ตตฺถ สรภูติ เอกา นที, ‘‘ยํ โลเก สรภู’’ติ วทนฺติฯ นินฺนคา วาจิรวตีติ ‘‘อจิรวตี’’ติ เอวํนามิกา นที, วาติ สพฺพตฺถ วา-สทฺโท อนิยมตฺโถฯ เตน อวุตฺตา โคธาวรีจนฺทภาคาทิกา สงฺคณฺหาติฯ ปาณนฏฺเฐน ปาณีนํ สตฺตานํ ยํ มลํ สีลชลํ วิโสธยติ, ตํ มลํ วิโสเธตุํ น สกฺกุณนฺติ คงฺคาทโย นทิโยติ ปฐมคาถาย น-การํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ หาราติ มุตฺตาหาราฯ มณโยติ เวฬุริยาทิมณโยฯ อริยนฺติ วิสุทฺธํฯ สีลสมุฏฺฐาโน กิตฺติสทฺโท คนฺโธ มโนหรภาวโต, ทิสาสุ อภิพฺยาปนโต จ ‘‘สีลคนฺโธ’’ติ วุตฺโตฯ โส หิ ปฏิวาเตปิ ปวตฺตติฯ เตนาห ภควา ‘‘สตญฺจ คนฺโธ ปฏิวาตเมตี’’ติ (ธ. ป. 54; อ. นิ. 3.80; มิ. ป. 5.4.1)ฯ โทสานํ พลํ นาม วตฺถุชฺฌาจาโร, ตํ เตสํ กาตุํ อเทนฺตํ สีลํ โทสานํ พลํ ฆาเตตีติ เวทิตพฺพํฯ

สีลปฺปเภทกถาวณฺณนา

[10] ‘‘กติวิธ’’นฺติ เอตฺถ วิธ-สทฺโท โกฏฺฐาสปริยาโย ‘‘เอกวิเธน รูปสงฺคโห’’ติอาทีสุ วิย, ปการตฺโถ วา, กติปฺปการํ กิตฺตกา สีลสฺส ปการเภทาติ อตฺโถฯ สีลนลกฺขเณนาติ สีลนสงฺขาเตน สภาเวนฯ

จรนฺติ เตน สีเลสุ ปริปูรการิตํ อุปคจฺฉนฺตีติ จริตฺตํ, จริตฺตเมว จาริตฺตํฯ วาริตโต เตน อตฺตานํ ตายนฺติ รกฺขนฺตีติ วาริตฺตํฯ อธิโก สมาจาโร อภิสมาจาโร, ตตฺถ นิยุตฺตํ, โส วา ปโยชนํ เอตสฺสาติ อาภิสมาจาริกํฯ อาทิ พฺรหฺมจริยสฺสาติ อาทิพฺรหฺมจริยํ, ตเทว อาทิพฺรหฺมจริยกํฯ วิรมติ เอตาย, สยํ วา วิรมติ, วิรมณํ วา วิรติ, น วิรตีติ อวิรติฯ นิสฺสยตีติ นิสฺสิตํ, น นิสฺสิตนฺติ อนิสฺสิตํฯ ปริยนฺโต เอตสฺส อตฺถีติ ปริยนฺตํ, กาเลน ปริยนฺตํ กาลปริยนฺตํ, ยถาปริจฺฉินฺโน วา กาโล ปริยนฺโต เอตสฺสาติ กาลปริยนฺตํฯ ยาว ปาณนํ ชีวนํ โกฏิ เอตสฺสาติ อาปาณโกฏิกํฯ อตฺตโน ปจฺจเยหิ โลเก นิยุตฺตํ, ตตฺถ วา วิทิตนฺติ โลกิยํฯ โลกํ อุตฺตรตีติ โลกุตฺตรํฯ

ปจฺจยโต, ผลโต จ มชฺฌิมปณีเตหิ นิหีนํ, เตสํ วา คุเณหิ ปริหีนนฺติ หีนํฯ อตฺตโน ปจฺจเยหิ ปธานภาวํ นีตนฺติ ปณีตํฯ

