เมนู

อานาปานสฺสติกถาวณฺณนา

[215] ยํ ตํ เอวํ ปสํสิตฺวา อานาปานสฺสติกมฺมฏฺฐานํ นิทฺทิฏฺฐนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ ยสฺมา ‘‘กถํ ภาวิโต’’ติอาทิกาย ปุจฺฉาปาฬิยา อตฺเถ วิภาวิเต โถมนาปาฬิยาปิ อตฺโถ วิภาวิโตเยว โหติ เภทาภาวโต, ตสฺมา ตํ ลงฺฆิตฺวา ‘‘กถํ ภาวิโต จา’’ติอาทินา อารภติฯ ตตฺถ หิ อิโต ปสํสาภาโว ‘‘อยมฺปิ โข’’ติ วจนญฺจ วิเสโสฯ เตสุ ปสํสาภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ ปสํสิตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ ปสํสา จ ตตฺถ อภิรุจิชนเนน อุสฺสาหนตฺถาฯ ตญฺหิ สุตฺวา ภิกฺขู ‘‘ภควา อิมํ สมาธิํ อเนเกหิ อากาเรหิ ปสํสติ, สนฺโต กิรายํ สมาธิ ปณีโต จ อเสจนโก จ สุโข จ วิหาโร ปาปธมฺเม จ ฐานโส อนฺตรธาเปตี’’ติ สญฺชาตาภิรุจโย อุสฺสาหชาตา สกฺกจฺจํ อนุยุญฺชิตพฺพํ ปฏิปชฺชิตพฺพํ มญฺญนฺติฯ ‘‘อยมฺปิ โข’’ติ ปทสฺส เย อิเม มยา นิพฺพานมหาสรสฺส โอตรณติตฺถภูตา กสิณชฺฌานอสุภชฺฌานาทโย เทสิตา, น เกวลํ เต เอว, อยมฺปิ โขติ ภควา อตฺตโน ปจฺจกฺขภูตํ สมาธิํ เทสนานุภาเวน เตสมฺปิ ภิกฺขูนํ อาสนฺนํ, ปจฺจกฺขญฺจ กโรนฺโต สมฺปิณฺฑนวเสน เอวมาหาติ สมฺพนฺธมุเขน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

โสฬสวตฺถุกนฺติ จตูสุ อนุปสฺสนาสุ จตุนฺนํ จตุกฺกานํ วเสน โสฬสฏฺฐานํฯ สพฺพาการปริปูโรติ กมฺมฏฺฐานปาฬิยา ปทตฺโถ ปิณฺฑตฺโถ อุปมา โจทนา ปริหาโร ปโยชนนฺติ เอวมาทีหิ สพฺเพหิ อากาเรหิ ปริปุณฺโณฯ นิทฺเทโสติ กมฺมฏฺฐานสฺส นิสฺเสสโต วิตฺถาโรฯ

[216] กถนฺติ อิทํ ปุจฺฉนาการวิภาวนปทํฯ ปุจฺฉา เจตฺถ กเถตุกมฺยตาวเสน อญฺญาสํ อสมฺภวโตฯ สา จ อุปริ เทสนํ อารุฬฺหานํ สพฺเพสํ ปการวิเสสานํ อามสนวเสนาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กถนฺติ…เป.… กมฺยตาปุจฺฉา’’ติ อาหฯ กถํ พหุลีกโตติ เอตฺถาปิ ‘‘อานาปานสฺสติสมาธี’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ตตฺถ กถนฺติ อานาปานสฺสติสมาธิพหุลีการํ นานปฺปการโต วิตฺถาเรตุกมฺยตาปุจฺฉาฯ พหุลีกโต อานาปานสฺสติสมาธีติ ตถาปุฏฺฐธมฺมนิทสฺสนนฺติ อิมมตฺถํ ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา อติทิสติฯ ตถา สนฺตภาวาทโยปิ ตสฺส เยหิ ภาวนาพหุลีกาเรหิ สิทฺธา, ตคฺคหเณเนว คหิตา โหนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘กถํ พหุลีกโต…เป.… วูปสเมตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย’’ติ วุตฺตํฯ

‘‘ปุน จ ปรํ, อุทายิ, อกฺขาตา มยา สาวกานํ ปฏิปทา, ยถาปฏิปนฺนา เม สาวกา จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน ภาเวนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.247) อุปฺปาทนวฑฺฒนฏฺเฐน ภาวนา วุจฺจตีติ ตทุภยวเสน อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภาวิโตติ อุปฺปาทิโต วฑฺฒิโต วา’’ติ อาหฯ ตตฺถ ภาวํ วิชฺชมานตํ อิโต คโตติ ภาวิโต, อุปฺปาทิโต ปฏิลทฺธมตฺโตติ อตฺโถฯ

อุปฺปนฺโน ปน ลทฺธาเสวโน, ภาวิโต ปคุณภาวํ อาปาทิโต, วฑฺฒิโตติ อตฺโถ อานาปานปริคฺคาหิกายาติ ทีฆรสฺสาทิวิเสเสหิ สทฺธิํ อสฺสาสปสฺสาเส ปริจฺฉิชฺชคาหิกาย, เต อารพฺภ ปวตฺตาย, สติยํ ปจฺจยภูตายนฺติ อตฺโถฯ ปุริมสฺมิญฺหิ อตฺเถ สมาธิสฺส สติยา สหชาตาทิปจฺจยภาโว วุตฺโต สมฺปยุตฺตวจนโต, ทุติยสฺมิํ ปน อุปนิสฺสยภาโวปิฯ อุปจารชฺฌานสหคตา หิ สติ อปฺปนาสมาธิสฺส อุปนิสฺสโย โหตีติฯ พหุลีกโตติ พหุลํ ปวตฺติโต, เตน อาวชฺชนาทิวสีภาวปฺปตฺติมาหฯ โย หิ วสีภาวํ อาปาทิโต, โส อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ สมาปชฺชิตพฺพโต ปุนปฺปุนํ ปวตฺตียติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปุนปฺปุนํ กโต’’ติฯ ยถา ‘‘อิเธว, ภิกฺขเว, สมโณ’’ติ (ม. นิ. 1.139; อ. นิ. 4.241), ‘‘วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติ (ที. นิ. 1.226; สํ. นิ. 2.152; อ. นิ. 4.123) จ เอวมาทีสุ ปฐมปเท วุตฺโต เอว-สทฺโท ทุติยาทีสุปิ วุตฺโต เอว โหติ, เอวมิธาปีติ อาห ‘‘อุภยตฺถ เอวสทฺเทน นิยโม เวทิตพฺโพ’’ติฯ อุภยปทนิยเมน ลทฺธคุณํ ทสฺเสตุํ ‘‘อยญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อสุภกมฺมฏฺฐานนฺติ อสุภารมฺมณฌานมาหฯ ตํ หิ อสุเภสุ โยคกมฺมภาวโต, โยคิโน สุขวิเสสานํ การณภาวโต จ ‘‘อสุภกมฺมฏฺฐาน’’นฺติ วุจฺจติฯ ‘‘เกวล’’นฺติ อิมินา อารมฺมณํ นิวตฺเตติฯ ปฏิเวธวเสนาติ ฌานปฏิเวธวเสนฯ ฌานญฺหิ ภาวนาวิเสเสน อิชฺฌนฺตํ อตฺตโน วิสยํ ปฏิวิชฺฌนฺตเมว ปวตฺตติ, ยถาสภาวโต ปฏิวิชฺฌียติ จาติ ‘‘ปฏิเวโธ’’ติ วุจฺจติฯ โอฬาริการมฺมณตฺตาติ พีภจฺฉารมฺมณตฺตาฯ ปฏิกฺกูลารมฺมณตฺตาติ ชิคุจฺฉิตพฺพารมฺมณตฺตาฯ ปริยาเยนาติ การเณน, เลสนฺตเรน วาฯ อารมฺมณสนฺตตายาติ อนุกฺกเมน วิเจตพฺพตํ ปตฺตํ อารมฺมณสฺส ปรมสุขุมตํ สนฺธายาหฯ สนฺเต หิ สนฺนิสินฺเน อารมฺมเณ ปวตฺตมาโน ธมฺโม สยมฺปิ สนฺนิสินฺโนว โหติฯ เตนาห ‘‘สนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต’’ติ, นิพฺพุตสพฺพปริฬาโหติ อตฺโถฯ อารมฺมณสนฺตตาย ตทารมฺมณธมฺมานํ สนฺตตา โลกุตฺตรธมฺมารมฺมณาหิ ปจฺจเวกฺขณาหิ ทีเปตพฺพาฯ

นาสฺส สนฺตปณีตภาวาวหํ กิญฺจิ เสจนนฺติ อเสจนโกฯ อเสจนกตฺตา อนาสิตฺตโกฯ อนาสิตฺตกตฺตา เอว อพฺโพกิณฺโณ อสมฺมิสฺโส ปริกมฺมาทินาฯ ตโต เอว ปาฏิเยกฺโก วิสุํเยเวโกฯ อาเวณิโก อสาธารโณฯ

สพฺพเมตํ สรสโต เอว สนฺตภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ปริกมฺมํ วา สนฺตภาวนิมิตฺตํ, ปริกมฺมนฺติ จ กสิณกรณาทีนิ นิมิตฺตุปฺปาทปริโยสานํ, ตาทิสํ อิธ นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ ตทา หิ กมฺมฏฺฐานํ นิรสฺสาทตฺตา อสนฺตมปฺปณีตํ สิยาฯ อุปจาเรน วา นตฺถิ เอตฺถ สนฺตตาติ โยชนาฯ ยถา อุปจารกฺขเณ นีวรณวิคเมน, องฺคปาตุภาเวน จ ปเรสํ สนฺตตา โหติ, น เอวมิมสฺสฯ อยํ ปน อาทิสมนฺนา…เป.… ปณีโต จาติ โยชนาฯ เกจีติ อุตฺตรวิหารวาสิเก สนฺธายาหฯ อนาสิตฺตโกติ อุปเสจเนน น อาสิตฺตโกฯ เตนาห ‘‘โอชวนฺโต’’ติ, โอชวนฺตสทิโสติ อตฺโถฯ มธูโรติ อิฏฺโฐ, เจตสิกสุขปฏิลาภสํวตฺตนํ ติกจตุกฺกชฺฌานวเสน, อุเปกฺขาย วา สนฺตภาเวน สุขคติกตฺตา สพฺเพสมฺปิ วเสน เวทิตพฺพํฯ ฌานสมุฏฺฐานปณีตรูปผุฏฺฐสรีรตาวเสน ปน กายิกสุขปฏิลาภสํวตฺตนํ ทฏฺฐพฺพํ, ตญฺจ โข ฌานโต วุฏฺฐิตกาเลฯ อิมสฺมิํ ปกฺเข ‘‘อปฺปิตปฺปิตกฺขเณ’’ติ อิทํ เหตุมฺหิ ภุมฺมวจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ อวิกฺขมฺภิเตติ ฌาเนน สกสนฺตานโต อนีหเฏ อปฺปหีเนฯ อโกสลฺลสมฺภูเตติ อโกสลฺลํ วุจฺจติ อวิชฺชา, ตโต สมฺภูเตฯ อวิชฺชาปุพฺพงฺคมา หิ สพฺเพ ปาปธมฺมาฯ ขเณเนวาติ อตฺตโน ปวตฺติกฺขเณเนวฯ อนฺตรธาเปตีติ เอตฺถ อนฺตรธาปนํ วินาสนํ, ตํ ปน ฌานกตฺตุกสฺส อิธาธิปฺเปตตฺตา ปริยุฏฺฐานปฺปหานํ โหตีติ อาห ‘‘วิกฺขมฺเภตี’’ติฯ วูปสเมตีติ วิเสเสน อุปสเมติฯ วิเสเสน อุปสมนํ ปน สมฺมเทว อุปสมนํ โหตีติ อาห ‘‘สุฏฺฐุ อุปสเมตี’’ติฯ

นนุ จ อญฺโญปิ สมาธิ อตฺตโน ปวตฺติกฺขเณเนว ปฏิปกฺขธมฺเม อนฺตรธาเปติ วูปสเมติ, อถ กสฺมา อยเมว สมาธิ เอวํ วิเสเสตฺวา วุตฺโตติ? ปุพฺพภาคโต ปฏฺฐาย นานาวิตกฺกวูปสมสพฺภาวโตฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘อานาปานสฺสติ ภาเวตพฺพา วิตกฺกุปจฺเฉทายา’’ติ (อ. นิ. 9.1; อุทา. 31)ฯ อปิจ ติกฺขปญฺญสฺส ญาณุตฺตรสฺเสตํ กมฺมฏฺฐานํ, ญาณุตฺตรสฺส จ กิเลสปฺปหานํ อิตเรหิ สาติสยํ, ยถา สทฺธาธิมุตฺเตหิ ทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺสฯ ตสฺมา อิมํ วิเสสํ สนฺธาย ‘‘ฐานโส อนฺตรธาเปติ วูปสเมตี’’ติ วุตฺตํฯ อถ วา นิมิตฺตปาตุภาเว สติ ขเณเนว องฺคปาตุภาวสพฺภาวโต อยเมว สมาธิ ‘‘ฐานโส อนฺตรธาเปติ วูปสเมตี’’ติ วุตฺโตฯ

ยถา ตํ มหโต อกาลเมฆสฺส อุฏฺฐิตสฺส ธารานิปาเต ขเณเนว ปถวิยํ รโชชลฺลสฺส วูปสโมฯ เตนาห – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหาอกาลเมโฆ อุฏฺฐิโต’’ติอาทิ (สํ. นิ. 5.985; ปารา. 165)ฯ สาสนิกสฺส ฌานภาวนา เยภุยฺเยน นิพฺเพธภาคิยาว โหตีติ อาห ‘‘นิพฺเพธภาคิยตฺตา’’ติฯ พุทฺธานํ ปน เอกํเสน นิพฺเพธภาคิยาว โหติฯ อิมเมว หิ กมฺมฏฺฐานํ ภาเวตฺวา สพฺเพปิ สมฺมาสมฺพุทฺธา สมฺมาสมฺโพธิํ อธิคจฺฉนฺติฯ อริยมคฺคสฺส ปาทกภูโต อยํ สมาธิ อนุกฺกเมน วฑฺฒิตฺวา อริยมคฺคภาวํ อุปคโต วิย โหตีติ อาห ‘‘อนุปุพฺเพน อริยมคฺควุทฺธิปฺปตฺโต’’ติฯ

อยํ ปนตฺโถ วิราคนิโรธปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนานํ วเสน สมฺมเทว ยุชฺชติฯ เหฏฺฐา ปปญฺจวเสน วุตฺตมตฺถํ สุขคฺคหณตฺถํ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ’’ติ อาห, ปิณฺฑตฺโถติ วุตฺตํ โหติฯ

[217] ตมตฺถนฺติ ตํ ‘‘กถํ ภาวิโต’’ติอาทินา ปุจฺฉาวเสน สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํฯ ‘‘อิธ ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.190; ม. นิ. 1.291; อ. นิ. 3.61) อิธ-สทฺโท โลกํ อุปาทาย วุตฺโต, ‘‘อิเธว ติฏฺฐมานสฺสา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.369) โอกาสํ, ‘‘อิธาหํ, ภิกฺขเว, ภุตฺตาวี อสฺสํ ปวาริโต’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.30) ปทปูรณมตฺตํ, ‘‘อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ปริยาปุณาตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 5.73) ปน สาสนํ, ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู’’ติ อิธาปิ สาสนเมวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภิกฺขเว, อิมสฺมิํ สาสเน ภิกฺขู’’ติ วตฺวา ตมตฺถํ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อยญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สพฺพปฺปการอานาปานสฺสติสมาธินิพฺพตฺตกสฺสาติ สพฺพปฺปการคฺคหณํ โสฬส ปกาเร สนฺธายฯ เต หิ อิมสฺมิํเยว สาสเนฯ พาหิรกา หิ ชานนฺตา อาทิโต จตุปฺปการเมว ชานนฺติฯ เตนาห ‘‘อญฺญสาสนสฺส ตถาภาวปฏิเสธโน’’ติ, ยถาวุตฺตสฺส ปุคฺคลสฺส นิสฺสยภาวปฏิเสธโนติ อตฺโถฯ เอเตน ‘‘อิธ ภิกฺขเว’’ติ อิทํ อนฺโตคเธวสทฺทนฺติ ทสฺเสติฯ สนฺติ หิ เอกปทานิปิ สาวธารณานิ ยถา ‘‘วายุภกฺโข’’ติฯ เตเนวาห ‘‘อิเธว, ภิกฺขเว, สมโณ’’ติอาทิฯ ปริปุณฺณสมณกรณธมฺโม หิ โส, โย สพฺพปฺปการอานาปานสฺสติสมาธินิพฺพตฺตโกฯ ปรปฺปวาทาติ ปเรสํ อญฺญติตฺถิยานํ นานปฺปการา วาทา ติตฺถายตนานิฯ

อรญฺญาทิกสฺเสว ภาวนานุรูปเสนาสนตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมสฺส หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทุทฺทโม ทมถํ อนุปคโต โคโณ กูฏโคโณฯ ยถา ถเนหิ สพฺพโส ขีรํ น ปคฺฆรติ, เอวํ โทหปฏิพนฺธินี กูฏเธนุฯ รูปสทฺทาทิเก ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนโก อสฺสาโท รูปารมฺมณาทิรโสฯ ปุพฺเพ อาจิณฺณารมฺมณนฺติ ปพฺพชฺชโต ปุพฺเพ, อนาทิมติ วา สํสาเร ปริจิตารมฺมณํฯ

