8. อนุสฺสติกมฺมฏฺฐานนิทฺเทสวณฺณนา

มรณสฺสติกถาวณฺณนา

[167] อิโตติ เทวตานุสฺสติยาฯ สา หิ ฉสุ อนุสฺสตีสุ สพฺพปจฺฉา นิทฺทิฏฺฐตฺตา อาสนฺนา, ปจฺจกฺขา จฯ อนนฺตรายาติ ตทนนฺตรํ อุทฺทิฏฺฐตฺตา วุตฺตํฯ มรณสฺส สติ มรณสฺสตีติ มรณํ ตาว ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ มรณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ กามญฺเจตฺถ ขนฺธานํ เภโท ‘‘ชรามรณํ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิต’’นฺติ (ธาตุ. 71) วจนโต จุติขนฺธานํ วินาโส มรณนฺติ วตฺตพฺพํ, วิเสสโต ปน ตํ ชีวิตินฺทฺริยสฺส วินาสภาเวน กมฺมฏฺฐานิกานํ ปจฺจุปติฏฺฐตีติ ‘‘ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉโท’’ติ วุตฺตํฯ เตเนวาห นิทฺเทเส ‘‘กเฬวรสฺส นิกฺเขโป ชีวิตินฺทฺริยสฺสุปจฺเฉโท’’ติ (วิภ. 236; ที. นิ. 2.390; ม. นิ. 1.92, 123)ฯ ตตฺถ เอกภวปริยาปนฺนสฺสาติ เอเกน ภเวน ปริจฺฉินฺนสฺสฯ ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉโทติ ชีวิตินฺทฺริยปฺปพนฺธสฺส วิจฺเฉโท อายุกฺขยาทิวเสน อนฺตรธานํฯ สมุจฺเฉทมรณนฺติ อรหโต สนฺตานสฺส สพฺพโส อุจฺเฉทภูตํ มรณํฯ สงฺขารานํ ขณภงฺคสงฺขาตนฺติ สงฺขตธมฺมานํ อุทยวยปริจฺฉินฺนสฺส ปวตฺติขณสฺส ภงฺโค นิโรโธติ สงฺขํ คตํฯ ขณิกมรณนฺติ ยถาวุตฺตขณวนฺตํ ตสฺมิํเยว ขเณ ลพฺภมานํ มรณํฯ ยํ ขนฺธปฺปพนฺธํ อุปาทาย รุกฺขาทิสมญฺญา, ตสฺมิํ อนุปจฺฉินฺเนปิ อลฺลตาทิวิคมนํ นิสฺสาย มตโวหาโร สมฺมุติมรณํฯ น ตํ อิธ อธิปฺเปตนฺติ ตํ สมุจฺเฉทขณิกสมฺมุติมรณํ อิธ มรณานุสฺสติยํ นาธิปฺเปตํ อพาหุลฺลโต, อนุปฏฺฐหนโต, อสํเวควตฺถุโต จาติ อธิปฺปาโยฯ

อธิปฺเปตํ สติยา อารมฺมณภาเวนฯ อายุอาทีนํ ขยกาเล มรณํ กาลมรณํฯ เตสํ อปริกฺขีณกาเล มรณํ อกาลมรณํฯ ‘‘กาลมรณํ ปุญฺญกฺขเยนา’’ติ อิทํ ยถาธิการํ สมฺปตฺติภววเสน วุตฺตํ, วิปตฺติภววเสน ปน ‘‘ปาปกฺขเยนา’’ติ วตฺตพฺพํฯ

อายุสนฺตานชนกปจฺจยสมฺปตฺติยาติ อายุปฺปพนฺธสฺส ปวตฺตาปนกานํ อาหาราทิปจฺจยานํ สมฺปตฺติยํฯ วิปกฺกวิปากตฺตาติ อตฺตโน ผลานุรูปํ ทาตพฺพวิปากสฺส ทินฺนตฺตาฯ