อุภินฺนเมว เวมชฺเฌ ภวํ มชฺฌิมํฯ อตฺตาธิปติโต อาคตํ อตฺตาธิปเตยฺยํฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ตณฺหาย, ทิฏฺฐิยา วา ปรามฏฺฐํ ปธํสิตนฺติ ปรามฏฺฐํฯ ตปฺปฏิกฺเขปโต อปรามฏฺฐํฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธกิเลสํ ปฏิปฺปสฺสทฺธํฯ สิกฺขาสุ ชาตํ, เสกฺขสฺส อิทนฺติ วา เสกฺขํฯ ปรินิฏฺฐิตสิกฺขากิจฺจตาย อเสกฺขธมฺมปริยาปนฺนํ อเสกฺขํฯ ตทุภยปฏิกฺเขเปน เนวเสกฺขนาเสกฺขํฯ หานํ ภชติ, หานภาโค วา เอตสฺส อตฺถีติ หานภาคิยํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อปฺปปริมาณตฺตา ปริยนฺตวนฺตํ, ปาริสุทฺธิวนฺตญฺจ สีลํ ปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํฯ อนปฺปปริมาณตฺตา อปริยนฺตํ, ปาริสุทฺธิวนฺตญฺจ สีลํ อปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํฯ สพฺพโส ปุณฺณํ, ปาริสุทฺธิวนฺตญฺจ สีลํ ปริปุณฺณปาริสุทฺธิสีลํฯ

[11] วุตฺตนเยนาติ ‘‘สีลนฏฺเฐน สีล’’นฺติอาทินา (วิสุทฺธิ. 1.7) เหฏฺฐา วุตฺเตน นเยนฯ อิทํ กตฺตพฺพนฺติ ปญฺญตฺตสิกฺขาปทปูรณนฺติ อิทํ อาภิสมาจาริกํ กตฺตพฺพํ ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ เอวํ ปญฺญตฺตสฺส สิกฺขาปทสีลสฺส ปูรณํฯ สิกฺขาปทสีลํ หิ ปูเรนฺโต สิกฺขาปทมฺปิ ปูเรติ ปาเลติ นามฯ สิกฺขา เอว วา สิกฺขิตพฺพโต, ปฏิปชฺชิตพฺพโต จ สิกฺขาปทํฯ ตสฺส ปูรณนฺติปิ โยเชตพฺพํฯ อิทํ น กตฺตพฺพนฺติ ปฏิกฺขิตฺตสฺส อกรณนฺติ อิทํ ทุจฺจริตํ น กตฺตพฺพนฺติ ภควตา ปฏิกฺขิตฺตสฺส อกรณํ วิรมณํฯ จรนฺติ ตสฺมินฺติ ตสฺมิํ สีเล ตํสมงฺคิโน จรนฺตีติ สีลสฺส อธิกรณตํ วิภาเวนฺโต เตสํ ปวตฺติฏฺฐานภาวํ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘สีเลสุ ปริปูรการิตาย ปวตฺตนฺตี’’ติฯ วาริตนฺติ อิทํ น กตฺตพฺพนฺติ ปฏิกฺขิตฺตํ อกปฺปิยํ ฯ ตายนฺตีติ อกรเณเนว ตายนฺติฯ เตนาติ วาริตฺตสีลมาหฯ วาเรติ วา สตฺถา เอตฺถ, เอเตน วาติ วาริตํ, สิกฺขาปทํฯ ตํ อวิโกเปนฺโต ตายนฺติ เตนาติ วาริตฺตํฯ สทฺธาวีริยสาธนนฺติ สทฺธาย, อุฏฺฐานวีริเยน จ สาเธตพฺพํฯ น หิ อสทฺโธ, กุสีโต จ วตฺตปฏิปตฺติํ ปริปูเรติ, สทฺโธ เอว สตฺถารา ปฏิกฺขิตฺเต อณุมตฺเตปิ วชฺเช ภยทสฺสาวี สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสูติ อาห ‘‘สทฺธาสาธนํ วาริตฺต’’นฺติฯ

อธิสีลสิกฺขาปริยาปนฺนตฺตา อภิวิสิฏฺโฐ สมาจาโรติ อภิสมาจาโรติ อาห ‘‘อุตฺตมสมาจาโร’’ติฯ อภิสมาจาโรว อาภิสมาจาริกํ, ยถา เวนยิโกติ (อ. นิ. 8.11; ปารา. 8) อธิปฺปาโยฯ