นิพนฺเธยฺยาติ พนฺเธยฺยฯ สติยาติ สมฺมเทว กมฺมฏฺฐานสลฺลกฺขณสมฺปวตฺตาย สติยาฯ อารมฺมเณติ กมฺมฏฺฐานารมฺมเณฯ ทฬฺหนฺติ ถิรํ, ยถา สโตการิสฺส อุปจารปฺปนาเภโท สมาธิ อิชฺฌติ, ตถา ถามคตํ กตฺวาติ อตฺโถฯ

วิเสสาธิคมทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารปทฏฺฐานนฺติ สพฺเพสํ พุทฺธานํ, เอกจฺจานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ, พุทฺธสาวกานญฺจ วิเสสาธิคมสฺส เจว อญฺญกมฺมฏฺฐาเนน อธิคตวิเสสานํ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารสฺส จ ปทฏฺฐานภูตํฯ

วตฺถุวิชฺชาจริโย วิย ภควา โยคีนํ อนุรูปนิวาสฏฺฐานุปทิสนโตฯ

ภิกฺขุ ทีปิสทิโส อรญฺเญ เอกิโก วิหริตฺวา ปฏิปกฺขนิมฺมถเนน อิจฺฉิตตฺถสาธนโตฯ ผลมุตฺตมนฺติ สามญฺญผลมาหฯ ปรกฺกมชวโยคฺคภูมินฺติ ภาวนุสฺสาหชวสฺส โยคฺคกรณภูมิภูตํฯ

[218] เอวํ วุตฺตลกฺขเณสูติ อภิธมฺมปริยาเยน (วิภ. 530), สุตฺตนฺตปริยาเยน จ วุตฺตลกฺขเณสุฯ รุกฺขสมีปนฺติ ‘‘ยาวตา มชฺฌนฺหิเก กาเล สมนฺตา ฉายา ผรติ, นิวาเต ปณฺณานิ ปตนฺติ, เอตฺตาวตา รุกฺขมูลนฺติ วุจฺจตี’’ติ เอวํ วุตฺตํ รุกฺขสฺส สมีปฏฺฐานํฯ อวเสสสตฺตวิธเสนาสนนฺติ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปุญฺชนฺติ เอวํ วุตฺตํฯ

อุตุตฺตยานุกูลํ ธาตุจริยานุกูลนฺติ คิมฺหาทิอุตุตฺตยสฺส, เสมฺหาทิธาตุตฺตยสฺส, โมหาทิจริยตฺตยสฺส จ อนุกูลํฯ

ตถา หิ คิมฺหกาเล จ อรญฺญํ อนุกูลํ, เหมนฺเต รุกฺขมูลํ, วสฺสกาเล สุญฺญาคารํ, เสมฺหธาตุกสฺส เสมฺหปกติกสฺส อรญฺญํ, ปิตฺตธาตุกสฺส รุกฺขมูลํ , วาตธาตุกสฺส สุญฺญาคารํ อนุกูลํ, โมหจริตสฺส อรญฺญํ, โทสจริตสฺส รุกฺขมูลํ, ราคจริตสฺส สุญฺญาคารํ อนุกูลํฯ อลีนานุทฺธจฺจปกฺขิกนฺติ อสงฺโกจาวิกฺเขปปกฺขิกํฯ สยนญฺหิ โกสชฺชปกฺขิกํ, ฐานจงฺกมนานิ อุทฺธจฺจปกฺขิกานิ, น เอวํ นิสชฺชาฯ ตโต เอวสฺส สนฺตตาฯ นิสชฺชาย ทฬฺหภาวํ ปลฺลงฺกาภุชเนน, อสฺสาสปสฺสาสานํ ปวตฺตนสุขตํ อุปริมกายสฺส อุชุกฏฺฐปเนน, อารมฺมณปริคฺคหูปายํ ปริมุขํ สติยา ฐปเนน ทสฺเสนฺโตฯ อูรุพทฺธาสนนฺติ อูรูนมโธพนฺธนวเสน นิสชฺชาฯ เหฏฺฐิมกายสฺส อนุชุกํ ฐปนํ นิสชฺชา-วจเนเนว โพธิตนฺติ ‘‘อุชุํ กาย’’นฺติ เอตฺถ กาย-สทฺโท อุปริมกายวิสโยติ อาห ‘‘อุปริมสรีรํ อุชุกํ ฐเปตฺวา’’ติฯ ตํ ปน อุชุกฏฺฐปนํ สรูปโต, ปโยชนโต จ ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺฐารสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ น ปณมนฺตีติ น โอนมนฺติฯ น ปริปตตีติ น วิคจฺฉติ วีถิํ น วิลงฺฆติ, ตโต เอว ปุพฺเพนาปรํ วิเสสุปฺปตฺติยา วุทฺธิํ ผาติํ อุปคจฺฉติฯ อิธ ปริ-สทฺโท อภิ-สทฺเทน สมานตฺโถติ อาห ‘‘กมฺมฏฺฐานาภิมุข’’นฺติ, พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมณโต นิวาเรตฺวา กมฺมฏฺฐานํเยว ปุรกฺขิตฺวาติ อตฺโถฯ ปรีติ ปริคฺคหฏฺโฐ ‘‘ปริณายิกา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 16) วิยฯ นิยฺยานฏฺโฐ ปฏิปกฺขโต นิคฺคมนฏฺโฐฯ ตสฺมา ปริคฺคหิตนิยฺยานนฺติ สพฺพถา คหิตาสมฺโมสํ ปริจฺจตฺตสมฺโมสํ สติํ กตฺวา, ปรมํ สติเนปกฺกํ อุปฏฺฐเปตฺวาติ อตฺโถฯ

[219] สโตวาติ สติยา สมนฺนาคโต เอว สรนฺโต เอว อสฺสสติ นาสฺส กาจิ สติวิรหิตา อสฺสาสปฺปวตฺติ โหตีติ อตฺโถฯ สโต ปสฺสสตีติ เอตฺถาปิ สโตว ปสฺสสตีติ เอว-สทฺโท อาเนตฺวา วตฺตพฺโพฯ สโตการีติ สโต เอว หุตฺวา, สติยา เอว วา กาตพฺพสฺส กตฺตา, กรณสีโล วาฯ ยทิ ‘‘สโตว อสฺสสติ สโต ปสฺสสตี’’ติ เอตสฺส วิภงฺเค (ม. นิ. 3.148; สํ. นิ. 5.986; ปารา. 165) วุตฺตํ, อถ กสฺมา ‘‘อสฺสสติ ปสฺสสติ’’จฺเจว อวตฺวา ‘‘สโตการี’’ติ วุตฺตํ? เอกรสํ เทสนํ กาตุกามตายฯ ปฐมจตุกฺเก ปททฺวยเมว หิ วตฺตมานกาลวเสน อาคตํ, อิตรานิ อนาคตกาลวเสนฯ ตสฺมา เอกรสํ เทสนํ กาตุกามตาย สพฺพตฺถ (ปฏิ. ม. 1.165 อาทโย) ‘‘สโตการิ’’จฺเจว วุตฺตํฯ

ทีฆํ อสฺสาสวเสนาติ ทีฆอสฺสาสวเสน วิภตฺติอโลปํ กตฺวา นิทฺเทโสฯ ทีฆนฺติ วา ภควตา วุตฺตอสฺสาสวเสนฯ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปนฺติ วิกฺเขปสฺส ปฏิปกฺขภาวโต ‘‘อวิกฺเขโป’’ติ ลทฺธนามจิตฺตสฺส เอกคฺคภาวํ ปชานโตฯ สติ อุปฏฺฐิตา โหตีติ อารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา ฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณนาติ ยถาวุตฺตาย สติยา, ยถาวุตฺเตน จ ญาเณนฯ อิทํ วุตฺต โหติ – ทีฆํ อสฺสาสํ อารมฺมณภูตํ อวิกฺขิตฺตจิตฺตสฺส, อสมฺโมหโต วา ปชานนฺตสฺส ตตฺถ สติ อุปฏฺฐิตา เอว โหติ, ตํ สมฺปชานนฺตสฺส อารมฺมณกรณวเสน, อสมฺโมหวเสน วา สมฺปชญฺญํ, ตทธีนสติสมฺปชญฺเญน ตํสมงฺคี โยคาวจโร สโตการี นาม โหตีติฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสวเสนาติ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี หุตฺวา อสฺสสนสฺส วเสนฯ ‘‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสีอสฺสาสวเสนา’’ติ วา ปาโฐฯ ตสฺส ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสิโน อสฺสาสา ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสีอสฺสาสา, เตสํ วเสนาติ อตฺโถฯ วินยนเยน อนฺโต อุฏฺฐิตสสนํ อสฺสาโส, พหิ อุฏฺฐิตสสนํ ปสฺสาโสฯ สุตฺตนฺตนเยน ปน พหิ อุฏฺฐหิตฺวาปิ อนฺโต สสนโต อสฺสาโส, อนฺโต อุฏฺฐหิตฺวาปิ พหิ สสนโต ปสฺสาโสฯ อยเมว จ นโย –

‘‘อสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต อชฺฌตฺตํ วิกฺเขปคเตน จิตฺเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จา’’ติ, ‘‘ปสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต พหิทฺธา วิกฺเขปคเตน จิตฺเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.157) –

อิมาย ปาฬิยา สเมติฯ

ปฐมํ อพฺภนฺตรวาโต พหิ นิกฺขมติ, ตสฺมา ปวตฺติกฺกเมน อสฺสาโส ปฐมํ วุตฺโตติ วทนฺติฯ ตาลุํ อาหจฺจ นิพฺพายตีติ ตาลุํ อาหจฺจ นิรุชฺฌติฯ เตน กิร สมฺปติชาโต พาลทารโก ขิปิตํ กโรติฯ เอวํ ตาวาติอาทิ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส นิคมนํฯ เกจิ ‘‘เอวํ ตาวาติ อเนน ปวตฺติกฺกเมน อสฺสาโส พหินิกฺขมนวาโตติ คเหตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย’’ติ วทนฺติฯ

อทฺธานวเสนาติ กาลทฺธานวเสนฯ อยํ หิ อทฺธาน-สทฺโท กาลสฺส, เทสสฺส จ วาจโกฯ ตตฺถ เทสทฺธานํ อุทาหรณภาเวน ทสฺเสตฺวา กาลทฺธานวเสน อสฺสาสปสฺสาสานํ ทีฆรสฺสตํ วิภาเวตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ โอกาสทฺธานนฺติ โอกาสภูตํ อทฺธานํฯ ผริตฺวาติ พฺยาเปตฺวาฯ จุณฺณวิจุณฺณาปิ อเนกกลาปภาเวนฯ ทีฆํ อทฺธานนฺติ ทีฆํ ปเทสํฯ ตสฺมาติ สณิกํ ปวตฺติยา ทีฆสนฺตานตาย ‘‘ทีฆา’’ติ วุจฺจนฺติฯ เอตฺถ จ หตฺถิอาทิสรีเร, สุนขาทิสรีเร จ อสฺสาสปสฺสาสานํ เทสทฺธานวิสิฏฺเฐน กาลทฺธานวเสเนว ทีฆรสฺสตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ ‘‘สณิกํ ปูเรตฺวา สณิกเมว นิกฺขมนฺติ’’, ‘‘สีฆํ ปูเรตฺวา สีฆเมว นิกฺขมนฺตี’’ติ จ วจนโตฯ มนุสฺเสสูติ สมานปฺปมาเณสุปิ มนุสฺสสรีเรสุฯ ทีฆํ อสฺสสนฺตีติ ทีฆํ อสฺสาสปฺปพนฺธํ ปวตฺเตนฺตีติ อตฺโถฯ ปสฺสสนฺตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ สุนขสสาทโย วิย รสฺสํ อสฺสสนฺติ จ ปสฺสสนฺติ จาติ โยชนาฯ อิทํ ปน ทีฆํ, รสฺสญฺจ อสฺสสนํ, ปสฺสสนญฺจ เตสํ สตฺตานํ สรีรสภาโวติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตสนฺติ สตฺตานํฯ เตติ อสฺสาสปสฺสาสาฯ อิตฺตรมทฺธานนฺติ อปฺปกํ กาลํฯ

นวหากาเรหีติ ภาวนมนุยุญฺชนฺตสฺส ปุพฺเพนาปรํ อลทฺธวิเสสสฺส เกวลํ อทฺธานวเสน อาทิโต วุตฺตา ตโย อาการา, เต จ โข เอกจฺโจ อสฺสาสํ สุฏฺฐุ สลฺลกฺเขติ, เอกจฺโจ ปสฺสาสํ, เอกจฺโจ ตทุภยนฺติ อิเมสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ วเสนฯ เกจิ ปน ‘‘อสฺสสติปิ ปสฺสสติปีติ เอกชฺฌํ วจนํ ภาวนาย นิรนฺตรํ ปวตฺติทสฺสนตฺถ’’นฺติ วทนฺติฯ ฉนฺทวเสน ปุพฺเพ วิย ตโย, ตถา ปาโมชฺชวเสนาติ อิเมหิ นวหากาเรหิฯ

กามํ เจตฺถ เอกสฺส ปุคฺคลสฺส ตโย เอว อาการา ลพฺภนฺติ, ตนฺติวเสน ปน สพฺเพสํ ปาฬิอารุฬฺหตฺตา, เตสํ วเสน ปริกมฺมสฺส กาตพฺพตฺตา จ ‘‘ตตฺรายํ ภิกฺขุ นวหากาเรหี’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ ปชานโตติ เอวํ ยถาวุตฺเตหิ อากาเรหิ อสฺสาสปสฺสาเส ปชานโต, ตตฺถ มนสิการํ ปวตฺเตนฺตสฺสฯ เอเกนากาเรนาติ ทีฆํ อสฺสาสาทีสุ จตูสุ อากาเรสุ เอเกน อากาเรน, นวสุ ตีสุ วา เอเกนฯ ตถา หิ วกฺขติ –

‘‘ทีโฆ รสฺโส จ อสฺสาโส, ปสฺสาโสปิ จ ตาทิโส;

จตฺตาโร วณฺณา วตฺตนฺติ, นาสิกคฺเค ว ภิกฺขุโน’’ติฯ

อยํ ภาวนา อสฺสาสปสฺสาสกายานุปสฺสนาติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา สมฺปชฺชตี’’ติฯ

อิทานิ ปาฬิวเสเนว เต นว อากาเร, ภาวนาวิธิญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถาหา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ กถํ ปชานาตีติ ปชานนวิธิํ กเถตุกมฺยตาย ปุจฺฉติฯ ทีฆํ อสฺสาสนฺติ วุตฺตลกฺขณํ ทีฆํ อสฺสาสํฯ อทฺธานสงฺขาเตติ ‘‘อทฺธาน’’นฺติ สงฺขํ คเต ทีเฆ กาเล, ทีฆํ ขณนฺติ อตฺโถฯ โกฏฺฐาสปริยาโย วา สงฺขาต-สทฺโท ‘‘เถยฺยสงฺขาต’’นฺติอาทีสุ (ปารา. 91) วิย, ตสฺมา อทฺธานสงฺขาเตติ อทฺธานโกฏฺฐาเส, เทสภาเคติ อตฺโถฯ ฉนฺโท อุปฺปชฺชตีติ ภาวนาย ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ อาวหนฺติยา ลทฺธสฺสาทตฺตา ตตฺถ สาติสโย กตฺตุกามตาลกฺขโณ กุสลจฺฉนฺโท อุปฺปชฺชติฯ ฉนฺทวเสนาติ ตถาปวตฺตฉนฺทสฺส วเสน สวิเสสํ ภาวนมนุยุญฺชนฺตสฺส กมฺมฏฺฐานํ วุทฺธิํ ผาติํ คเมนฺตสฺสฯ ตโต สุขุมตรนฺติ ยถาวุตฺตฉนฺทปฺปวตฺติยา ปุริมโต สุขุมตรํฯ ภาวนาพเลน หิ ปฏิปฺปสฺสทฺธทรถปริฬาหตาย กายสฺส อสฺสาสปสฺสาสา สุขุมตรา หุตฺวา ปวตฺตนฺติฯ ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชตีติ อสฺสาสปสฺสาสานํ สุขุมตรภาเวน อารมฺมณสฺส สนฺตตรตาย, กมฺมฏฺฐานสฺส จ วีถิปฏิปนฺนตาย ภาวนาจิตฺตสหคโต ปโมโท ขุทฺทิกาทิเภทา ตรุณปีติ อุปฺปชฺชติฯ จิตฺตํ วิวตฺตตีติ อนุกฺกเมน อสฺสาสปสฺสาสานํ อติวิย สุขุมตรภาวปฺปตฺติยา อนุปฏฺฐหเน วิเจตพฺพาการปฺปตฺเตหิ จิตฺตํ วินิวตฺตตีติ เกจิฯ ภาวนาพเลน ปน สุขุมตรภาวปฺปตฺเตสุ อสฺสาสปสฺสาเสสุ ตตฺถ ปฏิภาคนิมิตฺเต อุปฺปนฺเน ปกติอสฺสาสปสฺสาสโต จิตฺตํ นิวตฺตติฯ อุเปกฺขา สณฺฐาตีติ ตสฺมิํ ปฏิภาคนิมิตฺเต อุปจารปฺปนาเภเท สมาธิมฺหิ อุปฺปนฺเน ปุน ฌานนิพฺพตฺตนตฺถํ พฺยาปาราภาวโต อชฺฌุเปกฺขนํ โหตีติฯ สา ปนายํ อุเปกฺขา ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาติ เวทิตพฺพาฯ