คติกาลาหาราทิสมฺปตฺติยา อภาเวนาติ เทวานํ วิย คติสมฺปตฺติยา, ปฐมกปฺปิยานํ วิย กาลสมฺปตฺติยา, อุตฺตรกุรุกาทีนํ วิย อาหารสมฺปตฺติยา จ อภาเวนฯ อาทิ-สทฺเทน อุตุสุกฺกโสณิตาทิํ ปริคฺคยฺหติฯ อชฺชตนกาลปุริสานํ วิยาติ วิย-สทฺโท อฏฺฐาเน ปฏฺฐปิโต, อชฺชตนกาลปุริสานํ วสฺสสตมตฺตปริมาณสฺส วิย อายุโน ขยวเสนาติ โยชนาฯ เอวํ หิ อนาคเตปิ ปรมายุโน สงฺคโห กโต โหติ, อตีเต ปน คติสมฺปตฺติยา วิย กาลาหาราทิสมฺปตฺติยา ภาเวน อเนกวสฺสสหสฺส ปริมาโณปิ อายุ อโหสิฯ อยญฺจ วิภาโค วตฺตมานสฺส อนฺตรกปฺปสฺส วเสน วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ กลาพุราชาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน นนฺทยกฺขนนฺทมาณวกาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ตํ สพฺพมฺปีติ ยํ ‘‘กาลมรณํ อกาลมรณํ, ตตฺถาปิ ปุญฺญกฺขยมรณํ อายุกฺขยมรณํ อุภยกฺขยมรณํ อุปกฺกมมรณ’’นฺติ วุตฺตปฺปเภทํ มรณํ, ตํ สพฺพมฺปิฯ

[168] โยนิโสติ อุปาเยนฯ มนสิกาโรติ มรณารมฺมโณ มนสิกาโรฯ เยน ปน อุปาเยน มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพ, ตํ พฺยติเรกมุเขน ทสฺเสตุํ ‘‘อโยนิโส ปวตฺตยโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อโยนิโส ปวตฺตยโตติ อนุปาเยน สติํ, สํเวคํ, ญาณญฺจ อนุปฏฺฐเปตฺวา มรณํ อนุสฺสรโตฯ ตเทตํ สพฺพมฺปีติ โสกปาโมชฺชานํ อุปฺปชฺชนํ, สํเวคสฺส อนุปฺปชฺชนํ, สนฺตาสสฺส อุปฺปชฺชนญฺจ ยถากฺกมํ สติสํเวคญาณวิหรโต โหติฯ โย หิ ‘‘มรณํ นาเมตํ ชาตสฺส เอกนฺติก’’นฺติ ปณฺฑิตานํ วจนํ สรติ, ตตฺถ สํเวคชาโต โหติ สมฺปชาโน จ, ตสฺส อิฏฺฐชนมรณาทินิมิตฺตํ โสกาทโย อโนกาสาวฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อโยนิโส มนสิการํ ปวตฺตยโต เอเต โทสา, ตสฺมาฯ ตตฺถ ตตฺถาติ อรญฺญสุสานาทีสุฯ หตมตสตฺเตติ โจราทีหิ หเต, สรเสน มเต จ สตฺเตฯ ทิฏฺฐปุพฺพา สมฺปตฺติ เยสํ เต ทิฏฺฐปุพฺพสมฺปตฺตี, เตสํ ทิฏฺฐปุพฺพสมฺปตฺตีนํฯ โยเชตฺวาติ อุปฏฺฐเปตฺวาฯ เอกจฺจสฺสาติ ติกฺขินฺทฺริยสฺส ญาณุตฺตรสฺสฯ

[169] วธกปจฺจุปฏฺฐานโตติ ฆาตกสฺส วิย ปติ ปติ อุปฏฺฐานโต อาสนฺนภาวโตฯ สมฺปตฺติวิปตฺติโตติ อาโรคฺยาทิสมฺปตฺตีนํ วิย ชีวิตสมฺปตฺติยา วิปชฺชนโตฯ