อภิสมาจาโร อุกฺกฏฺฐนิทฺเทสโต มคฺคสีลํ, ผลสีลญฺจ, ตํ อารพฺภ อุทฺทิสฺส ตทตฺถํ ตปฺปโยชนํ ปญฺญตฺตํ อาภิสมาจาริกํฯ สุปริสุทฺธานิ ตีณิ กายกมฺมานิ, จตฺตาริ วจีกมฺมานิ, สุปริสุทฺโธ อาชีโวติ อิทํ อาชีวฏฺฐมกํฯ ตตฺถ กามํ อาชีวเหตุกโต สตฺตวิธทุจฺจริตโต วิรติ สมฺมาอาชีโวติ โสปิ สตฺตวิโธ โหติ, สมฺมาชีวตาสามญฺเญน ปน ตํ เอกํ กตฺวา วุตฺตํฯ อถ วา ติวิธกุหนวตฺถุสนฺนิสฺสยโต มิจฺฉาชีวโต วิรติํ เอกชฺฌํ กตฺวา วุตฺโต ‘‘อาชีโว สุปริสุทฺโธ’’ติฯ เสฏฺฐจริยภาวโต มคฺโค เอว พฺรหฺมจริยนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยํ, ตสฺสฯ อาทิภาวภูตนฺติ อาทิมฺหิ ภาเวตพฺพตํ นิปฺผาเทตพฺพตํ ภูตํ ปตฺตํ อาทิภาวภูตํฯ กิญฺจาปิ เทสนานุกฺกเมน สมฺมาทิฏฺฐิ อาทิ, ปฏิปตฺติกฺกเมน ปน อาชีวฏฺฐมกสีลํ อาทีติฯ ตสฺส สมฺปตฺติยาติ อาภิสมาจาริกสฺส สมฺปชฺชเนน ปริปูรเณน อาทิพฺรหฺมจริยกํ สมฺปชฺชติฯ โย หิ ลหุกานิปิ อปฺปสาวชฺชานิ ปริวชฺเชติ, โส ครุกานิ มหาสาวชฺชานิ พหฺวาทีนวานิ ปริวชฺเชสฺสตีติ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติฯ สุตฺตํ ปน เอตมตฺถํ พฺยติเรกวเสน วิภาเวติฯ ตตฺถ ธมฺมนฺติ สีลํฯ ตํ หิ อุปริคุณวิเสสานํ ธารณฏฺเฐน ธมฺโมติ วุจฺจติฯ

วิรติสีลสฺส อิตรสีเลน สติปิ สมฺปโยคาทิเก อสมฺมิสฺสกตาทสฺสนตฺถํ ‘‘เวรมณิมตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ

‘‘นิสฺสิตานิสฺสิตวเสนา’’ติ เอตฺถ ลพฺภมานนิสฺสยํ ตาว ทสฺเสตุํ ‘‘นิสฺสโย’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตณฺหาจริเตน นิสฺสยิตพฺพโต ตณฺหาว ตณฺหานิสฺสโยฯ ตถา ทิฏฺฐินิสฺสโยฯ ทิฏฺฐิจริโต หิ อสติปิ ทิฏฺฐิยา ตณฺหาวิรเห ทิฏฺฐินิสฺสิโตว ปวตฺตติฯ เทโวติ จตุมหาราชสกฺกสุยามาทิปากฏเทวมาห ฯ เทวญฺญตโรติ อปากฏํฯ ตณฺหํ เอว นิสฺสิตนฺติ ตณฺหานิสฺสิตํฯ ตณฺหาย นิสฺสิตนฺติ จ เกจิ วทนฺติฯ เตสํ ‘‘ทฺเว นิสฺสยา’’ติอาทินา วิรุชฺฌติฯ สุทฺธิทิฏฺฐิยาติ ‘‘อิติ สํสารสุทฺธิ ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ ปวตฺตทิฏฺฐิยา, โลกุตฺตรํ สีลนฺติ อธิปฺปาโยฯ ตสฺเสวาติ โลกุตฺตรสฺเสว สมฺภารภูตํ การณภูตํ, วิวฏฺฏูปนิสฺสยนฺติ อตฺโถฯ

กาลปริจฺเฉทํ กตฺวาติ ‘‘อิมญฺจ รตฺติํ, อิมญฺจ ทิว’’นฺติอาทินา (อ. นิ. 8.41) วิย กาลวเสน ปริจฺเฉทํ กตฺวาฯ

กาลปริจฺเฉทํ อกตฺวา สมาทินฺนมฺปิ อนฺตราวิจฺฉินฺนํ สมฺปตฺตวิรติวเสน ยาวชีวํ ปวตฺติตมฺปิ อาปาณโกฏิกํ น โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยาวชีวํ สมาทิยิตฺวา ตเถว ปวตฺติต’’นฺติ วุตฺตํฯ

ลาภยสญาติองฺคชีวิตวเสนาติ ลาภยสานํ อนุปฺปนฺนานํ อุปฺปาทนวเสน, อุปฺปนฺนานํ รกฺขณวเสน เจว วฑฺฒนวเสน จ ญาติองฺคชีวิตานํ อวินาสนวเสนฯ กิํ โส วีติกฺกมิสฺสตีติ โย วีติกฺกมาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทติ, โส กายวาจาหิ วีติกฺกมิสฺสตีติ กิํ อิทํ, นตฺเถตนฺติ อตฺโถฯ ปฏิกฺเขเป หิ อยํ กิํ-สทฺโทฯ