อิเมหิ นวหิ อากาเรหีติ อิเมหิ ยถาวุตฺเตหิ นวหิ ปกาเรหิ ปวตฺตาฯ ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสา กาโยติ ทีฆาการา อสฺสาสปสฺสาสา จุณฺณวิจุณฺณาปิ สมูหฏฺเฐน กาโยฯ อสฺสาสปสฺสาเส นิสฺสาย อุปฺปนฺนนิมิตฺตมฺเปตฺถ อสฺสาสปสฺสาสสมญฺญเมว วุตฺตํฯ อุปฏฺฐานํ สตีติ อารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา ติฏฺฐตีติ สติ อุปฏฺฐานํ นามฯ

อนุปสฺสนา ญาณนฺติ สมถวเสน นิมิตฺตสฺส อนุปสฺสนา, วิปสฺสนาวเสน อสฺสาสปสฺสาเส, ตนฺนิสฺสยญฺจ กายํ ‘‘รูป’’นฺติ, จิตฺตํ ตํสมฺปยุตฺตธมฺเม จ ‘‘อรูป’’นฺติ ววตฺถเปตฺวา นามรูปสฺส อนุปสฺสนา จ ญาณํ, ตตฺถ ยถาภูตาวโพโธฯ กาโย อุปฏฺฐานนฺติ โส กาโย อารมฺมณกรณวเสน อุปคนฺตฺวา สติ เอตฺถ ติฏฺฐตีติ อุปฏฺฐานํ นามฯ เอตฺถ จ ‘‘กาโย อุปฏฺฐาน’’นฺติ อิมินา อิตรกายสฺสาปิ สงฺคโห โหติ ยถาวุตฺตสมฺมสนจารสฺสาปิ อิธ อิจฺฉิตตฺตาฯ โน สตีติ โส กาโย สติ นาม น โหติฯ สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จ สรณฏฺเฐน, อุปติฏฺฐนฏฺเฐน จฯ ตาย สติยาติ ยถาวุตฺตาย สติยาฯ เตน ญาเณนาติ ยถาวุตฺเตเนว ญาเณนฯ ตํ กายนฺติ ตํ อสฺสาสปสฺสาสกายญฺเจว ตนฺนิสฺสยรูปกายญฺจฯ อนุปสฺสตีติ ฌานสมฺปยุตฺตญาเณน เจว วิปสฺสนาญาเณน จ อนุ อนุ ปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนาติ เตน อนุปสฺสเนน ยถาวุตฺเต กาเย อยํ กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนาติ วุจฺจติฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยา อยํ ยถาวุตฺเต อสฺสาสปสฺสาสกาเย, ตสฺส นิสฺสยภูเต กรชกาเย จ กายสฺเสว อนุปสฺสนา อนุทกภูตาย มรีจิยา อุทกานุปสฺสนา วิย น อนิจฺจาทิสภาเว กาเย นิจฺจาทิภาวานุปสฺสนา, อถ โข ยถารหํ อนิจฺจทุกฺขานตฺตาสุภภาวสฺเสวานุปสฺสนาฯ อถ วา กาเย ‘‘อห’’นฺติ วา ‘‘มม’’นฺติ วา ‘‘อิตฺถี’’ติ วา ‘‘ปุริโส’’ติ วา คเหตพฺพสฺส กสฺสจิ อภาวโต ตาทิสํ อนนุปสฺสิตฺวา กายมตฺตสฺเสว อนุปสฺสนา กายานุปสฺสนา, ตาย กายานุปสฺสนาย สมฺปยุตฺตา สติเยว อุปฏฺฐานํ สติปฏฺฐานํ, ตสฺส ภาวนา วฑฺฒนา กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนาติฯ

เอส นโยติ ‘‘นวหิ อากาเรหี’’ติอาทินา วุตฺตวิธิํ รสฺส-ปเท อติทิสติฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ยถาทสฺสิเต ‘‘กถํ ทีฆํ อสฺสสนฺโต’’ติอาทินา (ม. นิ. 3.148; สํ. นิ. 5.986; ปารา. 165) อาคเต ปาฬินเยฯ อิธาติ อิมสฺมิํ รสฺสปทวเสน อาคเต ปาฬินเยฯ

อยนฺติ โยคาวจโรฯ อทฺธานวเสนาติ ทีฆกาลวเสนฯ อิตฺตรวเสนาติ ปริตฺตกาลวเสนฯ อิเมหิ อากาเรหีติ อิเมหิ นวหิ อากาเรหิฯ

ตาทิโสติ ทีโฆ, รสฺโส จฯ จตฺตาโร วณฺณาติ จตฺตาโร อาการา, เต จ ทีฆาทโย เอวฯ นาสิกคฺเค ว ภิกฺขุโนติ คาถาพนฺธสุขตฺถํ รสฺสํ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘นาสิกคฺเค วา’’ติ, วา-สทฺโท อนิยมตฺโถ, เตน อุตฺตโรฏฺฐํ สงฺคณฺหาติฯ

[220] สพฺพกายปฏิสํเวทีติ สพฺพสฺส กายสฺส ปฏิ ปฏิ ปจฺเจกํ สมฺมเทว เวทนสีโล ชานนสีโล, ตสฺส วา ปฏิ ปฏิ สมฺมเทว เวโท เอตสฺส อตฺถิ, ตํ วา ปฏิ ปฏิ สมฺมเทว เวทมาโนติ อตฺโถฯ ตตฺถ ตตฺถ สพฺพ-คฺคหเณน อสฺสาสาทิกายสฺส อนวเสสปริยาทาเน สิทฺเธปิ อเนกกลาปสมุทายภาวโต ตสฺส สพฺเพสมฺปิ ภาคานํ สํเวทนทสฺสนตฺถํ ปฏิ-สทฺทคฺคหณํฯ ตตฺถ สกฺกจฺจการีภาวทสฺสนตฺถํ สํ-สทฺทคฺคหณนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สกลสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยถา สมาเนปิ อสฺสาสปสฺสาเสสุ โยคิโน ปฏิปตฺติวิธาเน ปจฺเจกํ สกฺกจฺจํเยว ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ วิสุํ เทสนา กตา, เอวํ ตเมวตฺถํ ทีเปตุํ สติปิ อตฺถสฺส สมานตาย ‘‘สกลสฺสา’’ติอาทินา ปททฺวยสฺส วิสุํ วิสุํ อตฺถวณฺณนา กตาติ เวทิตพฺพํฯ ปากฏํ กโรนฺโตติ วิภูตํ กโรนฺโต, สพฺพโส วิภาเวนฺโตติ อตฺโถฯ ปากฏีกรณํ วิภาวนํ ตตฺถ อสมฺมุยฺหนํ ญาเณเนว เนสํ ปวตฺตเนน โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ วิทิตํ กโรนฺโต’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตสฺมาติ ยสฺมา ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺเตเนว อสฺสาสปสฺสาเส ปวตฺเตติ, น วิปฺปยุตฺตจิตฺเตน, ตสฺมา เอวํภูโต สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตีติ วุจฺจติ พุทฺธาทีหีติ โยชนาฯ จุณฺณวิจุณฺณวิสเฏติ อเนกกลาปตาย จุณฺณวิจุณฺณภาเวน วิสเฏฯ อาทิ ปากโฏ โหติ สติยา, ญาณสฺส จ วเสน ตถา ปุพฺพาภิสงฺขารสฺส ปวตฺตตฺตาฯ ตาทิเสน ภวิตพฺพนฺติ จตุตฺถปุคฺคลสทิเสน ภวิตพฺพํ, ปเคว สติํ, ญาณญฺจ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา ตีสุปิ ฐาเนสุ ญาณสมฺปยุตฺตเมว จิตฺตํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ

เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน สพฺพกายปฏิสํเวทนวเสเนวฯ ฆฏตีติ อุสฺสหติฯ วายมตีติ วายามํ กโรติ, มนสิการํ ปวตฺเตตีติ อตฺโถฯ ตถาภูตสฺสาติ อานาปานสฺสติํ ภาเวนฺตสฺสฯ

สํวโรติ สติ , วีริยมฺปิ วาฯ ตาย สติยาติ ยา อานาปาเน อารพฺภ ปวตฺตา สติ, ตายฯ เตน มนสิกาเรนาติ โย โส ตตฺถ สติปุพฺพงฺคโม ภาวนามนสิกาโร, เตน สทฺธินฺติ อธิปฺปาโยฯ อาเสวตีติ ‘‘ติสฺโส สิกฺขาโย’’ติ วุตฺเต อธิกุสลธมฺเม อาเสวติฯ ตทาเสวนญฺเหตฺถ สิกฺขนนฺติ อธิปฺเปตํฯ

ปุริมนเยติ ปุริมสฺมิํ ภาวนานเย, ปฐมวตฺถุทฺวเยติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถาปิ กามํ ญาณุปฺปาทนํ ลพฺภเตว อสฺสาสปสฺสาสานํ ยาถาวโต ทีฆรสฺสภาวาวโพธสพฺภาวโต, ตถาปิ ตํ น ทุกฺกรํ ยถาปวตฺตานํ เตสํ คหณมตฺตภาวโตติ ตตฺถ วตฺตมานกาลปฺปโยโค กโตฯ อิทํ ปน ทุกฺกรํ ปุริสสฺส ขุรธารายํ คมนสทิสํ, ตสฺมา สาติสเยเนตฺถ ปุพฺพาภิสงฺขาเรน ภวิตพฺพนฺติ ทีเปตุํ อนาคตกาลปฺปโยโค กโตติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ยสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ญาณุปฺปาทนาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน กายสงฺขารปสฺสมฺภนปีติปฏิสํเวทนาทิํ สงฺคณฺหาติฯ เกจิ ปเนตฺถ ‘‘สํวรสมาทานานํ สงฺคโห’’ติ วทนฺติฯ

กายสงฺขารนฺติ อสฺสาสปสฺสาสํฯ โส หิ จิตฺตสมุฏฺฐาโนปิ สมาโน กรชกายปฺปฏิพทฺธวุตฺติตาย เตน สงฺขรียตีติ กายสงฺขาโรติ วุจฺจติฯ โย ปน ‘‘กายสงฺขาโร วจีสงฺขาโร’’ติ (ม. นิ. 1.102) เอวมาคโต กายสงฺขาโร เจตนาลกฺขโณ สติปิ ทฺวารนฺตรุปฺปตฺติยํ เยภุยฺยวุตฺติยา, ตพฺพหุลวุตฺติยา จ กายทฺวาเรน ลกฺขิโต, โส อิธ นาธิปฺเปโตฯ ปสฺสมฺเภนฺโตติอาทีสุ ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ ปทํ ปุริมสฺส ปุริมสฺส อตฺถวจนํ, ตสฺมา ปสฺสมฺภนํ นาม วูปสมนํ, ตญฺจ ตถาปโยเค อสติ อุปฺปชฺชนารหสฺส โอฬาริกสฺส กายสงฺขารสฺส ปโยคสมฺปตฺติยา อนุปฺปาทนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺราติ ‘‘โอฬาริกํ กายสงฺขารํ ปสฺสมฺเภนฺโต’’ติ เอตฺถฯ อปริคฺคหิตกาเลติ กมฺมฏฺฐานสฺส อนารทฺธกาเล, ตโต เอว กายจิตฺตานมฺปิ อปริคฺคหิตกาเลฯ ‘‘นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธายา’’ติ หิ อิมินา กายปริคฺคโห, ‘‘ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา’’ติ อิมินา จิตฺตปริคฺคโห วุตฺโตฯ เตเนวาห ‘‘กาโยปิ จิตฺตมฺปิ ปริคฺคหิตา โหนฺตี’’ติฯ กาโยติ กรชกาโยฯ

สทรถาติ สปริฬาหา, สา จ เนสํ สทรถตา ครุภาเวน วิย โอฬาริกตาย อวินาภาวินีติ อาห ‘‘โอฬาริกา’’ติฯ พลวตราติ สพลา ถูลาฯ สนฺตา โหนฺตีติ จิตฺตํ ตาวํ พหิทฺธา วิกฺเขปาภาเวน เอกคฺคํ หุตฺวา กมฺมฏฺฐานํ ปริคฺคเหตฺวา ปวตฺตมานํ สนฺตํ โหติ วูปสนฺตํ, ตโต เอว ตํสมุฏฺฐานา รูปธมฺมา ลหุมุทุกมฺมญฺญภาวปฺปตฺตา, ตทนุคุณตาย เสสํ ติสนฺตติรูปนฺติ เอวํ จิตฺเต, กาเย จ วูปสนฺเต ปวตฺตมาเน ตนฺนิสฺสิตา อสฺสาสปสฺสาสา สนฺตสภาวา อนุกฺกเมน สุขุมตรสุขุมตมา หุตฺวา ปวตฺตนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยทา ปนสฺส กาโยปี’’ติอาทิฯ

อาภุชนํ อาโภโค, ‘‘ปสฺสมฺเภมี’’ติ ปฐมาวชฺชนาฯ สมฺมา อนุ อนุ อาหรณํ สมนฺนาหาโร, ตสฺมิํเยว อตฺเถ อปราปรํ ปวตฺตอาวชฺชนาฯ ตสฺเสว อตฺถสฺส มนสิ กรณํ จิตฺเต ฐปนํ มนสิกาโรฯ วีมํสา ปจฺจเวกฺขณา

สารทฺเธติ สทรเถ สปริฬาเหฯ อธิมตฺตนฺติ พลวํ โอฬาริกํฯ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํฯ กายสงฺขาโรติ หิ อธิปฺเปโตฯ ‘‘อธิมตฺตํ หุตฺวา ปวตฺตตี’’ติ กิริยาวิเสสนํ วา เอตํฯ สุขุมนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ กายมฺหีติ เอตฺถ ‘‘จิตฺเต จา’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ

[221] ปฐมชฺฌานโต วุฏฺฐาย กริยมานํ ทุติยชฺฌานสฺส นานาวชฺชนํ ปริกมฺมํ ปฐมชฺฌานํ วิย ทูรสมุสฺสาริตปฏิปกฺขนฺติ กตฺวา ตํสมุฏฺฐาโน กายสงฺขาโร ปฐมชฺฌาเน จ ทุติยชฺฌานูปจาเร จ โอฬาริโกติ สทิโส วุตฺโตฯ เอส นโย เสสูปจารทฺวเยปิฯ อถ วา ทุติยชฺฌานาทีนํ อธิคมาย ปฏิปชฺชโต ทุกฺขาปฏิปทาทิวเสน กิลมโต โยคิโน กายกิลมถจิตฺตูปฆาตาทิวเสน, วิตกฺกาทิสงฺโขเภน จ สปริผนฺทตาย จิตฺตปฺปวตฺติยา ทุติยชฺฌานาทิอุปจาเรสุ กายสงฺขารสฺส โอฬาริกตา เวทิตพฺพาฯ อติสุขุโมติ อญฺญตฺถ ลพฺภมาโน กายสงฺขาโร จตุตฺถชฺฌาเน อติกฺกนฺตสุขุโมฯ สุขุมภาโวปิสฺส ตตฺถ นตฺถิ, กุโต โอฬาริกตา อปฺปวตฺตนโตฯ เตนาห ‘‘อปฺปวตฺติเมว ปาปุณาตี’’ติฯ

ลาภิสฺส สโต อนุปุพฺพสมาปตฺติสมาปชฺชนเวลํ, เอกาสเนเนว วา สพฺเพสํ ฌานานํ ปฏิลาภํ สนฺธาย มชฺฌิมภาณกา เหฏฺฐิมเหฏฺฐิมชฺฌานโต อุปรูปริฌานูปจาเรปิ สุขุมตรํ อิจฺฉนฺติฯ ตตฺถ หิ โสปจารานํ ฌานานํ อุปรูปริ วิเสสวนฺตตา, สนฺตตา จ สมฺภเวยฺย, เอกาวชฺชนูปจารํ วา สนฺธาย เอวํ วุตฺตํฯ เอวญฺหิ เหฏฺฐา วุตฺตวาเทน อิมสฺส วาทสฺส อวิโรโธ สิทฺโธ ภินฺนวิสยตฺตาฯ สพฺเพสญฺเญวาติ อุภเยสมฺปิฯ ยสฺมา เต สพฺเพปิ วุจฺจมาเนน วิธินา ปสฺสทฺธิมิจฺฉนฺติเยวฯ ‘‘อปริคฺคหิตกาเล ปวตฺตกายสงฺขาโร ปริคฺคหิตกาเล ปฏิปฺปสฺสมฺภตี’’ติ อิทํ สทิสสนฺตานตาย วุตฺตํฯ น หิ เต เอว โอฬาริกา อสฺสาสาทโย สุขุมา โหนฺติฯ ปสฺสมฺภนากาโร ปน เนสํ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ

มหาภูตปริคฺคเห สุขุโมติ จตุธาตุมุเขน วิปสฺสนาภินิเวสํ สนฺธาย วุตฺตํฯ สกลรูปปริคฺคเห สุขุโม ภาวนาย อุปรูปริ ปณีตภาวโตฯ เตเนวาห ‘‘รูปารูปปริคฺคเห สุขุโม’’ติฯ ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาติ กลาปสมฺมสนมาหฯ นิพฺพิทานุปสฺสนโต ปฏฺฐาย พลววิปสฺสนาฯ ตโต โอรํ ทุพฺพลวิปสฺสนาฯ ปุพฺเพ วุตฺตนเยนาติ ‘‘อปริคฺคหิตกาเล’’ติอาทินา สมถนเย วุตฺเตน นเยน ‘‘อปริคฺคเห ปวตฺโต กายสงฺขาโร มหาภูตปริคฺคเห ปฏิปฺปสฺสมฺภตี’’ติอาทินา วิปสฺสนานเยปิ ปฏิปฺปสฺสทฺธิ โยเชตพฺพาติ วุตฺตํ โหติฯ