อุปสํหรณโตติ ปเรสํ มรณํ ทสฺเสตฺวา อตฺตโน มรณสฺส อุปนยนโตฯ กายพหุสาธารณโตติ สรีรสฺส พหูนํ สาธารณภาวโตฯ อายุทุพฺพลโตติ ชีวิตสฺส ทุพฺพลภาวโตฯ อนิมิตฺตโตติ มรณสฺส ววตฺถิตนิมิตฺตาภาวโต ฯ อทฺธานปริจฺเฉทโตติ กาลสฺส ปริจฺฉนฺนภาวโตฯ ขณปริตฺตโตติ ชีวิตกฺขณสฺส อิตฺตรภาวโตฯ

วธกปจฺจุปฏฺฐานโตติ เอตฺถ วิย-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วธกสฺส วิย ปจฺจุปฏฺฐานโต’’ติ วตฺวา ตเมวตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘ยถา หี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ จารยมาโนติ อาคุเรนฺโต ปหรณาการํ กโรนฺโตฯ ปจฺจุปฏฺฐิโตว อุปคนฺตฺวา ฐิโต สมีเป เอวฯ ชรามรณํ คเหตฺวาว นิพฺพตฺตนฺติ ‘‘ยถา หิ อหิจฺฉตฺตกมกุฬํ อุคฺคจฺฉนฺตํ ปํสุวิรหิตํ น โหติ, เอวํ สตฺตา นิพฺพตฺตนฺตา ชรามรณวิรหิตา น โหนฺตี’’ติ เอตฺตเกน อุปมาฯ อหิจฺฉตฺตกมกุฬํ กทาจิ กตฺถจิ ปํสุวิรหิตมฺปิ ภเวยฺย, สตฺตา ปน กถญฺจิปิ ชรามรณวิรหิตา น โหนฺตีติ ขณิกมรณํ ตาว อุปมาภาเวน ทสฺเสตฺวา อิธาธิปฺเปตํ มรณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อถ วา ยทิเม สตฺตา ชรามรณํ คเหตฺวาว นิพฺพตฺตนฺติ, นิพฺพตฺติสมนนฺตรเมว มริตพฺพนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ตถา หี’’ติอาทิฯ อวสฺสํ มรณโตติ อวสฺสํ มริตพฺพโต, เอกนฺเตน มรณสพฺภาวโต วาฯ ปพฺพเตยฺยาติ ปพฺพตโต อาคตาฯ หารหารินีติ ปวาเห ปติตสฺส ติณปณฺณาทิกสฺส อติวิย หรณสีลาฯ สนฺทเตวาติ สวติ เอวฯ วตฺตเตวาติ ปวาหวเสน วตฺตติ เอว น ติฏฺฐติฯ

ยเมกรตฺตินฺติ ยสฺสํ เอกรตฺติยํ, ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ ทฏฺฐพฺพํ, อจฺจนฺตสํโยเค วาฯ ปฐมนฺติ สพฺพปฐมํ ปฏิสนฺธิกฺขเณฯ คพฺเภติ มาตุกุจฺฉิยํฯ มาณโวติ สตฺโตฯ เยภุยฺเยน สตฺตา รตฺติยํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหนฺตีติ รตฺติคฺคหณํฯ อพฺภุฏฺฐิโตวาติ อุฏฺฐิตอพฺโภ วิย, อภิมุขภาเวน วา อุฏฺฐิโตว มรณสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ โส ยาตีติ โส มาณโว ยาติ, ปฐมกฺขณโต ปฏฺฐาย คจฺฉเตวฯ ส คจฺฉํ น นิวตฺตตีติ โส เอวํ คจฺฉนฺโต ขณมตฺตมฺปิ น นิวตฺตติ, อญฺญทตฺถุ มรณํเยว อุปคจฺฉติฯ

กุนฺนทีนนฺติ ปพฺพตโต ปติตานํ ขุทฺทกนทีนํฯ ปาโต อาโปรสานุคตพนฺธนานนฺติ ปุริมทิวเส ทิวา สูริยสนฺตาเปน อนฺโต อนุปวิสิตฺวา ปุน รตฺติยํ พนฺธนมูลํ อุปคเตน อาโปรเสน ตินฺตสิถิลพนฺธนตาย ปาโต อาโปรสานุคตพนฺธนานํฯ