อารมฺมณภาเวน วโณ วิย อาสเว กามาสวาทิเก ปคฺฆรตีติ สมฺปโยคภาวาภาเวปิ สหาสเวหีติ สาสวํฯ เตภูมกธมฺมชาตนฺติ สีลํ ตปฺปริยาปนฺนนฺติ อาห ‘‘สาสวํ สีลํ โลกิย’’นฺติฯ ภววิเสสา สมฺปตฺติภวาฯ วินโยติ วินยปริยตฺติ, ตตฺถ วา อาคตสิกฺขาปทานิฯ ปาโมชฺชํ ตรุณปีติฯ ยถาภูตญาณทสฺสนํ สปจฺจยนามรูปทสฺสนํ, ตทธิฏฺฐานา วา ตรุณวิปสฺสนาฯ นิพฺพิทาติ นิพฺพิทาญาณํฯ เตน พลววิปสฺสนมาหฯ วิราโค มคฺโคฯ วิมุตฺติ อรหตฺตผลํฯ วิมุตฺติญาณทสฺสนํ ปจฺจเวกฺขณาฯ กถาติ วินยกถาฯ มนฺตนาติ วินยวิจารณาฯ อุปนิสาติ ยถาวุตฺตการณปรมฺปราสงฺขาโต อุปนิสฺสโยฯ โลกุตฺตรํ มคฺคผลจิตฺตสมฺปยุตฺตํ อาชีวฏฺฐมกสีลํฯ ตตฺถ มคฺคสีลํ ภวนิสฺสรณาวหํ โหติ, ปจฺจเวกฺขณญาณสฺส จ ภูมิ, ผลสีลํ ปน ปจฺจเวกฺขณาญาณสฺเสว ภูมิฯ

[12] หีนาธิมุตฺติวเสน ฉนฺทาทีนมฺปิ หีนตาฯ ปณีตาธิมุตฺติวเสน ปณีตตาฯ ตทุภยเวมชฺฌตาวเสน มชฺฌิมตาฯ ยเถว หิ กมฺมํ อายูหนวเสน หีนาทิเภทภินฺนํ โหติ, เอวํ ฉนฺทาทโยปิ ปวตฺติอาการวเสนฯ โส จ เนสํ ปวตฺติอากาโร อธิมุตฺติเภเทนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยสกามตายาติ กิตฺติสิโลกาภิรติยา, ปริวาริจฺฉาย วาฯ ‘‘กถํ นาม มาทิโส อีทิสํ กเรยฺยา’’ติ ปาปชิคุจฺฉาย อริยภาวํ นิสฺสายฯ อนุปกฺกิลิฏฺฐนฺติ อตฺตุกฺกํสนปรวมฺภนาหิ, อญฺเญหิ จ อุปกฺกิเลเสหิ อนุปกฺกิลิฏฺฐํฯ ภวโภคตฺถายาติ ภวสมฺปตฺติอตฺถญฺเจว โภคสมฺปตฺติอตฺถญฺจฯ อตฺตโน วิโมกฺขตฺถาย ปวตฺติตนฺติ สาวกปจฺเจกโพธิสตฺตสีลมาหฯ

สพฺพสตฺตานํ วิโมกฺขตฺถายาติ สพฺพสตฺตานํ สํสารพนฺธนโต วิโมจนตฺถายฯ ปารมิตาสีลํ มหาโพธิสตฺตสีลํฯ ยา กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตา มหาโพธิํ อารพฺภ ปวตฺตา ปรมุกฺกํสคตโสเจยฺยสลฺเลขา เทสกาลสตฺตาทิวิกปฺปรหิตา สีลปารมิตาฯ

อนนุรูปนฺติ อสารุปฺปํฯ อตฺตา เอว ครุ อธิปติ เอตสฺสาติ อตฺตครุ, ลชฺชาธิโกฯ อตฺตาธิปติโต อาคตํ อตฺตาธิปเตยฺยํฯ โลโก อธิปติ ครุ เอตสฺสาติ โลกาธิปติ, โอตฺตปฺปาธิโกฯ ธมฺโม นามายํ มหานุภาโว เอกนฺตนิยฺยานิโก, โส จ ปฏิปตฺติยาว ปูเชตพฺโพฯ ตสฺมา ‘‘นํ สีลสมฺปทาย ปูเชสฺสามี’’ติ เอวํ ธมฺมมหตฺตํ ปูเชตุกาเมนฯ