อสฺสาติ อิมสฺส ‘‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขาร’’นฺติ ปทสฺสฯ โจทนาโสธนาหีติ อนุโยคปริหาเรหิฯ เอวนฺติ อิทานิ วุจฺจมานากาเรนฯ

กถนฺติ ยํ อิทํ ‘‘ปสฺสมฺภยํ…เป.… สิกฺขตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.171) วุตฺตํ, ตํ กถํ เกน ปกาเรน กายสงฺขารสฺส ปสฺสมฺภนํ, โยคิโน จ สิกฺขนํ โหตีติ กเถตุกมฺยตาย ปุจฺฉิตฺวา กายสงฺขาเร สรูปโต, โอฬาริกสุขุมโต, วูปสมโต, อนุโยคปริหารโต จ ทสฺเสตุํ ‘‘กตเม กายสงฺขารา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ กายิกาติ รูปกาเย ภวาฯ กายปฏิพทฺธาติ กายสนฺนิสฺสิตาฯ กาเย สติ โหนฺติ, อสติ น โหนฺติ, ตโต เอว เต อกายสมุฏฺฐานาปิ กาเยน สงฺขรียนฺตีติ กายสงฺขาราฯ ปสฺสมฺเภนฺโตติ โอฬาริโกฬาริกํ ปสฺสมฺเภนฺโตฯ เสสปททฺวยํ ตสฺเสว เววจนํฯ

โอฬาริกญฺหิ กายสงฺขารํ อวูปสนฺตสภาวํ สนฺนิสีทาเปนฺโต ‘‘ปสฺสมฺเภนฺโต’’ติ วุจฺจติ, อนุปฺปาทนิโรธํ ปาเปนฺโต ‘‘นิโรเธนฺโต’’ติ, สุฏฺฐุ สนฺตสภาวํ นยนฺโต ‘‘วูปสเมนฺโต’’ติฯ

ยถารูเปหีติ ยาทิเสหิฯ กายสงฺขาเรหีติ โอฬาริเกหิ กายสงฺขาเรหิฯ อานมนาติ อภิมุขภาเวน กายสฺส นมนาฯ วินมนาติ วิสุํ วิสุํ ปสฺสโต นมนาฯ สนฺนมนาติ สพฺพโต, สุฏฺฐุ วา นมนาฯ ปณมนาติ ปจฺฉโต นมนาฯ อิญฺชนาทีนิ อานมนาทีนํ เววจนานิ, อธิมตฺตานิ วา อภิมุขํ จลนาทีนิ อานมนาทโย, มนฺทานิ อิญฺชนาทโยฯ ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารนฺติ ตถารูปํ อานมนาทีนํ การณภูตํ โอฬาริกํ กายสงฺขารํ ปสฺสมฺเภนฺโตฯ ตสฺมิํ หิ ปสฺสมฺภิเต อานมนาทโยปิ ปสฺสมฺภิตา เอว โหนฺติฯ

สนฺตํ สุขุมนฺติ ยถารูเปหิ กายสงฺขาเรหิ กายสฺส อปริปฺผนฺทนเหตูหิ อานมนาทโย น โหนฺติ, ตถารูปํ ทรถาภาวโต สนฺตํ, อโนฬาริกตาย สุขุมํฯ ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารนฺติ สามญฺญโต เอกํ กตฺวา วทติฯ อถ วา ปุพฺเพ โอฬาริโกฬาริกํ กายสงฺขารํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภนฺโต อนุกฺกเมน กายสฺส อปริปฺผนฺทนเหตุภูเต สุขุมสุขุมตเร อุปฺปาเทตฺวา เตปิ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา ปรมสุขุมตาย โกฏิปฺปตฺตํ ยํ กายสงฺขารํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สนฺตํ สุขุมํ ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขาร’’นฺติฯ

อิตีติอาทิ โจทกวจนํฯ ตตฺถ อิตีติ ปการตฺเถ นิปาโตฯ กิราติ อรุจิสูจเน, เอวํ เจติ อตฺโถฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – วุตฺตปฺปกาเรน ยทิ อติสุขุมมฺปิ กายสงฺขารํ ปสฺสมฺเภตีติฯ เอวํ สนฺเตติ เอวํ สติ ตยา วุตฺตากาเร ลพฺภมาเนฯ วาตูปลทฺธิยาติ วาตสฺส อุปลทฺธิยาฯ -สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ, อสฺสาสาทิวาตารมฺมณสฺส จิตฺตสฺส ปภาวนา อุปฺปาทนา ปวตฺตนา น โหติ, เต จ เตน ปสฺสมฺเภตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ อสฺสาสปสฺสาสานญฺจ ภาวนาติ โอฬาริเก อสฺสาสปสฺสาเส ภาวนาย ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา สุขุมานํ เตสํ ปภาวนา จ น โหติ, อุภเยสํ เตสํ เตน ปฏิปฺปสฺสมฺเภตพฺพโตฯ อานาปานสฺสติยาติ อานาปานารมฺมณาย สติยา จ ปวตฺตนํ น โหติ, อานาปานานํ อภาวโตฯ ตโต เอว ตํสมฺปยุตฺตสฺส อานาปานสฺสติสมาธิสฺส จ ปภาวนา อุปฺปาทนาปิ น โหติฯ น หิ กทาจิ อารมฺมเณน วินา สารมฺมณธมฺมา สมฺภวนฺติฯ

น จ นํ ตนฺติ เอตฺถ นฺติ นิปาตมตฺตํ ฯ ตํ วุตฺตวิธานํ สมาปตฺติํ ปณฺฑิตา ปญฺญวนฺโต น เจว สมาปชฺชนฺติปิ ตโต น วุฏฺฐหนฺติปีติ โยชนาฯ เอวํ โจทโก สพฺเพน สพฺพํ อภาวูปนยนํ ปสฺสมฺภนนฺติ อธิปฺปาเยน โจเทติฯ

ปุน อิติ กิราติอาทิ ยถาวุตฺตาย โจทนาย วิสฺสชฺชนาฯ ตตฺถ กิราติ ‘‘ยที’’ติ เอตสฺส อตฺเถ นิปาโตฯ อิติ กิร สิกฺขติ, มยา วุตฺตากาเรน ยทิ สิกฺขตีติ อตฺโถฯ เอวํ สนฺเตติ เอวํ ปสฺสมฺภเน สติฯ ปภาวนา โหตีติ ยทิปิ โอฬาริกา กายสงฺขารา ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ, สุขุมา ปน อตฺเถวาติ อนุกฺกเมน ปรมสุขุมภาวปฺปตฺตสฺส วเสน นิมิตฺตุปฺปตฺติยา อานาปานสฺสติยา, อานาปานสฺสติสมาธิสฺส จ ปภาวนา อิชฺฌเตวาติ อธิปฺปาโยฯ

ยถา กถํ วิยาติ ยถาวุตฺตวิธานํ ตํ กถํ วิย ทฏฺฐพฺพํ, อตฺถิ กิญฺจิ ตทตฺถสมฺปฏิปาทเน โอปมฺมนฺติ อธิปฺปาโยฯ อิทานิ โอปมฺมํ ทสฺเสตุํ ‘‘เสยฺยถาปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เสยฺยถาปีติ โอปมฺมตฺเถ นิปาโตฯ กํเสติ กํสภาชเนฯ นิมิตฺตนฺติ นิมิตฺตสฺส, เตสํ สทฺทานํ ปวตฺตาการสฺสาติ อตฺโถฯ สามิอตฺเถ หิ อิทํ อุปโยควจนํฯ สุคฺคหิตตฺตาติ สุฏฺฐุ คหิตตฺตาฯ สุมนสิกตตฺตาติ สุฏฺฐุ จิตฺเต ฐปิตตฺตาฯ สูปธาริตตฺตาติ สมฺมเทว อุปธาริตตฺตา สลฺลกฺขิตตฺตาฯ สุขุมกา สทฺทาติ อนุรเว อาห, เย อปฺปกาฯ อปฺปตฺโถ หิ อยํ ก-สทฺโทฯ สุขุมสทฺทนิมิตฺตารมฺมณตาปีติ สุขุโม สทฺโทว นิมิตฺตํ สุขุมสทฺทนิมิตฺตํ, ตทารมฺมณตายปิฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? กามํ ตทาสุขุมาปิ สทฺทา นิรุทฺธา, สทฺทนิมิตฺตสฺส ปน สุคฺคหิตตฺตา สุขุมตรสทฺทนิมิตฺตารมฺมณภาเวนาปิ จิตฺตํ ปวตฺตติฯ อาทิโต ปฏฺฐาย หิ ตสฺส ตสฺส นิรุทฺธสฺส สทฺทสฺส นิมิตฺตํ อวิกฺขิตฺเตน จิตฺเตน อุปธาเรนฺตสฺส อนุกฺกเมน ปริโยสาเน อติสุขุมสทฺทนิมิตฺตมฺปิ อารมฺมณํ กตฺวา จิตฺตํ ปวตฺตเตวฯ จิตฺตํ น วิกฺเขปํ คจฺฉติ ตสฺมิํ ยถาอุปฏฺฐิเต นิมิตฺเต สมาธานสพฺภาวโตฯ

เอวํ สนฺเตติอาทิ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส นิคมนวเสน วุตฺตํฯ ตตฺถ ยสฺส สุตฺตปทสฺส สทฺธิํ โจทนาโสธนาหิ อตฺโถ วุตฺโต, ตํ อุทฺธริตฺวา กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานานิ วิภาคโต ทสฺเสตุํ ‘‘ปสฺสมฺภย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตํ สพฺพํ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมวฯ

[222] อาทิกมฺมิกสฺส กมฺมฏฺฐานวเสนาติ สมถกมฺมฏฺฐานํ สนฺธาย วุตฺตํฯ วิปสฺสนํ กมฺมฏฺฐานํ ปน อิตรจตุกฺเกสุปิ ลพฺภเตวฯ เอตฺถาติ ปฐมจตุกฺเกฯ ปญฺจสนฺธิกนฺติ ปญฺจปพฺพํ, ปญฺจภาคนฺติ อตฺโถฯ

กมฺมฏฺฐานสฺส อุคฺคณฺหนนฺติ กมฺมฏฺฐานคนฺถสฺส อุคฺคณฺหนํฯ ตทตฺถปริปุจฺฉา กมฺมฏฺฐานสฺส ปริปุจฺฉนา ฯ อถ วา คนฺถโต, อตฺถโต จ กมฺมฏฺฐานสฺส อุคฺคณฺหนํ อุคฺคโหฯ ตตฺถ สํสยปริปุจฺฉนา ปริปุจฺฉาฯ กมฺมฏฺฐานสฺส อุปฏฺฐานนฺติ นิมิตฺตุปฏฺฐานํ, เอวํ ภาวนมนุยุญฺชนฺตสฺส ‘‘เอวมิธ นิมิตฺตํ อุปฏฺฐาตี’’ติ อุปธารณํ, ตถา กมฺมฏฺฐานปฺปนา ‘‘เอวํ ฌานมปฺเปตี’’ติฯ กมฺมฏฺฐานสฺส ลกฺขณนฺติ คณนานุพนฺธนาผุสนานํ วเสน ภาวนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา ฐปนาย สมฺปตฺติ, ตโต ปรมฺปิ วา สลฺลกฺขณาทิวเสน มตฺถกปฺปตฺตีติ กมฺมฏฺฐานสภาวสฺส สลฺลกฺขณํฯ เตนาห ‘‘กมฺมฏฺฐานสภาวูปธารณนฺติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ

อตฺตนาปิ น กิลมติ โอธิโส กมฺมฏฺฐานสฺส อุคฺคณฺหนโตฯ ตโต เอว อาจริยมฺปิ น วิเหเสติ ธมฺมาธิกรณมฺปิ ภาวนาย มตฺถกํ ปาปนโตฯ ตสฺมาติ ตํ นิมิตฺตํ อตฺตโน อกิลมนอาจริยาวิเหสนเหตุฯ โถกนฺติ โถกํ โถกํฯ อุคฺคเหตพฺพโต อุคฺคโห, สพฺโพปิ กมฺมฏฺฐานวิธิ, น ปุพฺเพ วุตฺตอุคฺคหมตฺตํฯ อาจริยโต อุคฺคโห อาจริยุคฺคโห, ตโตฯ เอกปทมฺปีติ เอกโกฏฺฐาสมฺปิฯ

[223] อนุวหนาติ อสฺสาสปสฺสาสานํ อนุคมนวเสน สติยา นิรนฺตรํ อนุปวตฺตนาฯ ผุสนาติ อสฺสาสปสฺสาเส คเณนฺตสฺส คณนํ ปฏิสํหริตฺวา เต สติยา อนุพนฺธนฺตสฺส ยถา อปฺปนา โหติ, ตถา จิตฺตํ ฐเปนฺตสฺส จ นาสิกคฺคาทิฏฺฐานสฺส เนสํ ผุสนาฯ ยสฺมา ปน คณนาทิวเสน วิย ผุสนาวเสน วิสุํ มนสิกาโร นตฺถิ, ผุฏฺฐผุฏฺฐฏฺฐาเนเยว คณนาทิ กาตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ อิธ ผุสนาคหณนฺติ ทีเปนฺโต ‘‘ผุสนาติ ผุฏฺฐฏฺฐาน’’นฺติ อาหฯ ฐปนาติ สมาธานํฯ ตํ หิ สมฺมเทว อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อาธานํ ฐปนํ โหติฯ ตถา หิ สมาธิ ‘‘จิตฺตสฺส ฐิติ สณฺฐิตี’’ติ (ธ. ส. 11.15) นิทฺทิฏฺโฐฯ สมาธิปฺปธานา ปน อปฺปนาติ อาห ‘‘ฐปนาติ อปฺปนา’’ติฯ อนิจฺจตาทีนํ สลฺลกฺขณโต สลฺลกฺขณา วิปสฺสนาฯ ปวตฺตโต, นิมิตฺตโต จ วินิวฏฺฏนโต วิวฏฺฏนา นาม มคฺโค

สกลสํกิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิภาวโต สพฺพโส สุทฺธีติ ปาริสุทฺธิ ผลํฯ เตสนฺติ วิวฏฺฏนาปาริสุทฺธีนํฯ ปฏิปสฺสนาติ ปฏิ ปฏิ ทสฺสนํ เปกฺขนํฯ เตนาห ‘‘ปจฺจเวกฺขณา’’ติฯ

ขณฺฑนฺติ เอกํ ตีณิ ปญฺจาติ เอวํ คณนาย ขณฺฑนํฯ โอกาเสติ คณนวิธิํ สนฺธายาหฯ คณนนิสฺสิโตว น กมฺมฏฺฐานนิสฺสิโตฯ ‘‘สิขาปฺปตฺตํ นุ โข’’ติ อิทํ จิรตรํ คณนาย มนสิ กโรนฺตสฺส วเสน วุตฺตํฯ โส หิ ตถา ลทฺธํ อวิกฺเขปมตฺตํ นิสฺสาย เอวํ มญฺเญยฺย ‘‘อสฺสาสปสฺสาเสสุ โย อุปฏฺฐาติ, ตํ คเหตฺวา’’ติ อิทํ อสฺสาสปสฺสาเสสุ ยสฺส เอโกว ปฐมํ อุปฏฺฐาติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ, ยสฺส ปน อุโภปิ อุปฏฺฐหนฺติ, เตน อุภยมฺปิ คเหตฺวา คเณตพฺพํฯ ‘‘โย อุปฏฺฐาตี’’ติ อิมินา จ ทฺวีสุ นาสาปุฏวาเตสุ โย ปากฏตโร อุปฏฺฐาติ, โส คเหตพฺโพติ อยมฺปิ อตฺโถ ทีปิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปวตฺตมานํ ปวตฺตมานนฺติ อาเมฑิตวจเนน นิรนฺตรํ อสฺสาสปสฺสาสานํ อุปลกฺขณํ ทสฺเสติฯ เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน อุปลกฺเขตฺวา วาติ อตฺโถฯ ปากฏา โหนฺติ คณนาวเสน พหิทฺธา วิกฺเขปาภาวโตฯ

ปลิฆสฺส ปริวตฺตนํ, ตํ ยตฺถ นิกฺขิปนฺติ, โส ปลิฆตฺถมฺโภฯ ติยามรตฺตินฺติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํฯ ปุริมนเยนาติ สีฆคณนาย, โคปาลกคณนายาติ อตฺโถฯ เอโก ทฺเว ตีณิ จตฺตาริ ปญฺจาติ คณนาวิธิทสฺสนํฯ ตสฺมา อฏฺฐาติอาทีสุปิ เอกโต ปฏฺฐาเยว ปจฺเจกํ อฏฺฐาทีนิ ปาเปตพฺพานิฯ สีฆํ สีฆํ คเณตพฺพเมวฯ กสฺมาติ ตตฺถ การณํ, นิทสฺสนญฺจ ทสฺเสติ ‘‘คณนปฏิพทฺเธ หี’’ติอาทินาฯ ตตฺถ อรียติ เตน นาวาติ อริตฺตํ, ปาชนทณฺโฑฯ อริตฺเตน อุปตฺถมฺภนํ อริตฺตุปตฺถมฺภนํ, ตสฺส วเสนฯ