อจฺจยนฺตีติ อติกฺกมนฺติฯ อุปรุชฺฌตีติ นิรุชฺฌติฯ อุทกเมว โอทกํ, อุทโกฆํ วา ฯ ยสฺมา อจฺจยนฺติ อโหรตฺตา, ตสฺมา ชีวิตํ อุปรุชฺฌติฯ ยสฺมา ชีวิตํ อุปรุชฺฌติ, ตสฺมา อายุ ขียติ มจฺจานํฯ ปปตโตติ ปปตนโต ภยํ สามิกานํ รุกฺเข ฐตฺวา กมฺเม วินิยุญฺชิตุกามานํ, เหฏฺฐา ปวิฏฺฐานํ วาฯ อุคฺคมนํ ปติ อุคฺคมนนิมิตฺตํฯ มา มํ อมฺม นิวารย ปพฺพชฺชายาติ อธิปฺปาโยฯ

โกจิ มิตฺตมุขสตฺตุรนฺธคเวสี สห วตฺตมาโนปิ น หเนยฺย, อยํ ปน เอกํเสน หนติเยวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สหชาติยา อาคตโต’’ติ วตฺวา ‘‘ชีวิตหรณโต จา’’ติ วุตฺตํฯ

[170] นนฺติ สมฺปตฺติํฯ สุขีติ ทิพฺพสทิเสหิ โภเคหิ, อาธิปเตยฺเยน จ สุขสมงฺคีฯ เทหพนฺเธนาติ สรีเรนฯ อโสโกติ อโสกมหาราชาฯ โสกมาคโตติ โสจิตพฺพตํ คโตฯ

อาโรคฺยํ โยพฺพนานํฯ พฺยาธิชราปริโยสานตา ชีวิตสฺส มรณปริโยสานตาย อุทาหรณวเสน อานีตา, ปจฺจยภาควเสน วาฯ โลโกเยว โลกสนฺนิวาโส ยถา สตฺตาวาสาติ, สนฺนิวสิตพฺพตาย วา สตฺตนิกาโย โลกสนฺนิวาโสฯ อนุคโตติ อนุพนฺโธ ปจฺจตฺถิเกน วิยฯ อนุสโฏติ อนุปวิฏฺโฐ อุปวิเสน วิยฯ อภิภูโตติ อชฺโฌตฺถโฏ มทฺทหตฺถีหิ วิยฯ อพฺภาหโตติ ปหโฏ ภูเตหิ วิยฯ

เสลาติ สิลามยา, น ปํสุอาทิมยาฯ วิปุลาติ มหนฺตา อเนกโยชนายามวิตฺถาราฯ นภํ อาหจฺจาติ วิปุลตฺตา เอว อากาสํ อภิวิหจฺจ สพฺพทิสาสุ ผริตฺวาฯ อนุปริเยยฺยุนฺติ อนุวิจเรยฺยุํฯ นิปฺโปเถนฺตาติ อตฺตนา อาฆาติตํ จุณฺณวิจุณฺณํ กโรนฺตาฯ อธิวตฺตนฺตีติ อธิภวนฺติฯ กุเลน วา รูเปน วา สีเลน วา สุเตน วา สทฺธาทีหิ วา เสฏฺโฐติ สมฺภาวนาย ขตฺติยาทีสุ น กญฺจิ ปริวชฺเชติฯ เตหิ เอว นิหีโนติ อวมญฺญมานาย สุทฺทาทีสุ น กญฺจิ ปริวชฺเชติฯ อญฺญทตฺถุ สพฺพเมว อภิมทฺทติ นิมฺมถติฯ ทณฺฑาทิอุปายา จ ตตฺถ อวิสยา เอวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘น ตตฺถ หตฺถีนํ ภูมี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ มนฺตยุทฺเธนาติ อาถพฺพณเวทวิหิเตน มนฺตสงฺคามปฺปโยเคนฯ ธเนนาติ ธนทาเนนฯ วา-สทฺโท อวุตฺตวิกปฺปนตฺโถฯ เตน สามํ, เภทญฺจ สงฺคณฺหาติฯ