ปรามฏฺฐตฺตาติ ปราภววเสน อามฏฺฐตฺตาฯ ตณฺหาทิฏฺฐิโย หิ ‘‘อิมินาหํ สีเลน เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวญฺญตโร วา, อิมินา เม สีเลน สํสารสุทฺธิ ภวิสฺสตี’’ติ ปวตฺตสฺส สีลํ ปรามสนฺติโย ตํ ปราภวํ ปาเปนฺติ มคฺคสฺส อนุปนิสฺสยภาวกรณโตฯ ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺสาติ ปุถุชฺชเนสุ กลฺยาณกสฺสฯ โส หิ ปุถุชฺชโนว หุตฺวา กลฺยาเณหิ สีลาทีหิ สมนฺนาคโตฯ ปรามสนกิเลสานํ วิกฺขมฺภนโต, สมุจฺฉินฺทนโต จ เตหิ น ปรามฏฺฐนฺติ อปรามฏฺฐํฯ ตสฺส ตสฺส กิเลสทรถสฺส ปฏิปฺปสฺสมฺภนโต วูปสมนโต ปฏิปฺปสฺสทฺธํฯ

กตปฏิกมฺมนฺติ วุฏฺฐานเทสนาหิ ยถาธมฺมํ กตปฏิการํฯ เอวํ หิ ตํ สีลํ ปฏิปากติกเมว โหติฯ เตนาห ‘‘ตํ วิสุทฺธ’’นฺติฯ ‘‘กตปฏิกมฺม’’นฺติ อิมินา จ ‘‘น ปุเนวํ กริสฺส’’นฺติ อธิฏฺฐานมฺปิ สงฺคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘อจฺฉมํสํ นุ โข, สูกรมํสํ นุ โข’’ติอาทินา วตฺถุมฺหิ วา, ‘‘ปาจิตฺติยํ นุ โข, ทุกฺกฏํ นุ โข’’ติอาทินา อาปตฺติยา วา, ‘‘มยา ตํ วตฺถุ วีติกฺกนฺตํ นุ โข, น นุ โข วีติกฺกนฺต’’นฺติอาทินา อชฺฌาจาเร วา เวมติกสฺส สํสยาปนฺนสฺสฯ วิโสเธตพฺพํ ยถาธมฺมํ ปฏิกมฺเมนฯ วิมติ เอว เวมติกํ, ตสฺมิํ เวมติเก สติ, วิมติยา อุปฺปนฺนายาติ อตฺโถฯ วิมติ ปฏิวิเนตพฺพาติ สยํ วา ตํ วตฺถุํ วิจาเรตฺวา, วินยธเร วา ปุจฺฉิตฺวา กงฺขา วิโนเทตพฺพาฯ นิกฺกงฺเขน ปน กปฺปิยํ เจ กาตพฺพํ, อกปฺปิยํ เจ ฉฑฺเฑตพฺพํฯ เตนาห ‘‘อิจฺจสฺส ผาสุ ภวิสฺสตี’’ติฯ

‘‘จตูหิ อริยมคฺเคหี’’ติอาทินา มคฺคผลปริยาปนฺนํ สีลํ มคฺคผลสมฺปยุตฺตํ วุตฺตํฯ สมุทาเยสุ ปวตฺตโวหารา อวยเวสุปิ ปวตฺตนฺตีติฯ เสสนฺติ สพฺพํ โลกิยสีลํฯ

ปกติปีติ สภาโวปิฯ สุขสีโล สขิโล สุขสํวาโสฯ เตน ปริยาเยนาติ ปกติอตฺถวาจกตฺเถนฯ เอกจฺจํ อพฺยากตํ สีลํ อิธาธิปฺเปตสีเลน เอกสงฺคหนฺติ อกุสลสฺเสวายุชฺชมานตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ อกุสล’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตถา หิ เสกฺขตฺติกํ อิธ คหิตํ, อิธ น อุปนีตํ กุสลตฺติกนฺติ อธิปฺปาโยฯ วุตฺตนเยเนวาติ วุตฺเตเนว นเยน กุสลตฺติกํ อคฺคเหตฺวา หีนตฺติกาทีนํ ปญฺจนฺนํ ติกานํ วเสน อสฺส สีลสฺส ติวิธตา เวทิตพฺพาฯ