นิปฺปริยายโต นิรนฺตรปฺปวตฺติ นาม ฐปนายเมวาติ อาห ‘‘นิรนฺตรํ ปวตฺตํ วิยา’’ติฯ อนฺโต ปวิสนฺตํ วาตํ มนสิ กโรนฺโต อนฺโต จิตฺตํ ปเวเสติ นามฯ พหิ จิตฺตนีหรเณปิ เอเสว นโยฯ วาตพฺภาหตนฺติ อพฺภนฺตรคตํ วาตํ พหุลํ มนสิ กโรนฺตสฺส วาเตน ตํ ฐานํ อพฺภาหตํ วิย, เมเทน ปูริตํ วิย จ โหติ, ตถา อุปฏฺฐาติฯ

นีหรโต ผุฏฺโฐกาสํ มุญฺจิตฺวา, ตถา ปน นีหรโต วาตสฺส คติสมนฺเนสนมุเขน นานารมฺมเณสุ จิตฺตํ วิธาวตีติ อาห ‘‘ปุถุตฺตารมฺมเณ จิตฺตํ วิกฺขิปตี’’ติฯ

เอตนฺติ เอตํ อสฺสาสปสฺสาสชาตํฯ

[224] อนุคมนนฺติ ปวตฺตปวตฺตานํ อสฺสาสปสฺสาสานํ อารมฺมณกรณวเสน สติยา อนุ อนุ ปวตฺตนํ อนุคจฺฉนํฯ เตเนวาห ‘‘ตญฺจ โข น อาทิมชฺฌปริโยสานานุคมนวเสนา’’ติฯ นาภิ อาทิ ตตฺถ ปฐมํ อุปฺปชฺชนโตฯ ปฐมุปฺปตฺติวเสน หิ อิธ อาทิจินฺตา, น อุปฺปตฺติมตฺตวเสนฯ ตถา หิ เต นาภิโต ปฏฺฐาย ยาว นาสิกคฺคา สพฺพตฺถ อุปฺปชฺชนฺเตวฯ ยตฺถ ยตฺถ จ อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนฺติ ธมฺมานํ คมนาภาวโตฯ ยถาปจฺจยํ ปน เทสนฺตรุปฺปตฺติยํ คติสมญฺญาฯ หทยํ มชฺฌนฺติ หทยสมีปํ ตสฺส อุปริภาโค มชฺฌํฯ นาสิกคฺคํ ปริโยสานนฺติ นาสิกฏฺฐานํ ตสฺส ปริโยสานํ อสฺสาสปสฺสาสสมญฺญาย ตทวธิภาวโตฯ ตถา เหเต ‘‘จิตฺตสมุฏฺฐานา’’ติ วุตฺตา, น จ พหิทฺธา จิตฺตสมุฏฺฐานานํ สมฺภโว อตฺถิฯ เตนาห ‘‘อพฺภนฺตรํ ปวิสนวาตสฺส นาสิกคฺคํ อาที’’ติฯ ปวิสนนิกฺขมนปริยาโย ปน ตํสทิสวเสน วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ วิกฺเขปคตนฺติ วิกฺเขปํ อุปคตํ, วิกฺขิตฺตํ อสมาหิตนฺติ อตฺโถฯ สารทฺธายาติ สทรถภาวายฯ อิญฺชนายาติ กมฺมฏฺฐานมนสิการสฺส จลนายฯ

วิกฺเขปคเตน จิตฺเตนาติ เหตุมฺหิ กรณวจนํ, อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ วาฯ สารทฺธาติ สทรถาฯ อิญฺชิตาติ อิญฺชนกา จลนกาฯ ตถา ผนฺทิตา

อาทิมชฺฌปริโยสานวเสนาติ อาทิมชฺฌปริโยสานานุคมนวเสน น มนสิ กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อนุพนฺธนาย มนสิ กโรนฺเตน ผุสนาวเสน จ ฐปนาวเสน จ มนสิ กาตพฺพ’’นฺติ เยนาธิปฺปาเยน วุตฺตํ, ตํ วิวริตุํ ‘‘คณนานุพนฺธนาวเสน วิยา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิสุํ มนสิกาโร นตฺถีติ คณนาย, อนุพนฺธนาย จ วินา ยถากฺกมํ เกวลํ ผุสนาวเสน, ฐปนาวเสน จ กมฺมฏฺฐานมนสิกาโร นตฺถิฯ

นนุ ผุสนาย วินา ฐปนาย วิย, ผุสนาย วินา คณนายปิ มนสิกาโร นตฺถิเยว? ยทิปิ นตฺถิ, คณนา ปน ยถา กมฺมฏฺฐานมนสิการสฺส มูลภาวโต ปธานภาเวน คเหตพฺพา, เอวํ อนุพนฺธนา ฐปนาย, ตาย วินา ฐปนาย อสมฺภวโตฯ ตสฺมา สติปิ ผุสนาย นานนฺตริกภาเว คณนานุพนฺธนา เอว มูลภาวโต ปธานภาเวน คเหตฺวา อิตราสํ ตทภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘คณนานุพนฺธนาวเสน วิย หิ ผุสนาฐปนาวเสน วิสุํ มนสิกาโร นตฺถี’’ติฯ ยทิ เอวํ ตา กสฺมา อุทฺเทเส วิสุํ คหิตาติ อาห ‘‘ผุฏฺฐผุฏฺฐฏฺฐาเนเยวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘ผุฏฺฐผุฏฺฐฏฺฐาเนเยว คเณนฺโต’’ติ อิมินา คณนาย ผุสนา องฺคนฺติ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘คณนาย จ ผุสนาย จ มนสิ กโรตี’’ติฯ ตตฺเถวาติ ผุฏฺฐผุฏฺฐฏฺฐาเนเยวฯ เตติ อสฺสาสปสฺสาเสฯ สติยา อนุพนฺธนฺโตติ คณนาวีถิํ อนุคนฺตฺวา สติยา นิพนฺธนฺโต, ผุฏฺโฐกาเสเยว เต นิรนฺตรํ อุปธาเรนฺโตติ อตฺโถฯ อปฺปนาวเสน จิตฺตํ ฐเปนฺโตติ ยถา อปฺปนา โหติ, เอวํ ยถาอุปฏฺฐิเต นิมิตฺเต จิตฺตํ ฐเปนฺโต สมาทหนฺโตฯ อนุพนฺธนาย จาติอาทีสุ อนุพนฺธนาย จ ผุสนาย จ ฐปนาย จ มนสิ กโรตีติ วุจฺจตีติ โยชนาฯ สฺวายมตฺโถติ ยฺวายํ ‘‘ผุฏฺฐผุฏฺฐฏฺฐาเนเยว คเณนฺโต, ตตฺเถว คณนํ ปฏิสํหริตฺวา เต สติยา อนุพนฺธนฺโต’’ติ จ วุตฺโต, โส อยมตฺโถฯ ยา อจฺจนฺตาย น มิโนติ น วินิจฺฉินาติ, สา มานสฺส สมีเปติ อุปมา ยถา ‘‘โคโณ วิย ควโย’’ติฯ

[225] ปงฺคุโฬติ ปีฐสปฺปีฯ โทลา เปโขโลฯ กีฬตนฺติ กีฬนฺตานํฯ มาตาปุตฺตานนฺติ อตฺตโน ภริยาย, ปุตฺตสฺส จฯ อุโภ โกฏิโยติ อาคจฺฉนฺตสฺส ปุริมโกฏิํ, คจฺฉนฺตสฺส ปจฺฉิมโกฏินฺติ ทฺเวปิ โกฏิโยฯ มชฺฌนฺติ โทลาผลกสฺเสว มชฺฌํฯ อุปนิพนฺธนถมฺโภ วิยาติ อุปนิพนฺธนถมฺโภ, นาสิกคฺคํ, มุขนิมิตฺตํ วา, ตสฺส มูเล สมีเป ฐตฺวาฯ กถํ ฐตฺวา? สติยา วเสนฯ สติญฺหิ ตตฺถ สูปฏฺฐิตํ กโรนฺโต โยคาวจโร ตตฺถ ฐิโต นาม โหติ, อวยวธมฺเมน สมุทายสฺส อปทิสิตพฺพโตฯ นิมิตฺเตติ นาสิกคฺคาทินิมิตฺเตฯ สติยา นิสีทนฺโตติ สติวเสน นิสีทนฺโตฯ ‘‘สติญฺหิ ตตฺถา’’ติอาทินา ฐาเน วิย วตฺตพฺพํฯ ตตฺถาติ ผุฏฺฐผุฏฺฐฏฺฐาเนฯ

[226] เตติ นครสฺส อนฺโตพหิคตา มนุสฺสา, เตสํ สงฺคหา จ หตฺถคตาฯ

[227] อาทิโต ปฏฺฐายาติ อุปเมยฺยตฺถทสฺสนโต ปฏฺฐายฯ คาถายํ นิมิตฺตนฺติ อุปนิพนฺธนานิมิตฺตํฯ อนารมฺมณเมกจิตฺตสฺสาติ เอกสฺส จิตฺตสฺส น อารมฺมณํ, อารมฺมณํ น โหนฺตีติ อตฺโถฯ อชานโต จ ตโย ธมฺเมติ นิมิตฺตํ อสฺสาโส ปสฺสาโสติ อิเม ตโย ธมฺเม อารมฺมณกรณวเสน อวินฺทนฺตสฺสฯ -สทฺโท พฺยติเรเกฯ ภาวนาติ อานาปานสฺสติสมาธิภาวนาฯ นุปลพฺภตีติ น อุปลพฺภติ น สิชฺฌตีติ อยํ โจทนาคาถาย อตฺโถ, ทุติยา ปน ปริหารคาถา สุวิญฺเญยฺยาวฯ

กถนฺติ ตาสํ อตฺถํ วิวริตุํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาฯ อิเม ตโย ธมฺมาติอาทีสุ ปทโยชนาย สทฺธิํ อยมตฺถนิทฺเทโส – อิเม นิมิตฺตาทโย ตโย ธมฺมา เอกจิตฺตสฺส กถํ อารมฺมณํ น โหนฺติ, ตถาปิ น จิเม น จ อิเม ตโย ธมฺมา อวิทิตา โหนฺติ, กถํ น จ โหนฺติ อวิทิตา? เตสญฺหิ อวิทิตตฺเต จิตฺตญฺจ กถํ วิกฺเขปํ น คจฺฉติ, ปธานญฺจ ภาวนาย นิปฺผาทกํ วีริยญฺจ กถํ ปญฺญายติ, นีวรณานํ วิกฺขมฺภกํ สมฺมเทว สมาธานาวหํ ภาวนานุโยคสงฺขาตํ ปโยคญฺจ โยคี กถํ สาเธติ, อุปรูปริ โลกิยโลกุตฺตรญฺจ วิเสสํ กถมธิคจฺฉตีติฯ

อิทานิ ตมตฺถํ กกจูปมาย สาเธตุํ ‘‘เสยฺยถาปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ภูมิภาคสฺส วิสมตาย จญฺจเล รุกฺเข เฉทนกิริยา น สุกรา สิยา, ตถา จ สติ กกจทนฺตคติ ทุพฺพิญฺเญยฺยาติ อาห ‘‘สเม ภูมิภาเค’’ติฯ กกเจนาติ ขุทฺทเกน ขรปตฺเตนฯ เตนาห ‘‘ปุริโส’’ติฯ ผุฏฺฐกกจทนฺตานนฺติ ผุฏฺฐผุฏฺฐกกจทนฺตานํ วเสนฯ เตน กกจทนฺเตหิ ผุฏฺฐผุฏฺฐฏฺฐาเนเยว ปุริสสฺส สติยา อุปฏฺฐานํ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘น อาคเต วา คเต วา กกจทนฺเต มนสิ กโรตี’’ติฯ กกจสฺส อากฑฺฒนกาเล ปุริสาภิมุขํ ปวตฺตา อาคตาฯ เปลฺลนกาเล ตโต วิคตา ‘‘คตา’’ติ วุตฺตาฯ น จ อาคตา วา คตา วา กกจทนฺตา อวิทิตา โหนฺติ สพฺพตฺถ สติยา อุปฏฺฐิตตฺตา ฉินฺทิตพฺพฏฺฐานํ อผุสิตฺวา คจฺฉนฺตานํ, อาคจฺฉนฺตานญฺจ กกจทนฺตานํ อภาวโตฯ

ปธานนฺติ รุกฺขสฺส เฉทนวีริยํ ปโยคนฺติ ตสฺเสว เฉทนกิริยํฯ วิเสสนฺติ อเนกภาวาปาทนํ, เตน จ สาเธตพฺพํ ปโยชนวิเสสํฯ

ยถา รุกฺโขติอาทิ อุปมาสํสนฺทนํฯ อุปนิพนฺธติ อารมฺมเณ จิตฺตํ เอตายาติ สติ อุปนิพนฺธนา นาม, ตสฺสา อสฺสาสปสฺสาสานํ สลฺลกฺขณสฺส นิมิตฺตนฺติ อุปนิพนฺธนานิมิตฺตํ, นาสิกคฺคํ, มุขนิมิตฺตํ วาฯ เอวเมวาติ ยถาปิ โส ปุริโส กกเจน รุกฺขํ ฉินฺทนฺโต อาคตคเต กกจทนฺเต อมนสิกโรนฺโตปิ ผุฏฺฐผุฏฺฐฏฺฐาเนเยว สติยา อุปฏฺฐปเนน อาคตคเต กกจทนฺเต ชานาติ, สุตฺตปทญฺจ อวิรชฺฌนฺโต อตฺถกิจฺจํ สาเธติ, เอวเมวฯ นาสิกคฺเค มุขนิมิตฺเตติ ทีฆนาสิโก นาสิกคฺเค อิตโร มุขํ ทสนํ นิมียติ ฉาทียติ เอเตนาติ มุขนิมิตฺตนฺติ ลทฺธนาเม อุตฺตโรฏฺเฐฯ

อิทํ ปธานนฺติ เยน วีริยารมฺเภน อารทฺธวีริยสฺส โยคิโน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ กมฺมนิยํ ภาวนากมฺมกฺขมํ ภาวนากมฺมโยคฺคํ โหติ, อิทํ วีริยํ ปธานนฺติ ผเลน เหตุํ ทสฺเสติฯ อุปกฺกิเลสา ปหียนฺตีติ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสภูตานิ นีวรณานิ วิกฺขมฺภนวเสน ปหียนฺติฯ วิตกฺกา วูปสมนฺตีติ ตโต เอว กามวิตกฺกาทโย มิจฺฉาวิตกฺกา อุปสมํ คจฺฉนฺติ, นีวรณปฺปหาเนน วา ปฐมชฺฌานาธิคมํ ทสฺเสตฺวา วิตกฺกวูปสมาปเทเสน ทุติยชฺฌานาทีนมธิคมมาหฯ อยํ ปโยโคติ อยํ ฌานาธิคมสฺส เหตุภูโต กมฺมฏฺฐานานุโยโค ปโยโคฯ สํโยชนา ปหียนฺตีติ ทสปิ สํโยชนานิ มคฺคปฏิปาฏิยา สมุจฺเฉทวเสน ปหียนฺติฯ อนุสยา พฺยนฺตี โหนฺตีติ ตถา สตฺตปิ อนุสยา อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทเนน ภงฺคมตฺตสฺสปิ อนวเสสโต วิคตนฺตา โหนฺติฯ เอตฺถ จ สํโยชนปฺปหานํ นาม อนุสยนิโรเธเนว โหติ, ปหีเนสุ จ สํโยชเนสุ อนุสยานํ เลโสปิ น ภวิสฺสตีติ จ ทสฺสนตฺถํ ‘‘สํโยชนา ปหียนฺติ อนุสยา พฺยนฺตี โหนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ อยํ วิเสโสติ อิมํ สมาธิํ นิสฺสาย อนุกฺกเมน ลพฺภมาโน อยํ สํโยชนปฺปหานาทิโก อิมสฺส สมาธิสฺส วิเสโสติ อตฺโถฯ

ยสฺสาติ เยนฯ อนุปุพฺพนฺติ อนุกฺกเมนฯ ปริจิตาติ ปริจิณฺณาฯ

อยํ เหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – อานาปานสฺสติ ยถา พุทฺเธน ภควตา เทสิตา , ตเถว เยน ทีฆรสฺสปชานนาทิวิธินา อนุปุพฺพํ ปริจิตา สุฏฺฐุ ภาวิตา, ตโต เอว ปริปุณฺณา โสฬสนฺนํ วตฺถูนํ ปาริปูริยา สพฺพโส ปุณฺณาฯ โส ภิกฺขุ อิมํ อตฺตโน ขนฺธาทิโลกํ ปญฺโญภาเสน ปภาเสติฯ ยถา กิํ อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา อพฺภุปกฺกิเลสวิมุตฺโต จนฺทิมา ตารกราชา วิยาติฯ

อิธาติ กกจูปมายํฯ อสฺสาติ โยคิโนฯ อิธาติ วา อิมสฺมิํ ฐาเนฯ อสฺสาติ อุปมาภูตสฺส กกจสฺสฯ อาคตคตวเสน ยถา ตสฺส ปุริสสฺส อมนสิกาโร, เอวํ อสฺสาสปสฺสาสานํ อาคตคตวเสน อมนสิการมตฺตเมว ปโยชนํ