[171] ปเรหิ สทฺธิํ อตฺตโน อุปสํหรณโตติ ปเรหิ มเตหิ สทฺธิํ ‘‘เตปิ นาม มตา, กิมงฺคํ ปน มาทิสา’’ติ อตฺตโน มรณสฺส อุปนยนโตฯ ยสมหตฺตโตติ ปริวารมหตฺตโต, วิภวมหตฺตโต จฯ ปุญฺญมหตฺตโตติ มหาปุญฺญภาวโตฯ ถามมหตฺตโตติ วีริยพลมหตฺตโตฯ ยุธิฏฺฐิโล ธมฺมปุตฺโตฯ จานุโร โย พลเทเวน นิพฺพุทฺธํ กตฺวา มาริโตฯ

สห อิทฺธีหีติ เวชยนฺตกมฺปนนนฺโทปนนฺททมนาทีสุ ทิฏฺฐานุภาวาหิ อตฺตโน อิทฺธีหิ สทฺธิํ มจฺจุมุขํ ปวิฏฺโฐฯ

กลํ นคฺฆนฺติ โสฬสินฺติ โสฬสนฺนํ ปูรณภาคํ น อคฺฆนฺติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อายสฺมโต เถรสฺส สาริปุตฺตสฺส ปญฺญํ โสฬสภาเค กตฺวา ตโต เอกํ ภาคํ โสฬสธา คเหตฺวา ลทฺธํ เอกภาคสงฺขาตํ กลํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ฐเปตฺวา อญฺเญสํ สตฺตานํ ปญฺญา น อคฺฆนฺตีติฯ

สพฺพสฺสาปิ สํกิเลสปกฺขสฺส สมุคฺฆาโต ญาเยน อารทฺธวีริยสฺส โหตีติ อาห ‘‘ญาณวีริยพเลนา’’ติฯ สมฺมาทิฏฺฐิสมฺมาวายาเมสุ หิ สิทฺเธสุ อฏฺฐงฺคิโก อริยมคฺโค สิทฺโธว โหตีติฯ เอกากีภาเวน ขคฺควิสาณกปฺปาฯ ปรโตโฆเสน วินา สยเมว ภูตา ปฏิวิทฺธากุปฺปาติ สยมฺภุโนฯ

หตฺถคตสุวณฺณวลยานํ อญฺญมญฺญํ สงฺฆฏฺฏนํ วํสกฬีรสฺส กตฺถจิ อสตฺตตาติ เอวมาทิกํ ตํ ตํ นิมิตฺตํ การณํ อาคมฺมฯ วีมํสนฺตาติ ปวตฺตินิวตฺติโย อุปปริกฺขนฺตาฯ มหนฺตานํ สีลกฺขนฺธาทีนํ เอสนฏฺเฐน มเหสโยฯ เอกจริยนิวาเสนาติ เอกจริยนิวาสมตฺเตน, น สีลาทินาฯ ขคฺคมิคสิงฺคสมา อุปมา เยสํ, ขคฺคมิคสิงฺคํ วา สมูปมา เยสํ เต ขคฺคสิงฺคสมูปมาฯ

ตมฺพนขตุงฺคนขตาทิอสีติอนุพฺยญฺชนปฏิมณฺฑิเตหิ สุปฺปติฏฺฐิตปาทตาทีหิ ทฺวตฺติํสาย มหาปุริสลกฺขเณหิ วิจิตฺโร อจฺฉริยพฺภุโต รูปกาโย เอตสฺสาติ อสีติ…เป.… รูปกาโยฯ