[13] โยธาติ โย อิธฯ วตฺถุวีติกฺกเมติ อาปตฺติยา วตฺถุโน วีติกฺกมเน อชฺฌาจาเรฯ กามสงฺกปฺปาทโย นว มหาวิตกฺกา มิจฺฉาสงฺกปฺปาฯ เอวรูปสฺสาติ เอทิสสฺสฯ ตสฺส หิ สีลวนฺเต อนุปสงฺกมิตฺวา ทุสฺสีเล เสวนฺตสฺส ตโต เอว เตสํ ทิฏฺฐานุคติํ อาปชฺชเนน ปณฺณตฺติวีติกฺกเม อโทสทสฺสาวิโน มิจฺฉาสงฺกปฺปพหุลตาย มนจฺฉฏฺฐานิ อินฺทฺริยานิ อรกฺขโต สีลํ เอกํเสเนว หานภาคิยํ โหติ, น ฐิติภาคิยํ, กุโต วิเสสาทิภาคิยตาฯ สีลสมฺปตฺติยาติ สีลปาริปูริยา จตุปาริสุทฺธิสีเลนฯ อฆฏนฺตสฺส อุตฺตรีติ อุตฺตริ วิเสสาธิคมาย อวายมนฺตสฺสฯ ฐิติภาคิยํ สีลํ ภวติ อสมาธิสํวตฺตนิยตฺตาฯ สมฺปาทิเต หิ สมาธิสฺมิํ สีลสฺส สมาธิสํวตฺตนิยตา นิจฺฉิยติฯ สมาธตฺถายาติ สมถวเสน สมาธานตฺถายฯ นิพฺพิทนฺติ วิปสฺสนํฯ พลววิปสฺสนาทสฺสนตฺถํ นิพฺพิทาคหณํ ตาวตาปิ สีลสฺส นิพฺเพธภาคิยภาวสิทฺธิโตฯ

ยานิ จ สิกฺขาปทานิ เนสํ รกฺขิตพฺพานีติ สมฺพนฺโธ, ตานิ ปน อสาธารณปญฺญตฺติโต อญฺญานิฯ เนสนฺติ ‘‘รกฺขิตพฺพานี’’ติ ปทํ อเปกฺขิตฺวา กตฺตริ สามิวจนํ, เตหิ ภิกฺขูหีติ อตฺโถฯ สติ วา อุสฺสาเหติ อุสฺสกฺกิตฺวา สีลานิ รกฺขิตุํ อุสฺสาเห สติฯ ทสาติ สามเณเรหิ รกฺขิตพฺพสีลมาห ฆฏิการาทีนํ วิยฯ อฏฺฐาติ นจฺจาทิมาลาทิเวรมณิํ เอกํ กตฺวา สพฺพปจฺฉิมวชฺชานิ อฏฺฐฯ

อวีติกฺกโมติ ปญฺจนฺนํ สีลานํ อวีติกฺกโมฯ ปกติสีลนฺติ สภาวสีลํฯ ตตฺรูปปตฺตินิยตํ หิ สีลํ อุตฺตรกุรุกานํฯ มริยาทาจาริตฺตนฺติ ตสฺส ตสฺส สาวชฺชสฺส อกรเณ มริยาทภูตํ, ตตฺถ ตตฺถ กุลาทีสุ ปุพฺพปุริเสหิ ฐปิตํ จาริตฺตํฯ กุลเทสปาสณฺฑธมฺโม หิ ‘‘อาจารสีล’’นฺติ อธิปฺเปตํฯ ตตฺถ กุลธมฺโม ตาว พฺราหฺมณาทีนํ อมชฺชปานาทิ, เทสธมฺโม เอกจฺจชนปทวาสีนํ อหิํสนาทิ, ปาสณฺฑธมฺโม ติตฺถิยานํ ยมนิยมาทิฯ ติตฺถิยมตํ หิ ทิฏฺฐิปาเสน, ตณฺหาปาเสน จ เฑติ ปวตฺตติ, ปาสํ วา พาธํ อริยวินยสฺส เฑตีติ ‘‘ปาสณฺฑ’’นฺติ วุจฺจติฯ ‘‘ปกติยา สีลวตี โหตี’’ติ (ที. นิ. 2.20) วจนโต โพธิสตฺตมาตุ ปญฺจสิกฺขาปทสีลํ ปริปุณฺณเมวฯ อิทํ ปน อุกฺกํสคตํ โพธิสตฺตปิตริปิ จิตฺตุปฺปาทมตฺเตนปิ อสํกิลิฏฺฐํ ‘‘ธมฺมตาสีล’’นฺติ วุตฺตํฯ กามคุณูปสํหิตนฺติ กามโกฏฺฐาเสสุ อสฺสาทูปสํหิตํ กามสฺสาทคธิตํฯ ธมฺมตาสีลนฺติ ธมฺมตาย การณนิยาเมน อาคตํ สีลํฯ สีลปารมิํ หิ ปรมุกฺกํสํ ปาเปตฺวา กุจฺฉิคตสฺส มหาโพธิสตฺตสฺส สีลเตเชน คุณานุภาเวน โพธิสตฺตมาตุ สรเสเนว ปรมสลฺเลขปฺปตฺตํ สีลํ โหติฯ มหากสฺสปาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน ภทฺทาทิเก สงฺคณฺหาติฯ เต กิร สุจิรํ กาลํ สุปริสุทฺธสีลา เอว หุตฺวา อาคตาฯ เตนาห ‘‘สุทฺธสตฺตาน’’นฺติฯ ตาสุ ตาสุ ชาตีสูติ สีลวราชมหิํสราชาทิชาตีสุฯ ปุพฺเพ ปุริมชาติยํ สิทฺโธ เหตุ เอตสฺสาติ ปุพฺพเหตุกสีลํฯ อิทํ ปน ปกติสีลาทิสมาทาเนน วินา อวีติกฺกมลกฺขณํ สมฺปตฺตวิรติสงฺคหํ ทฏฺฐพฺพํฯ