[228] นิมิตฺตนฺติ ปฏิภาคนิมิตฺตํฯ อวเสสฌานงฺคปฏิมณฺฑิตาติ อปฺปนาวิตกฺกาทิอวเสสฌานงฺคปฏิมณฺฑิตาติ วทนฺติ, วิจาราทีติ ปน วตฺตพฺพํ นิปฺปริยาเยน วิตกฺกสฺส อปฺปนาภาวโตฯ โส หิ ปาฬิยํ ‘‘อปฺปนา พฺยปฺปนา’’ติ (ธ. ส. 7) นิทฺทิฏฺโฐ, ตํสมฺปโยคโต วา ยสฺมา ฌานํ ‘‘อปฺปนา’’ติ อฏฺฐกถาโวหาโร, ฌานงฺเคสุ จ สมาธิ ปธานํ, ตสฺมา ตํ ‘‘อปฺปนา’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อวเสสฌานงฺคปฏิมณฺฑิตา อปฺปนาสงฺขาตา ฐปนา จ สมฺปชฺชตี’’ติ อาหฯ กสฺสจิ ปน คณนาวเสเนว มนสิการกาลโต ปภุตีติ เอตฺถ ‘‘อนุกฺกมโต…เป.… ลงฺฆนาการปฺปตฺตํ วิย โหตี’’ติ เอตฺตโก คนฺโถ ปริหีโนฯ

สารทฺธกายสฺส กสฺสจิ ปุคฺคลสฺสฯ โอนมติ ปฏฺฏิกาทีนํ ปลมฺพเนนฯ วิกูชตีติ สทฺทํ กโรติฯ คตฺตานิสทกปฺปราทีนํ สนฺธิฏฺฐาเนสุ วลิํ คณฺหาติ ตตฺถ ตตฺถ วลิตํ โหติฯ กสฺมา? ยสฺมา สารทฺธกาโย ครุโก โหตีติ กายทรถวูปสเมน สทฺธิํ สิชฺฌมาโน โอฬาริกอสฺสาสปสฺสาสนิโรโธ พฺยติเรกมุเขน ตสฺส สาธนํ วิย วุตฺโตฯ โอฬาริกอสฺสาสปสฺสาสนิโรธวเสนาติ อนฺวยวเสน ตทตฺถสาธนํฯ ตตฺถ กายทรเถ วูปสนฺเตติ จิตฺตชรูปานํ ลหุมุทุกมฺมญฺญภาเวน โย เสสติสนฺตติรูปานมฺปิ ลหุอาทิภาโว, โส อิธ กายสฺส ลหุภาโวติ อธิปฺเปโตฯ สฺวายํ ยสฺมา จิตฺตสฺส ลหุอาทิภาเวน วินา นตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘กาโยปิ จิตฺตมฺปิ ลหุกํ โหตี’’ติฯ

โอฬาริเก อสฺสาสปสฺสาเส นิรุทฺเธติอาทิ เหฏฺฐา วุตฺตนยมฺปิ วิเจตพฺพาการปฺปตฺตสฺส กายสงฺขารสฺส วิจยนวิธิํ ทสฺเสตุํ อานีตํฯ

[229] อุปรูปริ วิภูตานีติ ภาวนาพเลน อุทฺธํ อุทฺธํ ปากฏานิ โหนฺติฯ เทสโตติ ปกติยา ผุสนเทสโต, ปุพฺเพ อตฺตนา ผุสนวเสน อุปธาริตฏฺฐานโตฯ

‘‘กตฺถ นตฺถี’’ติ ฐานวเสน, ‘‘กสฺส นตฺถี’’ติ ปุคฺคลวเสน วีมํสิยมานมตฺถํ เอกชฺฌํ กตฺวา วิภาเวตุํ ‘‘อนฺโตมาตุกุจฺฉิย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยถา อุทเก นิมุคฺคสฺส ปุคฺคลสฺส นิรุทฺโธกาสตาย อสฺสาสปสฺสาสา น ปวตฺตนฺติ, เอวํ อนฺโตมาตุกุจฺฉิยํฯ ยถา มตานํ สมุฏฺฐาปกจิตฺตาภาวโต, เอวํ อสญฺญีภูตานํ มุจฺฉาปเรตานํ, อสญฺญีสุ วา ชาตานํ, ตถา นิโรธสมาปนฺนานํฯ จตุตฺถชฺฌานสมาปนฺนานํ ปน ธมฺมตาวเสเนว เนสํ อนุปฺปชฺชนํ, ตถา รูปารูปภวสมงฺคีนํฯ เกจิ ปน ‘‘อนุปุพฺพโต สุขุมภาวปฺปตฺติยา จตุตฺถชฺฌานสมาปนฺนสฺส, รูปภเว รูปานํ ภวงฺคสฺส จ สุขุมภาวโต รูปภวสมงฺคีนํ นตฺถี’’ติ การณํ วทนฺติฯ อตฺถิเยว เต อสฺสาสปสฺสาสา ปริเยสโตติ อธิปฺปาโย, ยถาวุตฺตสตฺตฏฺฐานวินิมุตฺตสฺส อสฺสาสปสฺสาสานํ อนุปฺปชฺชนฏฺฐานสฺส อภาวโตฯ ปกติผุฏฺฐวเสนาติ ปกติยา ผุสนฏฺฐานวเสนฯ นิมิตฺตํ ฐเปตพฺพนฺติ สติยา ตตฺถ ตตฺถ สุขปฺปวตฺตนตฺถํ ถิรตรสญฺชานนํ ปวตฺเตตพฺพํฯ ถิรสญฺญาปทฏฺฐานา หิ สติฯ อิมเมวาติ อิมํ เอว อนุปฏฺฐหนฺตสฺส กายสงฺขารสฺส กณฺฏกุฏฺฐาปนนเยน อุปฏฺฐาปนวิธิเมวฯ อตฺถวสนฺติ เหตุํฯ อตฺโถติ หิ ผลํ, โส ยสฺส วเสน ปวตฺตติ, โส อตฺถวโสติฯ มุฏฺฐสฺสติสฺสาติ วินฏฺฐสฺสติสฺสฯ อสมฺปชานสฺสาติ สมฺปชญฺญรหิตสฺส, ภาเวนฺตสฺส อนุกฺกเมน อนุปฏฺฐหนฺเต อสฺสาสปสฺสาเส วีมํสิตฺวา ‘‘อิเม เต’’ติ อุปธาเรตุํ, สมฺมเทว ปชานิตุญฺจ สมตฺถาหิ สติปญฺญาหิ วิรหิตสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ

[230] อิโต อญฺญํ กมฺมฏฺฐานํฯ ครุกนฺติ ภาริยํฯ สา จสฺส ครุกตา ภาวนาย สุทุกฺกรภาเวนาติ อาห ‘‘ครุกภาวน’’นฺติฯ

อุปรูปริ สนฺตสุขุมภาวปฺปตฺติโต ‘‘พลวตี สุวิสทา สูรา จ สติปญฺญา จ อิจฺฉิตพฺพา’’ติ วตฺวา สุขุมสฺส นาม อตฺถสฺส สาธเนนาปิ สุขุเมเนว ภวิตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิทานิ อนุปฏฺฐหนฺตานํ อสฺสาสปสฺสาสานํ ปริเยสนุปายํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตาหิ จ ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ โคจรมุเขติ โคจราภิมุเขฯ อนุปทนฺติ ปทานุปทํฯ จริตฺวาติ โคจรํ คเหตฺวาฯ ตสฺมิํเยว ฐาเนติ อุปนิพนฺธนานิมิตฺตสญฺญิตฏฺฐาเนฯ โยเชตฺวาติ มนสิกาเรน โยเชตฺวาฯ สติรสฺมิยา พนฺธิตฺวาติ วา วุตฺตเมวตฺถมาห ‘‘ตสฺมิํเยว ฐาเน โยเชตฺวา’’ติฯ น หิ อุปเมยฺเย พนฺธนโยชนฏฺฐานานิ วิสุํ ลพฺภนฺติฯ

[231] นิมิตฺตนฺติ อุคฺคหนิมิตฺตํ, ปฏิภาคนิมิตฺตํ วาฯ อุภยมฺปิ หิ อิธ เอกชฺฌํ วุตฺตํฯ ตถา หิ ตูลปิจุอาทิอุปมตฺตยํ อุคฺคเห ยุชฺชติ, เสสํ อุภยตฺถฯ เอกจฺเจติ เอเก อาจริยาฯ

ตารกรูปํ วิยาติ ตารกาย ปภารูปํ วิยฯ มณิคุฬิกาทิอุปมา ปฏิภาเค วฏฺฏนฺติฯ กถํ ปเนตํ เอกํเยว กมฺมฏฺฐานํ อเนกาการโต อุปฏฺฐาตีติ อาห ‘‘ตญฺจ ปเนต’’นฺติอาทิฯ สุตฺตนฺตนฺติ เอกํ สุตฺตํฯ ปคุณปฺปวตฺติภาเวน อวิจฺเฉทํ, มหาวิสยตญฺจ สนฺธายาห ‘‘มหตี ปพฺพเตยฺยา นที วิยา’’ติฯ อตฺถพฺยญฺชนสมฺปตฺติยา สมนฺตภทฺทกํ สุตฺตํ สพฺพภาคมโนหรา สพฺพปาลิผุลฺลา วนฆฏา วิยาติ อาห ‘‘เอกา วนราชิ วิยา’’ติฯ เตนาห ภควา – ‘‘วนปฺปคุมฺเพ ยถ ผุสฺสิตคฺเค’’ติ (ขุ. ปา. 6.13; สุ. นิ. 236)ฯ นานานุสนฺธิกํ นานาเปยฺยาลํ วิวิธนยนิปุณํ พหุวิธกมฺมฏฺฐานมุขสุตฺตนฺตํ อตฺถิเกหิ สกฺกจฺจํ สมุปชีวิตพฺพนฺติ อาห ‘‘สีตจฺฉาโย…เป.… รุกฺโข วิยา’’ติฯ สญฺญานานตายาติ นิมิตฺตุปฏฺฐานโต ปุพฺเพว ปวตฺตสญฺญานํ นานาวิธภาวโตฯ

อิเม ตโย ธมฺมาติ อสฺสาโส, ปสฺสาโส, นิมิตฺตนฺติ อิเม ตโย ธมฺมาฯ นตฺถีติ กมฺมฏฺฐานวเสน มนสิกาตพฺพภาเวน นตฺถิ น อุปลพฺภนฺติฯ น จ อุปจารนฺติ อุปจารมฺปิ น ปาปุณาติ, ปเคว อปฺปนนฺติ อธิปฺปาโยฯ ยสฺส ปนาติ วิชฺชมานปกฺโข วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพฯ

อิทานิ วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส สมตฺถนตฺถํ กกจูปมายํ อาคตา ‘‘นิมิตฺต’’นฺติอาทิกา คาถา ปจฺจานีตาฯ

[232] นิมิตฺเตติ ยถาวุตฺเต ปฏิภาคนิมิตฺเตฯ เอวํ โหตีติ ภาวนมนุยุตฺตสฺส เอว โหติฯ ตสฺมา ‘‘ปุนปฺปุนํ เอวํ มนสิ กโรหี’’ติ วตฺตพฺโพฯ โวสานํ อาปชฺเชยฺยาติ ‘‘นิมิตฺตํ นาม ทุกฺกรํ อุปฺปาเทตุํ, ตยิทํ ลทฺธํ, หนฺทาหํ ทานิ ยทา วา ตทา วา วิเสสํ นิพฺพตฺเตสฺสามี’’ติ สงฺโกจํ อาปชฺเชยฺยฯ วิสีเทยฺยาติ ‘‘เอตฺตกํ กาลํ ภาวนมนุยุตฺตสฺส นิมิตฺตมฺปิ น อุปฺปนฺนํ, อภพฺโพ มญฺเญ วิเสสสฺสา’’ติ วิสาทํ อาปชฺเชยฺยฯ

‘‘อิมาย ปฏิปทาย ชรามรณโต มุจฺจิสฺสามีติ ปฏิปนฺนสฺส นิมิตฺต’’นฺติ วุตฺเต กถํ สงฺโกจาปตฺติ, ภิยฺโยโส มตฺตาย อุสฺสาหเมว กเรยฺยาติ ‘‘นิมิตฺตมิทํ…เป.… วตฺตพฺโพ’’ติ มชฺฌิมภาณกา อาหุฯ เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน ปฏิภาคนิมิตฺเตเยว ภาวนาจิตฺตสฺส ฐปเนนฯ อิโต ปภุตีติ อิโต ปฏิภาคนิมิตฺตุปฺปตฺติโต ปฏฺฐายฯ ปุพฺเพ ยํ วุตฺตํ ‘‘อนุพนฺธนาย จ ผุสนาย จ ฐปนาย จ มนสิ กโรตี’’ติ (วิสุทฺธิ. 1.224), ตตฺถ อนุพนฺธนํ, ผุสนญฺจ วิสฺสชฺเชตฺวา ฐปนาวเสน ภาวนา โหตีติ ฐปนาวเสเนว ภาเวตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

โปราเณหิ วุตฺโตวายมตฺโถติ ‘‘นิมิตฺเต’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ นิมิตฺเตติ ปฏิภาคนิมิตฺเตฯ ฐปยํ จิตฺตนฺติ ภาวนาจิตฺตํ ฐเปนฺโต, ฐปนาวเสน มนสิ กโรนฺโตติ อตฺโถฯ นานาการนฺติ ‘‘จตฺตาโร วณฺณา’’ติ (วิสุทฺธิ. 1.219; ปารา. อฏฺฐ. 2.165; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 2.1.163) เอวํ วุตฺตํ นานาการํฯ อาการสามญฺญวเสน เหตํ เอกวจนํฯ วิภาวยนฺติ วิภาเวนฺโต อนฺตรธาเปนฺโตฯ นิมิตฺตุปฺปตฺติโต ปฏฺฐาย หิ เต อาการา อมนสิกโรโต อนฺตรหิตา วิย โหนฺติฯ อสฺสาสปสฺสาเสติ อสฺสาสปสฺสาเส โย นานากาโร, ตํ วิภาวยํ, อสฺสาสปสฺสาสสมฺภูเต วา นิมิตฺเตฯ สกํ จิตฺตํ นิพนฺธตีติ ตาย เอว ฐปนาย อตฺตโน จิตฺตํ อุปนิพนฺธติ, อปฺเปตีติ อตฺโถฯ เย ปน ‘‘วิภาวยนฺติ วิภาเวนฺโต วิทิตํ ปากฏํ กโรนฺโต’’ติ อตฺถํ วทนฺติ, ตํ ปุพฺพภาควเสน ยุชฺเชยฺยฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – ธิติสมฺปนฺนตฺตา ธีโร โยคี อสฺสาสปสฺสาเส นานาการํ วิภาเวนฺโต นานาการโต เต ปชานนฺโต วิทิเต ปากเฏ กโรนฺโต, นานาการํ วา โอฬาริโกฬาริเก ปสฺสมฺเภนฺโต วูปสเมนฺโต ตตฺถ ยํ ลทฺธํ นิมิตฺตํ, ตสฺมิํ จิตฺตํ ฐเปนฺโต อนุกฺกเมน สกํ จิตฺตํ นิพนฺธติ อปฺเปตีติฯ

วณฺณโตติ ปิจุปิณฺฑตารกรูปาทีสุ วิย อุปฏฺฐิตวณฺณโตฯ ลกฺขณโตติ ขรภาวาทิสภาวโต, อนิจฺจาทิลกฺขณโต วาฯ รกฺขิตพฺพํ ตํ นิมิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ นิมิตฺตสฺส รกฺขณํ นาม ตตฺถ ปฏิลทฺธสฺส อุปจารฌานสฺส รกฺขเณเนว โหตีติ อาห ‘‘ปุนปฺปุนํ มนสิการวเสน วุทฺธิํ วิรุฬฺหิํ คมยิตฺวา’’ติฯ

[233] เอตฺถาติ เอติสฺสํ กายานุปสฺสนายํฯ ปาริสุทฺธิํ ปตฺตุกาโมติ อธิคนฺตุกาโม, สมาปชฺชิตุกาโม จ, ตตฺถ สลฺลกฺขณาวิวฏฺฏนาวเสน อธิคนฺตุกาโม, สลฺลกฺขณาวเสน สมาปชฺชิตุกาโมติ โยเชตพฺพํฯ นามรูปํ ววตฺถเปตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตีติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘กถ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยถา หีติอาทิ กายสฺส, จิตฺตสฺส จ อสฺสาสปสฺสาสานํ สมุทยภาวทสฺสนํฯ กมฺมารคคฺคริยาติ กมฺมารานํ อุกฺกายํ อคฺคิธมนภสฺตาฯ ธมมานายาติ ธมยนฺติยา, วาตํ คาหาเปนฺติยาติ อตฺโถฯ ตชฺชนฺติ ตทนุรูปํฯ เอวเมวาติ เอตฺถ กมฺมารคคฺครี วิย กรชกาโย, วายาโม วิย จิตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ กิญฺจาปิ อสฺสาสปสฺสาสา จิตฺตสมุฏฺฐานา, กรชกายํ ปน วินา เตสํ อปฺปวตฺตนโต ‘‘กายญฺจ จิตฺตญฺจ ปฏิจฺจ อสฺสาสปสฺสาสา’’ติ วุตฺตํฯ