สห วาสนาย สพฺเพสํ กิเลสานํ ปหีนตฺตา สพฺพาการปริสุทฺธสีลกฺขนฺธาทิคุณรตเนหิ สมิทฺโธ ธมฺมกาโย เอตสฺสาติ สพฺพาการ…เป.… ธมฺมกาโยฯ ฐานโสติ ตงฺขเณเยวฯ

เอวํ มหานุภาวสฺสาติ เอวํ ยถาวุตฺตรูปกายสมฺปตฺติยา, ธมฺมกายสมฺปตฺติยา จ วิญฺญายมานวิปุลาปริเมยฺยพุทฺธานุภาวสฺส, วสํ นาคตํ อนุปคมนวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ

มรณํ สามญฺญํ เอตสฺสาติ มรณสามญฺโญ, ตสฺส ภาโว มรณสามญฺญตา, ตายฯ

[172] กิมิกุลานนฺติ กิมิสมูหานํ, กิมิชาตีนํ วาฯ ชียนฺตีติ ชรํ ปาปุณนฺติฯ

นิกฺขนฺเตติ วีติวตฺเตฯ ปฏิหิตายาติ ปจฺจานุคตายฯ โส มมสฺส อนฺตราโยติ สา ยถาวุตฺตา น เกวลํ กาลกิริยาว, อถ โข มม อติทุลฺลภํ ขณํ ลภิตฺวา ฐิตสฺส สตฺถุสาสนมนสิการสฺส อนฺตราโย อสฺส ภเวยฺยฯ พฺยาปชฺเชยฺยาติ วิปตฺติํ คจฺเฉยฺยฯ สตฺถเกน วิย องฺคปจฺจงฺคานํ กนฺตนกา มรณกาเล สนฺธิพนฺธนจฺเฉทนกวาตา สตฺถกวาตาฯ

[173] อพลนฺติ พลหีนํฯ ทุพฺพลนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ อภาวตฺโถ หิ อยํ ทุ-สทฺโท ‘‘ทุสฺสีโล (อ. นิ. 5.213; อ. นิ. 10.75) ทุปฺปญฺโญ’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.449) วิยฯ ตเทตํ อายุฯ อสฺสาสปสฺสาสานํ สมวุตฺติตา อปราปรํ ปเวสนิกฺขโมวฯ พหิ นิกฺขนฺตนาสิกวาเต อนฺโต อปวิสนฺเต, ปวิฏฺเฐ วา อนิกฺขมนฺเตติ เอกสฺเสว ปเวสนิกฺขโม วิย วุตฺตํ, ตํ นาสิกวาตภาวสามญฺเญนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อธิมตฺตตาย อจฺจาสนฺนอธิฏฺฐานาทินาฯ ตทภาโว หิ อิริยาปถานํ สมวุตฺติตาฯ อติสีเตน อภิภูตสฺส กายสฺส วิปชฺชนํ มหิํสรฏฺฐาทีสุ หิมปาตกาเลน ทีเปตพฺพํฯ ตตฺถ หิ สตฺตา สีเตน ภินฺนสรีรา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณนฺติฯ อติอุณฺเหน อภิภูตสฺส วิปชฺชนํ มรุกนฺตาเร อุณฺหาภิตตฺตาย ปจฺฉิํ, ตตฺถ ฐปิตํ อุปริ สาฏกํ, ปุตฺตญฺจ อกฺกมิตฺวา มตาย อิตฺถิยา ทีเปตพฺพํฯ

มหาภูตานํ สมวุตฺติตา ปโกปาภาโว ฯ ปถวีธาตุอาทีนํ ปโกเปน สรีรสฺส วิการาปตฺติ ปรโต ธาตุกมฺมฏฺฐานกถายํ อาคมิสฺสติฯ ยุตฺตกาเลติ ภุญฺชิตุํ ยุตฺตกาเล ขุทฺทาภิภูตกาเลฯ

[174] อววตฺถานโตติ กาลาทิวเสน ววตฺถานาภาวโตฯ ววตฺถานนฺติ เจตฺถ ปริจฺเฉโท อธิปฺเปโต, น อสงฺกรโต ววตฺถานํ, นิจฺฉโย จาติ อาห ‘‘ปริจฺเฉทาภาวโต’’ติฯ น นายเรติ น ญายนฺติฯ