ยํ ภควตา เอวํ วุตฺตํ สีลนฺติ สมฺพนฺโธฯ อิธาติ วกฺขมานสีลปริปูรกสฺส ปุคฺคลสฺส สนฺนิสฺสยภูตสาสนปริทีปนํ, อญฺญสาสนสฺส จ ตถาภาวปฏิเสธนํฯ วุตฺตํ เหตํ ‘‘อิเธว, ภิกฺขเว, สมโณ…เป.… สุญฺญา ปรปฺปวาทา สมเณภิ อญฺเญหี’’ติ (ที. นิ. 2.214; ม. นิ. 1.139; อ. นิ. 4.241)ฯ ภิกฺขูติ ตสฺส สีลสฺส ปริปูรกปุคฺคลปริทีปนํฯ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโตติ อิทมสฺส ปาติโมกฺขสีเล ปติฏฺฐิตภาวปริทีปนํฯ วิหรตีติ อิทมสฺส ตทนุรูปวิหารสมงฺคิภาวปริทีปนํฯ อาจารโคจรสมฺปนฺโนติ อิทํ ปาติโมกฺขสํวรสฺส, อุปริอธิคนฺตพฺพคุณานญฺจ อุปการกธมฺมปริทีปนํฯ อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวีติ อิทํ ปาติโมกฺขโต อจวนภาวปริทีปนํฯ สมาทายาติ สิกฺขาปทานํ อนวเสสโต อาทานปริทีปนํฯ

สิกฺขตีติ สิกฺขาย สมงฺคิภาวปริทีปนํ ฯ สิกฺขาปเทสูติ สิกฺขิตพฺพธมฺมปริทีปนํฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ

โสติ ปาติโมกฺขสํวรสีเล ปติฏฺฐิตภิกฺขุฯ เตน ยาทิสสฺส อินฺทฺริยสํวรสีลํ อิจฺฉิตพฺพํ, ตํ ทสฺเสติฯ จกฺขุนาติ ยโต โส สํวโร, ตํ ทสฺเสติฯ รูปนฺติ ยตฺถ โส สํวโร, ตํ ทสฺเสติฯ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยญฺชนคฺคาหีติ สํวรสฺส อุปายํ ทสฺเสติฯ ยตฺวาธิกรณ…เป.… อนฺวาสฺสเวยฺยุนฺติ สํวรสฺส ปฏิปกฺขํ ตตฺถ อาทีนวํ ทสฺเสติฯ สํวราย ปฏิปชฺชตีติ ปเคว สติยา อุปฏฺฐเปตพฺพตํ ทสฺเสติฯ รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยนฺติ สติยา อุปฏฺฐาปนเมว จกฺขุนฺทฺริยสฺส อารกฺขาติ ทสฺเสติฯ จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชตีติ ตถาภูตา สติเยเวตฺถ สํวโรติ ทสฺเสติฯ วีติกฺกมสฺส วเสนาติ สมฺพนฺโธฯ ฉนฺนํ สิกฺขาปทานนฺติ ‘‘อาชีวเหตุ อาชีวการณา อสนฺตํ อภูตํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อุลฺลปตี’’ติอาทินา อาคตานํ ฉนฺนํ ปาราชิกาทิปฏิสํยุตฺตานํ สิกฺขาปทานํฯ สามนฺตชปฺปนาทินา ติวิเธน กุหนวตฺถุนา วิมฺหาปนํ กุหนาฯ อตฺตานํ, ทายกํ วา อุกฺขิปิตฺวา ยถา โส กิญฺจิ ททาติ, เอวํ กถนํ ลปนาฯ นิมิตฺตํ วุจฺจติ ปจฺจยทานสญฺญุปฺปาทกํ กายวจีกมฺมํ, เตน นิมิตฺเตน จรติ, นิมิตฺตํ วา กโรตีติ เนมิตฺติโก, ตสฺส ภาโว เนมิตฺติกตาฯ คนฺธาทโย วิย ลาภาย ปเรสํ อกฺโกสนาทินา นิปิสตีติ นิปฺเปโส, นิปฺเปโสว นิปฺเปสิโก, ตสฺส ภาโว นิปฺเปสิกตาฯ มหิจฺฉตาย อตฺตนา ลทฺธลาเภน ปรโต ลาภปริเยสนา ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตาฯ เอวมาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน อนุปฺปิยภาณิตาจาฏุกมฺยตาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ปฏิสงฺขาเนน ปจฺจเวกฺขณาย ปริสุทฺโธ อสํกิลิฏฺโฐ ปฏิสงฺขานปริสุทฺโธฯ จตฺตาโร ปจฺจยา ปริภุญฺชียนฺติ เอเตนาติ จตุปจฺจยปริโภโค, ตถาปวตฺตา อนวชฺชเจตนาฯ