ตสฺสาติ นามรูปสฺสฯ ปจฺจยํ ปริเยสตีติ ‘‘อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. 1.50) อวิชฺชาทิกํ ปจฺจยํ วีมํสติ ปริคฺคณฺหาติฯ กงฺขํ วิตรตีติ ‘‘อโหสิํ นุ โข อหํ อตีตมทฺธาน’’นฺติ (ม. นิ. 1.18; สํ. นิ. 2.20) อาทินยปฺปวตฺตํ โสฬสวตฺถุกํ วิจิกิจฺฉํ อติกฺกมติ ปชหติฯ ‘‘ยํ กิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ (ม. นิ. 1.347; 361; 3.86; อ. นิ. 4.181) อาทินยปฺปวตฺตํ กลาปสมฺมสนํฯ ปุพฺพภาเคติ ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิปริยาปนฺนาย อุทยพฺพยานุปสฺสนาย ปุพฺพภาเค อุปฺปนฺเนฯ โอภาสาทโยติ โอภาโส ญาณํ ปีติ ปสฺสทฺธิ สุขํ อธิโมกฺโข ปคฺคโห อุเปกฺขา อุปฏฺฐานํ นิกนฺตีติ อิเม โอภาสาทโย ทสฯ อุทยํ ปหายาติ อุทยพฺพยานุปสฺสนาย คหิตํ สงฺขารานํ อุทยํ วิสฺสชฺเชตฺวา เตสํ ภงฺคสฺเสว อนุปสฺสนโต ภงฺคานุปสฺสนํ ญาณํ ปตฺวา อาทีนวานุปสฺสนาปุพฺพงฺคมาย นิพฺพิทานุปสฺสนาย นิพฺพินฺทนฺโตฯ มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขานุปสฺสนาสงฺขารุเปกฺขานุโลมญาณานํ จิณฺณปริยนฺเต อุปฺปนฺนโคตฺรภุญาณานนฺตรํ อุปฺปนฺเนน มคฺคญาเณน สพฺพสงฺขาเรสุ วิรชฺชนฺโต วิมุจฺจนฺโต

มคฺคกฺขเณ หิ อริโย วิรชฺชติ วิมุจฺจตีติ จ วุจฺจติฯ เตนาห ‘‘ยถากฺกเมน จตฺตาโร อริยมคฺเค ปาปุณิตฺวา’’ติฯ มคฺคผลนิพฺพานปหีนาวสิฏฺฐกิเลสสงฺขาตสฺส ปจฺจเวกฺขิตพฺพสฺส ปเภเทน เอกูนวีสติเภทสฺส ฯ อรหโต หิ อวสิฏฺฐกิเลสาภาเวน เอกูนวีสติตาฯ อสฺสาติ อานาปานกมฺมฏฺฐานิกสฺสฯ

[234] วิสุํ กมฺมฏฺฐานภาวนานโย นาม นตฺถิ ปฐมจตุกฺกวเสน อธิคตฌานสฺส เวทนาจิตฺตธมฺมานุปสฺสนาวเสน เทสิตตฺตาฯ เตสนฺติ ติณฺณํ จตุกฺกานํฯ

ปีติปฏิสํเวทีติ ปีติยา ปฏิ ปฏิ สมฺมเทว เวทนาสีโล, ตสฺสา วา ปฏิ ปฏิ สมฺมเทว เวโท เอตสฺส อตฺถิ, ตํ วา ปฏิ ปฏิ สมฺมเทว เวทยมาโนฯ ตตฺถ กามํ สํเวทน-คฺคหเณเนว ปีติยา สกฺกจฺจํ วิทิตภาโว โพธิโต โหติ, เยหิ ปน ปกาเรหิ ตสฺสา สํเวทนํ อิจฺฉิตํ, ตํ ทสฺเสตุํ ปฏิ-สทฺทคฺคหณํ ‘‘ปฏิ ปฏิ สํเวทีติ ปฏิสํเวที’’ติฯ เตนาห ‘‘ทฺวีหากาเรหี’’ติอาทิฯ

ตตฺถ กถํ อารมฺมณโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตีติ ปุจฺฉาวจนํฯ สปฺปีติเก ทฺเว ฌาเน สมาปชฺชตีติ ปีติสหคตานิ ทฺเว ปฐมทุติยฌานานิ ปฏิปาฏิยา สมาปชฺชติฯ ตสฺสาติ เตนฯ ‘‘ปฏิสํวิทิตา’’ติ หิ ปทํ อเปกฺขิตฺวา กตฺตุอตฺเถ เอตํ สามิวจนํฯ สมาปตฺติกฺขเณติ สมาปนฺนกฺขเณฯ ฌานปฏิลาเภนาติ ฌาเนน สมงฺคิภาเวนฯ อารมฺมณโตติ อารมฺมณมุเขน, ตทารมฺมณฌานปริยาปนฺนา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ อารมฺมณสฺส ปฏิสํวิทิตตฺตาฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ยถา นาม สปฺปปริเยสนํ จรนฺเตน ตสฺส อาสเย ปฏิสํวิทิเต โสปิ ปฏิสํวิทิโต คหิโต เอว โหติ มนฺตาคทพเลน ตสฺส คหณสฺส สุกรตฺตา, เอวํ ปีติยา อาสยภูเต อารมฺมเณ ปฏิสํวิทิเต สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา เอว โหติ สลกฺขณโต, สามญฺญโต จ ตสฺสา คหณสฺส สุกรตฺตาติฯ

กถํ อสมฺโมหโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ

วิปสฺสนากฺขเณติ วิปสฺสนาปญฺญาย ติกฺขวิสทปฺปตฺตาย วิสยโต ทสฺสนกฺขเณฯ ลกฺขณปฏิเวเธนาติ ปีติยา สลกฺขณสฺส, สามญฺญลกฺขณสฺส จ ปฏิวิชฺฌเนนฯ ยํ หิ ยสฺส วิเสสโต, สามญฺญโต จ ลกฺขณํ, ตสฺมิํ วิทิเต โส ยาถาวโต วิทิโต เอว โหติฯ เตนาห ‘‘อสมฺโมหโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตี’’ติฯ

อิทานิ ตมตฺถํ ปาฬิยา เอว วิภาเวตุํ ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ทีฆํ อสฺสาสวเสนาติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ ตตฺถ ปน สโตการิตาทสฺสนวเสน ปาฬิ อาคตา, อิธ ปีติปฏิสํเวทิตาวเสน, ปีติปฏิสํเวทิตา จ อตฺถโต วิภตฺตา เอวฯ อปิจ อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ทีฆํ อสฺสาสวเสนาติ ทีฆสฺส อสฺสาสสฺส อารมฺมณภูตสฺส วเสน ปชานโต สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตีติ สมฺพนฺโธฯ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโตติ ฌานปริยาปนฺนํ ‘‘อวิกฺเขโป’’ติ ลทฺธนามํ จิตฺตสฺเสกคฺคตํ ตํสมฺปยุตฺตาย ปญฺญาย ปชานโตฯ ยเถว หิ อารมฺมณมุเขน ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ, เอวํ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ อารมฺมณมุเขน ปฏิสํวิทิตา เอว โหนฺตีติฯ สติ อุปฏฺฐิตา โหตีติ ทีฆํ อสฺสาสวเสน ฌานสมฺปยุตฺตา สติ ตสฺส อารมฺมเณ อุปฏฺฐิตา อารมฺมณมุเขน ฌาเนปิ อุปฏฺฐิตา นาม โหติฯ ตาย สติยาติ เอวํ อุปฏฺฐิตาย ตาย สติยา ยถาวุตฺเตน เตน ญาเณน สุปฺปฏิวิทิตตฺตา อารมฺมณสฺส ตสฺส วเสน ตทารมฺมณา สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติฯ ทีฆํ ปสฺสาสวเสนาติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

เอวํ ปฐมจตุกฺกวเสน ทสฺสิตํ ปีติปฏิสํเวทนํ อารมฺมณโต, อสมฺโมหโต จ วิภาคโส ทสฺเสตุํ ‘‘อาวชฺชโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อาวชฺชโตติ ฌานํ อาวชฺชนฺตสฺสฯ สา ปีตีติ สา ฌานปริยาปนฺนา ปีติฯ ชานโตติ สมาปนฺนกฺขเณ อารมฺมณมุเขน ชานโตฯ ตสฺส สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตีติ สมฺพนฺโธฯ ปสฺสโตติ ทสฺสนภูเตน ญาเณน ฌานโต วุฏฺฐาย ปสฺสนฺตสฺสฯ ปจฺจเวกฺขโตติ ฌานํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสฯ จิตฺตํ อธิฏฺฐหโตติ ‘‘เอตฺตกํ เวลํ ฌานสมงฺคี ภวิสฺสามี’’ติ ฌานจิตฺตํ อธิฏฺฐหนฺตสฺสฯ เอวํ ปญฺจนฺนํ วสีภาวานํ วเสน ฌานสฺส ปชานนมุเขน อารมฺมณโต ปีติยา ปฏิสํเวทนา ทสฺสิตาฯ

อิทานิ เยหิ ธมฺเมหิ ฌานํ, วิปสฺสนา จ สิชฺฌนฺติ; เตสํ ฌานปริยาปนฺนานํ, วิปสฺสนามคฺคปริยาปนฺนานญฺจ สทฺธาทีนํ วเสน ปีติปฏิสํเวทนํ ทสฺเสตุํ ‘‘สทฺธาย อธิมุจฺจโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อธิมุจฺจโตติ สทฺทหนฺตสฺส, สมถวิปสฺสนาวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ วีริยํ ปคฺคณฺหโตติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อภิญฺเญยฺยนฺติ อภิวิสิฏฺฐาย ปญฺญาย ชานิตพฺพํฯ อภิชานโตติ วิปสฺสนาปญฺญาปุพฺพงฺคมาย มคฺคปญฺญาย ชานโตฯ ปริญฺเญยฺยนฺติ ทุกฺขสจฺจํ ตีรณปริญฺญาย, มคฺคปญฺญาย จ ปริชานโตฯ ปหาตพฺพนฺติ สมุทยสจฺจํ ปหานปริญฺญาย, มคฺคปญฺญาย จ ปชหโตฯ ภาวยโต สจฺฉิกโรโต ภาเวตพฺพํ มคฺคสจฺจํ , สจฺฉิกาตพฺพํ นิโรธสจฺจํฯ เกจิ ปเนตฺถ ปีติยา เอว วเสน อภิญฺเญยฺยาทีนิ อุทฺธรนฺติ, ตํ อยุตฺตํ ฌานาทิสมุทายํ อุทฺธริตฺวา ตโต ปีติยา นิทฺธารณสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ

เอตฺถ จ ‘‘ทีฆํ อสฺสาสวเสนา’’ติอาทินา ปฐมจตุกฺกวเสน อารมฺมณโต ปีติปฏิสํเวทนํ วุตฺตํ, ตถา ‘‘อาวชฺชโต’’ติอาทีหิ ปญฺจหิ ปเทหิฯ ‘‘อภิญฺเญยฺยํ อภิชานโต’’ติอาทีหิ ปน อสมฺโมหโตฯ ‘‘สทฺธาย อธิมุจฺจโต’’ติอาทีหิ อุภยถาปีติ สงฺเขปโต สมถวเสน อารมฺมณโต, วิปสฺสนาวเสน อสมฺโมหโต ปีติปฏิสํเวทนํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ กสฺมา ปเนตฺถ เวทนานุปสฺสนายํ ปีติสีเสน เวทนา คหิตา, น สรูปโต เอวาติ? ภูมิวิภาคาทิวเสน เวทนํ ภินฺทิตฺวา จตุธา เวทนานุปสฺสนํ ทสฺเสตุํฯ อปิจ เวทนากมฺมฏฺฐานํ ทสฺเสนฺโต ภควา ปีติยา โอฬาริกตฺตา ตํสมฺปยุตฺตสุขํ สุขคฺคหณตฺถํ ปีติสีเสน ทสฺเสติฯ

เอเตเนว นเยน อวเสสปทานีติ ‘‘สุขปฏิสํเวที จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที’’ติ ปทานิ ปีติปฏิสํเวทิปเท อาคตนเยเนว อตฺถโต เวทิตพฺพานิฯ สกฺกา หิ ‘‘ทฺวีหากาเรหิ สุขปฏิสํเวทิตา โหติ, จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวทิตา โหติ อารมฺมณโต’’ติอาทินา ปีติฏฺฐาเน สุขาทิปทานิ ปกฺขิปิตฺวา ‘‘สุขสหคตานิ ตีณิ ฌานานิ, จตฺตาริ วา ฌานานิ สมาปชฺชตี’’ติอาทินา อตฺถํ วิญฺญาตุํฯ เตนาห ‘‘ติณฺณํ ฌานานํ วเสนา’’ติอาทิฯ เวทนาทโยติ อาทิ-สทฺเทน สญฺญา คหิตาฯ เตนาห ‘‘ทฺเว ขนฺธา’’ติฯ

วิปสฺสนาภูมิทสฺสนตฺถนฺติ ปกิณฺณกสงฺขารสมฺมสนวเสน วิปสฺสนาย ภูมิทสฺสนตฺถํ ‘‘สุขนฺติ ทฺเว สุขานี’’ติอาทิ วุตฺตํ สมเถ กายิกสุขาภาวโตฯ โสติ โส ปสฺสมฺภนปริยาเยน วุตฺโต นิโรโธฯ ‘‘อิมสฺส หิ ภิกฺขุโน ปุพฺเพ อปริคฺคหิตกาเล’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. 1.220) วิตฺถารโต กายสงฺขาเร วุตฺโต, ตสฺมา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ กายสงฺขารวเสน อาคโต, อิธ จิตฺตสงฺขารวเสนาติ อยเมว วิเสโสฯ

เอวํ จิตฺตสงฺขารสฺส ปสฺสมฺภนํ อติเทเสน ทสฺเสตฺวา ยทญฺญํ อิมสฺมิํ จตุกฺเก วตฺตพฺพํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปีติปเทติ ‘‘ปีติปฏิสํเวที’’ติอาทินา เทสิตโกฏฺฐาเสฯ ปีติสีเสน เวทนา วุตฺตาติ ปีติอปเทเสน ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา วุตฺตา, น ปีตีติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถ การณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ ทฺวีสุ จิตฺตสงฺขารปเทสูติ ‘‘จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขาร’’นฺติ จิตฺตสงฺขารปฏิสํยุตฺเตสุ ทฺวีสุ ปเทสุฯ ‘‘วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ (มหาว. 1; ม. นิ. 3.126; อุทา. 1) วจนโต จิตฺเตน ปฏิพทฺธาติ จิตฺตปฏิพทฺธาฯ ตโต เอว กามํ จิตฺเตน สงฺขรียนฺตีติ จิตฺตสงฺขารา, สญฺญาเวทนาทโย, อิธ ปน อุปลกฺขณมตฺตํ สญฺญา เวทนาว อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘สญฺญาสมฺปยุตฺตา เวทนา’’ติฯ

[235] จิตฺตปฏิสํเวทีติ เอตฺถ ทฺวีหากาเรหิ จิตฺตปฏิสํเวทิตา โหติ อารมฺมณโต, อสมฺโมหโต จฯ กถํ อารมฺมณโต? จตฺตาริ ฌานานิ สมาปชฺชติ, ตสฺส สมาปตฺติกฺขเณ ฌานปฏิลาเภนาติอาทินา วุตฺตนยานุสาเรน สพฺพํ สุวิญฺเญยฺยนฺติ อาห ‘‘จตุนฺนํ ฌานานํ วเสน จิตฺตปฏิสํเวทิตา เวทิตพฺพา’’ติฯ จิตฺตํ โมเทนฺโตติ ฌานสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ สมฺปยุตฺตาย ปีติยา โมทยมาโน, ตํ วา ปีติํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตํ วิปสฺสนาจิตฺตํ ตาย เอว อารมฺมณภูตาย ปีติยา โมทยมาโนฯ ปโมเทนฺโตติอาทีนิ ปทานิ ตสฺเสว เววจนานิ ปีติปริยายภาวโตฯ

สมฺปยุตฺตาย ปีติยา จิตฺตํ อาโมเทตีติ ฌานจิตฺตสมฺปยุตฺตาย ปีติสมฺโพชฺฌงฺคภูตาย โอทคฺยลกฺขณาย ฌานปีติยา ตเมว ฌานจิตฺตํ สหชาตาทิปจฺจยวเสน เจว ฌานปจฺจยวเสน จ ปริพฺรูเหนฺโต หฏฺฐปหฏฺฐาการํ ปาเปนฺโต อาโมเทติ ปโมเทติ จฯ

อารมฺมณํ กตฺวาติ อุฬารํ ฌานสมฺปยุตฺตํ ปีติํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตมานํ วิปสฺสนาจิตฺตํ ตาย เอว อารมฺมณภูตาย ปีติยา โยคาวจโร หฏฺฐปหฏฺฐาการํ ปาเปนฺโต ‘‘อาโมเทติ ปโมเทตี’’ติ วุจฺจติฯ

สมํ ฐเปนฺโตติ ยถา อีสกมฺปิ ลีนปกฺขํ, อุทฺธจฺจปกฺขญฺจ อนุปคมฺม อโนนตํ อนุนฺนตํ ยถา อินฺทฺริยานํ สมตฺตปฏิปตฺติยา อวิสมํ, สมาธิสฺส วา อุกฺกํสคมเนน อาเนญฺชปฺปตฺติยา สมฺมเทว ฐิตํ โหติ, เอวํ อปฺปนาวเสน ฐเปนฺโตฯ ลกฺขณปฏิเวเธนาติ อนิจฺจาทิกสฺส ลกฺขณสฺส ปฏิ ปฏิ วิชฺฌเนน ขเณ ขเณ อวโพเธนฯ ขณิกจิตฺเตกคฺคตาติ ขณมตฺตฏฺฐิติโก สมาธิฯ โสปิ หิ อารมฺมเณ นิรนฺตรํ เอกากาเรน ปวตฺตมาโน ปฏิปกฺเขน อนภิภูโต อปฺปิโต วิย จิตฺตํ นิจฺจลํ ฐเปติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เอวํ อุปฺปนฺนายา’’ติอาทิฯ

