฺเญหิปิ ทุกฺเขน กิจฺเฉน อนุพุชฺฌิตพฺพโต ทุรนุโพโธฯ

สจฺฉิกิริยํ มุญฺจิตฺวา น ตกฺกญาเณน อวจริตพฺโพติ อตกฺกาวจโร ฯ พุทฺธาทีหิ ปณฺฑิเตเหว เวทิตพฺพโต อธิคนฺตพฺพโต ปณฺฑิตเวทนีโยติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อริยสาวกสฺเสว อิชฺฌติ สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน นิพฺพานคุณานํ ปากฏภาวโตฯ อฏฺฐาเน จายํ เอว-สทฺโท วุตฺโต, อิชฺฌติ เอวาติ โยชนาฯ สุขสิทฺธิวเสน วา เอวํ วุตฺตํ ‘‘อริยสาวกสฺเสวา’’ติฯ เตเนวาห ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติอาทิฯ อุปสมครุเกนาติ นิพฺพานนินฺเนนฯ มนสิ กาตพฺพา ยถาวุตฺตา อุปสมคุณาฯ สุขํ สุปตีติอาทีสุ วตฺตพฺพํ เมตฺตากถายํ อาวิ ภวิสฺสติฯ ปณีตาธิมุตฺติโก โหติ นิพฺพานาธิมุตฺตตฺตาฯ

อนุสฺสติกมฺมฏฺฐานนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ อฏฺฐมปริจฺเฉทวณฺณนาฯ

9. พฺรหฺมวิหารนิทฺเทสวณฺณนา

เมตฺตาภาวนากถาวณฺณนา

[240] เมตฺตํ พฺรหฺมวิหารํฯ ภาเวตุกาเมนาติ อุปฺปาเทตุกาเมน ปจฺจเวกฺขิตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ สุขนิสินฺเนนาติ วิสมํ อนิสีทิตฺวา ปลฺลงฺกาภุชเนน สุขนิสินฺเนนฯ

กสฺมาติ ปจฺจเวกฺขณาย การณปุจฺฉา, อญฺญํ อธิคนฺตุกาเมน อญฺญตฺถ อาทีนวานิสํสปจฺจเวกฺขณา กิมตฺถิยาติ อธิปฺปาโยฯ เมตฺตา นาม อตฺถโต อโทโสฯ ตถา หิ อโทสนิทฺเทเส ‘‘เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺต’’นฺติ (ธ. ส. 1062) นิทฺทิฏฺฐํฯ ขนฺตีติ จ อิธ อธิวาสนกฺขนฺติ อธิปฺเปตาฯ สา ปน อตฺถโต อโทสปฺปธานา จตฺตาโร อรูปกฺขนฺธาติ เมตฺตาย สิชฺฌมานาย ติติกฺขาขนฺติ สิทฺธา เอว โหตีติ อาห ‘‘ขนฺติ อธิคนฺตพฺพา’’ติฯ เตน ขนฺติยํ อานิสํสปจฺจเวกฺขณา สตฺถิกาวาติ ทสฺเสติฯ อภิภูโต ปริยุฏฺฐาเนนฯ ปริยาทินฺนจิตฺโต กุสลุปฺปตฺติยา โอกาสาลาเภนฯ อาทีนโว ทฏฺฐพฺโพ ปาณฆาตาทิวเสน ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกาทิอนตฺถมูลภาวโตฯ

ขนฺตี ปรมํ ตโปติ ปราปการสหนาทิกา ติติกฺขลกฺขณา ขนฺติ อุตฺตมํ ตโป อกตฺตพฺพากรณกตฺตพฺพกรณลกฺขณาย สมฺมาปฏิปตฺติยา มูลภาวโตฯ ขนฺติพลํ พลานีกนฺติ ปรมํ มงฺคลภูตา ขนฺติ เอว พลํ เอตสฺสาติ ขนฺติพลํฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘ขนฺติพลา สมณพฺราหฺมณา’’ติฯ โทสาทิปฏิปกฺขวิธมนสมตฺถตาย อนีกภูเตน เตเนว จ ขนฺติพเลน พลานีกํฯ ขนฺตฺยา ภิยฺโย น วิชฺชตีติ อตฺตโน ปเรสญฺจ อนตฺถปฏิพาหโน, อตฺถาวโห จ ขนฺติโต อุตฺตริ อปสฺสโย นตฺถิฯ

วิเวจนตฺถายาติ วิกฺขมฺภนตฺถายฯ ขนฺติยา สํโยชนตฺถาย อตฺตานนฺติ อธิปฺปาโยฯ ภาวนํ ทูเสนฺตีติ โทสา, ปุคฺคลาเยว โทสา ปุคฺคลโทสาฯ