ปาติโมกฺขสํวรสีลวณฺณนา

[14] ตตฺราติ เตสุ ปาติโมกฺขสํวราทีสุฯ อาทิโต ปฏฺฐายาติ ‘‘อิธ ภิกฺขู’’ติอาทินา (วิภ. 508; ที. นิ. 1.194) อาคตเทสนาย อาทิโต ปภุติฯ วินิจฺฉยกถาติ ตตฺถ สํสยวิธมเนน วินิจฺฉยาวหา กถาฯ ปฐมสฺส อตฺถสฺส สพฺพสาธารณตฺตา อสาธารณํ ปพฺพชิตาเวณิกํ ปริยายํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ฉินฺนภินฺนปฏธราทิตาย วา’’ติ อาหฯ เอวํ หิสฺส ปริปุณฺณปาติโมกฺขสํวรโยคฺยตา ทสฺสิตา โหติฯ ภินฺนปฏธราทิภาโว จ นาม ทลิทฺทสฺสาปิ นิคฺคหิตสฺส โหตีติ ตโต วิเสเสตุํ ‘‘สทฺธาปพฺพชิโต’’ติ วตฺวา ปฏิปตฺติยา โยคฺยภาวทสฺสนตฺถํ ‘‘กุลปุตฺโต’’ติ วุตฺตํฯ อาจารกุลปุตฺโต วา หิ ปฏิปชฺชิตุํ สกฺโกติ ชาติกุลปุตฺโต วาฯ สิกฺขาปทสีลนฺติ จาริตฺตวาริตฺตปฺปเภทํ สิกฺขาปทวเสน ปญฺญตฺตํ สีลํฯ โยติ อนิยมนิทฺเทโส โย โกจิ ปุคฺคโลฯ นนฺติ วินยปริยาปนฺนํ สีลํฯ ตนฺติ ปุคฺคลํฯ โมกฺเขติ สหการิการณภาวโตฯ อปาเย ภวานิ อาปายิกานิฯ อาทิ-สทฺเทน ตทญฺญํ สพฺพสํสารทุกฺขํ สงฺคณฺหาติฯ สํวรณํ กายวจีทฺวารานํ ปิทหนํฯ เยน เต สํวุตา ปิหิตา โหนฺติ, โส สํวโรฯ ยสฺมา ปน โส สตฺตนฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธานํ อวีติกฺกโม วีติกฺกมปฏิปกฺโขติ กตฺวา, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘กายิกวาจสิกสฺส อวีติกฺกมสฺเสตํ นาม’’นฺติฯ ปาติโมกฺขสํวเรน สํวุโตติ ปาติโมกฺขสํวเรน ปิหิตกายวจีทฺวาโรฯ ตถาภูโต จ ยสฺมา ตํ อุเปโต เตน จ สมงฺคี นาม โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อุปคโต สมนฺนาคโตติ อตฺโถ’’ติฯ

อปโร นโย – กิเลสานํ พลวภาวโต, ปาปกิริยาย สุกรภาวโต, ปุญฺญกิริยาย จ ทุกฺกรภาวโต พหุกฺขตฺตุํ อปาเยสุ ปตนสีโลติ ปาตี, ปุถุชฺชโนฯ อนิจฺจตาย วา ภวาทีสุ กมฺมเวคกฺขิตฺโต ฆฏิยนฺตํ วิย อนวฏฺฐาเนน ปริพฺภมนโต คมนสีโลติ ปาตี, มรณวเสน วา ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย อตฺตภาวสฺส ปาตนสีโลติ ปาตี, สตฺตสนฺตาโน, จิตฺตเมว วาฯ ตํ ปาตินํ สํสารทุกฺขโต โมกฺเขตีติ ปาติโมกฺขํฯ จิตฺตสฺส หิ วิโมกฺเขน สตฺโต ‘‘วิมุตฺโต’’ติ วุจฺจติฯ วุตฺตํ หิ ‘‘จิตฺตโวทานา วิสุชฺฌนฺตี’’ติ, ‘‘อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’’นฺติ (มหาว. 28) จฯ อถ วา อวิชฺชาทินา เหตุนา สํสาเร ปตติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ ปาตี, ‘‘อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรต’’นฺติ (สํ. นิ. 2.124) หิ วุตฺตํฯ