โมเจนฺโตติ วิกฺขมฺภนวิมุตฺติวเสน วิเวเจนฺโต วิสุํ กโรนฺโต, นีวรณานิ ปชหนฺโตติ อตฺโถฯ วิปสฺสนากฺขเณติ ภงฺคานุปสฺสนากฺขเณฯ ภงฺโค หิ นาม อนิจฺจตาย ปรมา โกฏิ, ตสฺมา ตาย ภงฺคานุปสฺสโก โยคาวจโร จิตฺตมุเขน สพฺพสงฺขารคตํ อนิจฺจโต ปสฺสติ, โน นิจฺจโตฯ อนิจฺจสฺส ทุกฺขตฺตา, ทุกฺขสฺส จ อนตฺตกตฺตา ตเทว ทุกฺขโต อนุปสฺสติ, โน สุขโตฯ อนตฺตโต อนุปสฺสติ, โน อตฺตโตฯ ยสฺมา ปน ยํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา, น ตํ อภินนฺทิตพฺพํฯ ยญฺจ น อภินนฺทิตพฺพํ, น ตํ รญฺชิตพฺพํฯ ตสฺมา ภงฺคทสฺสนานุสาเรน ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’’ติ สงฺขารคเต ทิฏฺเฐ ตสฺมิํ นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติฯ วิรชฺชติ, โน รชฺชติฯ โส เอวํ นิพฺพินฺทนฺโต วิรชฺชนฺโต โลกิเยเนว ตาว ญาเณน ราคํ นิโรเธติ, โน สมุเทติ, นาสฺส สมุทยํ กโรตีติ อตฺโถฯ อถ วา โส เอวํ วิรตฺโต ยถา ทิฏฺฐํ สงฺขารคตํ, ตถา อทิฏฺฐํ อตฺตโน ญาเณน นิโรเธติ, โน สมุเทติฯ นิโรธเมวสฺส มนสิกโรติ, โน สมุทยนฺติ อตฺโถฯ โส เอวํ ปฏิปนฺโน ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? อยญฺหิ อนิจฺจาทิอนุปสฺสนา สทฺธิํ ขนฺธาภิสงฺขาเรหิ กิเลสานํ ปริจฺจชนโต, สงฺขตโทสทสฺสเนน ตพฺพิปรีเต นิพฺพาเน ตนฺนินฺนตาย ปกฺขนฺทนโต ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโค ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโค จาติ วุจฺจติฯ ตสฺมา ตาย สมนฺนาคโต โยคาวจโร วุตฺตนเยน กิเลเส จ ปริจฺจชติ, นิพฺพาเน จ ปกฺขนฺทติฯ

เตน วุตฺตํ ‘‘โส วิปสฺสนากฺขเณ อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺญาโต จิตฺตํ โมเจนฺโต วิโมเจนฺโต …เป.… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย อาทานโต จิตฺตํ โมเจนฺโต วิโมเจนฺโต อสฺสสติ เจว ปสฺสสติ จา’’ติฯ

ตตฺถ อนิจฺจสฺส, อนิจฺจนฺติ วา อนุปสฺสนา อนิจฺจานุปสฺสนาฯ เตภูมกธมฺมานํ อนิจฺจตํ คเหตฺวา ปวตฺตาย วิปสฺสนาย เอตํ นามํฯ นิจฺจสญฺญาโตติ สงฺขตธมฺเม ‘‘นิจฺจา สสฺสตา’’ติ ปวตฺตาย มิจฺฉาสญฺญายฯ สญฺญาสีเสน จิตฺตทิฏฺฐีนมฺปิ คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอส นโย สุขสญฺญาทีสุปิฯ นิพฺพิทานุปสฺสนายาติ สงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทนากาเรน ปวตฺตาย อนุปสฺสนายฯ นนฺทิโตติ สปฺปีติกตณฺหาโตฯ วิราคานุปสฺสนายาติ ตถา วิรชฺชนากาเรน ปวตฺตาย อนุปสฺสนายฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ราคโต โมเจนฺโต’’ติฯ นิโรธานุปสฺสนายาติ สงฺขารานํ นิโรธสฺส อนุปสฺสนายฯ ยถา สงฺขารา นิรุชฺฌนฺติเยว, อายติํ ปุนพฺภววเสน น อุปฺปชฺชนฺติ, เอวํ วา อนุปสฺสนา นิโรธานุปสฺสนาฯ มุญฺจิตุกมฺยตา หิ อยํ พลปฺปตฺตาฯ เตนาห ‘‘สมุทยโต โมเจนฺโต’’ติฯ ปฏินิสฺสชฺชนากาเรน ปวตฺตา อนุปสฺสนา ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาฯ อาทานโตติ นิจฺจาทิวเสน คหณโต, ปฏิสนฺธิคฺคหณโต วาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

[236] อนิจฺจนฺติ อนุปสฺสี, อนิจฺจสฺส วา อนุปสฺสนสีโล อนิจฺจานุปสฺสีติ เอตฺถ กิํ ปเนตํ อนิจฺจํ, กถํ วา อนิจฺจํ, กา วา อนิจฺจานุปสฺสนา, กสฺส วา อนิจฺจานุปสฺสนาติ จตุกฺกํ วิภาเวตพฺพนฺติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนิจฺจํ เวทิตพฺพ’’นฺติอาทิมาหฯ

ตตฺถ นิจฺจํ นาม ธุวํ สสฺสตํ ยถา ตํ นิพฺพานํ, น นิจฺจนฺติ อนิจฺจํ, อุทยพฺพยวนฺตํ, อตฺถโต สงฺขตา ธมฺมาติ อาห ‘‘อนิจฺจนฺติ ปญฺจกฺขนฺธาฯ กสฺมา? อุปฺปาทวยญฺญถตฺตภาวา’’ติ, อุปฺปาทวยญฺญถตฺตสพฺภาวาติ อตฺโถฯ ตตฺถ สงฺขตธมฺมานํ เหตุปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชนํ อหุตฺวา สมฺภโว อตฺตลาโภ อุปฺปาโทฯ อุปฺปนฺนานํ เตสํ ขณนิโรโธ วินาโส วโยฯ ชราย อญฺญถาภาโว อญฺญถตฺตํฯ ยถา หิ อุปฺปาทาวตฺถาย ภินฺนาย ภงฺคาวตฺถายํ วตฺถุเภโท นตฺถิ, เอวํ ฐิติสงฺขาตาย ภงฺคาภิมุขาวตฺถายมฺปิ วตฺถุเภโท นตฺถิ, ยตฺถ ชราโวหาโรฯ ตสฺมา เอกสฺสาปิ ธมฺมสฺส ชรา ยุชฺชติ, ยา ขณิกชราติ วุจฺจติฯ

เอกํเสน จ อุปฺปาทภงฺคาวตฺถาสุ วตฺถุโน อเภโท อิจฺฉิตพฺโพ, อญฺญถา ‘‘อญฺโญ อุปฺปชฺชติ, อญฺโญ ภิชฺชตี’’ติ อาปชฺเชยฺย ฯ ตยิมํ ขณิกชรํ สนฺธายาห ‘‘อญฺญถตฺต’’นฺติฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต กถยิสฺสามฯ

ยสฺส ลกฺขณตฺตยสฺส ภาวา ขนฺเธสุ อนิจฺจสมญฺญา, ตสฺมิํ ลกฺขณตฺตเย อนิจฺจตาสมญฺญาติ ‘‘อนิจฺจตาติ เตสํเยว อุปฺปาทวยญฺญถตฺต’’นฺติ วตฺวา วิเสสโต ธมฺมานํ ขณิกนิโรเธ อนิจฺจตาโวหาโรติ ทสฺเสนฺโต ‘‘หุตฺวา อภาโว วา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุปฺปาทปุพฺพกตฺตา อภาวสฺส หุตฺวาคหณํฯ เตน ปากภาวปุพฺพกตฺตํ วินาสภาวสฺส ทสฺเสติฯ เตเนวากาเรนาติ นิพฺพตฺตนากาเรเนวฯ ขณภงฺเคนาติ ขณิกนิโรเธนฯ ตสฺสา อนิจฺจตายาติ ขณิกภงฺคสงฺขาตาย อนิจฺจตายฯ ตาย อนุปสฺสนายาติ ยถาวุตฺตาย อนิจฺจานุปสฺสนายฯ สมนฺนาคโตติ สมงฺคิภูโต โยคาวจโรฯ

ขโย สงฺขารานํ วินาโส, วิรชฺชนํ เตสํเยว วิลุชฺชนํ วิราโค, ขโย เอว วิราโค ขยวิราโค, ขณิกนิโรโธฯ อจฺจนฺตเมตฺถ เอตสฺมิํ อธิคเต สงฺขารา วิรชฺชนฺติ นิรุชฺฌนฺตีติ อจฺจนฺตวิราโค, นิพฺพานํฯ เตนาห ‘‘ขยวิราโค สงฺขารานํ ขณภงฺโค, อจฺจนฺตวิราโค นิพฺพาน’’นฺติฯ ตทุภยวเสน ปวตฺตาติ ขยวิราคานุปสฺสนาวเสน วิปสฺสนาย, อจฺจนฺตวิราคานุปสฺสนาวเสน มคฺคสฺส ปวตฺติ โยเชตพฺพาฯ อารมฺมณโต วา วิปสฺสนาย ขยวิราคานุปสฺสนาวเสน ปวตฺติ, ตนฺนินฺนภาวโต อจฺจนฺตวิราคานุปสฺสนาวเสน, มคฺคสฺส ปน อสมฺโมหโต ขยวิราคานุปสฺสนาวเสน, อารมฺมณโต อจฺจนฺตวิราคานุปสฺสนาวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา ยสฺมา วิราคานุปสฺสี-ปเท วุตฺตนยานุสาเรน ‘‘ทฺเว นิโรธา ขยนิโรโธ จ อจฺจนฺตนิโรโธ จา’’ติ เอวมาทิอตฺถวณฺณนํ อติทิสติ, ตสฺมา วิราคฏฺฐาเน นิโรธปทํ ปกฺขิปิตฺวา ‘‘ขโย สงฺขารานํ วินาโส’’ติอาทินา อิธ วุตฺตนเยน ตสฺส อตฺถวณฺณนา เวทิตพฺพาฯ

ปฏินิสฺสชฺชนํ ปหาตพฺพสฺส ตทงฺควเสน วา สมุจฺเฉทวเสน วา ปริจฺจชนํ ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโคฯ ตถา สพฺพูปธีนํ ปฏินิสฺสคฺคภูเต วิสงฺขาเร อตฺตโน นิสฺสชฺชนํ, ตนฺนินฺนตาย วา ตทารมฺมณตาย วา ตตฺถ ปกฺขนฺทนํ ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโค

ตทงฺควเสนาติ เอตฺถ อนิจฺจานุปสฺสนา ตาว ตทงฺคปฺปหานวเสน นิจฺจสญฺญํ ปริจฺจชติ, ปริจฺจชนฺตี จ ตถา อปฺปวตฺติยํ เย ‘‘นิจฺจ’’นฺติ คหณวเสน กิเลสา, ตมฺมูลกา อภิสงฺขารา, ตทุภยมูลกา จ วิปากกฺขนฺธา อนาคเต อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เต สพฺเพปิ อปฺปวตฺติกรณวเสน ปริจฺจชติ, ตถา ทุกฺขสญฺญาทโยฯ เตนาห ‘‘วิปสฺสนา หิ ตทงฺควเสน สทฺธิํ ขนฺธาภิสงฺขาเรหิ กิเลเส ปริจฺจชตี’’ติฯ

สงฺขตโทสทสฺสเนนาติ สงฺขเต เตภูมเก สงฺขารคเต อนิจฺจตาทิโทสทสฺสเนนฯ นิจฺจาทิภาเวน ตพฺพิปรีเตฯ ตนฺนินฺนตายาติ ตทธิมุตฺตตายฯ ปกฺขนฺทตีติ อนุปวิสติ อนุปวิสนฺตํ วิย โหติฯ สทฺธิํ ขนฺธาภิสงฺขาเรหิ กิเลเส ปริจฺจชตีติ มคฺเคน กิเลเสสุ ปริจฺจตฺเตสุ อวิปากธมฺมตาปาทเนน อภิสงฺขารา, ตมฺมูลกา จ ขนฺธา อนุปฺปตฺติรหภาเวน ปริจฺจตฺตา นาม โหนฺตีติ สพฺเพปิ เต มคฺโค ปริจฺจชตีติ วุตฺตํฯ อุภยนฺติ วิปสฺสนาญาณํ, มคฺคญาณญฺจฯ มคฺคญาณมฺปิ หิ โคตฺรภุญาณสฺส อนุ ปจฺฉา นิพฺพานทสฺสนโต ‘‘อนุปสฺสนา’’ติ วุจฺจติฯ

โสฬสวตฺถุวเสน จาติ โสฬสนฺนํ วตฺถูนํ วเสนาปิ วุจฺจมานสนฺตภาวาทิวเสนาปีติ สมุจฺจยตฺโถ -สทฺโทฯ ‘‘อานาปานสฺสติ ภาวิตา’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ

[237] อสฺสาติ อานาปานสฺสติสมาธิสฺสฯ กามวิตกฺกาทิวิตกฺกุปจฺเฉทสมตฺถตายปิ มหานิสํสตา เวทิตพฺพาติ สมฺพนฺโธฯ อยนฺติ อานาปานสฺสติสมาธิฯ อุจฺจาวเจสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺติเยว อิโต จิโต จ จิตฺตสฺส วิธาวนํ

วิชฺชา นาม มคฺโคฯ วิมุตฺติ ผลํฯ มูลภาโว วิปสฺสนาย ปาทกภาโวฯ จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน ปริปูเรติ กายานุปสฺสนาทีนํ จตุนฺนํ อนุปสฺสนานํ วเสน ตสฺสา ภาวนาย ปวตฺตนโตฯ สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ โพชฺฌงฺคภาวนาย วินา สติปฏฺฐานภาวนาปาริปูริยา อภาวโตฯ วิชฺชาวิมุตฺติํ ปริปูเรนฺติ โพชฺฌงฺคภาวนาย ตาสํ สิขาปฺปตฺติภาวโตฯ จริมกานนฺติ อนฺติมกานํฯ

[238] นิโรธวเสนาติ นิรุชฺฌนวเสนฯ ภวจริมกาติ ภววเสน จริมกา นิหีนภวปวตฺติโนฯ ตถา ฌานจริมกา เวทิตพฺพาฯ จุติจริมกาติ จุติยา จริมกา จุติกฺขณปวตฺติโน สพฺพปริโยสานกาฯ ตสฺมาติ ตีสุ ภเวสุ นิหีเน กามภเว ปวตฺตนโตฯ เตติ อสฺสาสปสฺสาสาฯ ปุรโตติ เหฏฺฐาฯ ยสฺมา วิภงฺคฏฺฐกถายํ (วิภ. อฏฺฐ. 26 ปกิณฺณกกถา) รูปธมฺมานํ โสฬสจิตฺตกฺขณายุกตา วิภาวิตา, ตสฺมา ‘‘โสฬสเมน จิตฺเตน สทฺธิํ อุปฺปชฺชิตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ จุติจิตฺตสฺส ปุรโตติ วา จุติจิตฺตํ อวธิภาเวน คเหตฺวา ตโต โอรํ โสฬสเมน จิตฺเตน สทฺธิํ อุปฺปชฺชิตฺวาติ เอวํ ปน อตฺเถ คยฺหมาเน สตฺตรสจิตฺตกฺขณายุกตาว อสฺสาสปสฺสาสานํ วุตฺตา โหติฯ

อิเม กิร อิมํ กมฺมฏฺฐานํ อนุยุตฺตสฺส ภิกฺขุโน ปากฏา โหนฺตีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘อานาปานารมฺมณสฺส สุฏฺฐุ ปริคฺคหิตตฺตา’’ติฯ ตเมวตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘จุติจิตฺตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ อายุอนฺตรํ นาม ชีวิตนฺตรํ ชีวนกฺขณาวธิฯ ธมฺมตาย เอวาติ สภาเวเนว, รุจิวเสเนวาติ อตฺโถฯ

จนฺทาโลกํ โอโลเกตฺวาติ ชุณฺหปกฺเข ปโทสเวลายํ สมนฺตโต อาสิญฺจมานขีรธารํ วิย คคนตลํ, รชตปตฺตสทิสวาลิกาสนฺถตญฺจ ภูมิภาคํ ทิสฺวา ‘‘รมณีโย วตายํ กาโล, เทโส จ มม อชฺฌาสยสทิโส, กีว จิรํ นุ โข อยํ ทุกฺขภาโร วหิตพฺโพ’’ติ อตฺตโน อายุสงฺขาเร อุปธาเรตฺวา ปริกฺขีเณติ อธิปฺปาโยฯ เลขํ กตฺวาติ จงฺกเม ติริยํ เลขํ กตฺวาฯ

อนุยุญฺเชถาติ อนุยุญฺเชยฺย, ภาเวยฺยาติ อตฺโถฯ

อุปสมานุสฺสติกถาวณฺณนา

[239] เอวนฺติ ยถาวุตฺเตน วิราคาทิคุณานุสฺสรณปฺปกาเรนฯ สพฺพทุกฺขูปสมสงฺขาตสฺสาติ ทุกฺขทุกฺขาทิเภทํ สพฺพมฺปิ ทุกฺขํ อุปสมฺมติ เอตฺถาติ สพฺพทุกฺขูปสโมติ สงฺขาตพฺพสฺสฯ