อิโต ปรนฺติ เอตฺถ ปรนฺติ ปรํ อญฺญํ กาลนฺติ อตฺโถฯ เตน โอรกาลสฺสาปิ สงฺคโห สิทฺโธ โหติฯ ปรมายุโต โอรกาลํ เอว เจตฺถ ‘‘ปร’’นฺติ อธิปฺเปตํฯ ตโต ปรํ สตฺตานํ ชีวนสฺส อภาวโต ‘‘ววตฺถานาภาวโต’’ติ วตฺตุํ น สกฺกาติฯ อพฺพุทเปสีติอาทีสุ ‘‘อพฺพุทกาเล เปสิกาเล’’ติอาทินา กาล-สทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพฯ กาโลติ อิธ ปุพฺพณฺหาทิเวลา อธิปฺเปตาฯ เตนาห ‘‘ปุพฺพณฺเหปิ หี’’ติอาทิฯ อิเธว เทเหน ปติตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ อเนกปฺปการโตติ นคเร ชาตานํ คาเม, คาเม ชาตานํ นคเร, วเน ชาตานํ ชนปเท, ชนปเท ชาตานํ วเนติอาทินา อเนกปฺปการโตฯ อิโต จุเตนาติ อิโต คติโต จุเตนฯ อิธ อิมิสฺสํ คติยํฯ ยนฺตยุตฺตโคโณ วิยาติ ยถา ยนฺเต ยุตฺตโคโณ ยนฺตํ นาติวตฺตติ, เอวํ โลโก คติปญฺจกนฺติ เอตฺตเกน อุปมาฯ

[175] อปฺปํ วา ภิยฺโยติ วสฺสสตโต อุปริ ‘‘ทส วา วสฺสานิ, วีสติ วา’’ติอาทินา ทุติยํ วสฺสสตํ อปาปุณนฺโต อปฺปกํ วา ชีวตีติ อตฺโถฯ คมนีโยติ คนฺธพฺโพ อุปปชฺชนวเสนฯ สมฺปราโยติ ปรโลโกฯ

หีเฬยฺยาติ ปริภเวยฺย น สมฺภาเวยฺยฯ นนฺติ อายุํฯ สุโปริโสติ สาธุปุริโส ปญฺญวาฯ จเรยฺยาติ สุจริตํ จเรยฺยฯ เตนาห ‘‘อาทิตฺตสีโสวา’’ติฯ

สตฺตหิ อุปมาหีติ –

‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, ติณคฺเค อุสฺสาวพินฺทุ สูริเย อุคฺคจฺฉนฺเต ขิปฺปํเยว ปฏิวิคจฺฉติ, น จิรฏฺฐิติกํ โหติฯ อุทเก อุทกปุพฺพุฬํฯ

อุทเก ทณฺฑราชิฯ นที ปพฺพเตยฺยา ทูรงฺคมา สีฆโสตา หารหารินีฯ พลวา ปุริโส ชิวฺหคฺเค เขฬปิณฺฑํ สํยูหิตฺวา อกสิเรเนว วเมยฺยฯ ทิวสํ สนฺตตฺเต อโยกฏาเห มํสเปสิ ปกฺขิตฺตา ขิปฺปํเยว ปฏิวิคจฺฉติ, น จิรฏฺฐิติกา โหติฯ คาวี วชฺฌา อาฆาตนํ นียมานา ยํ ยเทว ปาทํ อุทฺธรติ, สนฺติเกว โหติ วธสฺส, สนฺติเกว มรณสฺส, เอวเมวํ โข, พฺราหฺมณ, โควชฺฌูปมํ ชีวิตํ มนุสฺสานํ ปริตฺตํ ลหุกํ พหุทุกฺขํ พหุปายาสํ มนฺตายํ โพทฺธพฺพํ, กตฺตพฺพํ กุสลํ, จริตพฺพํ พฺรหฺมจริยํ, นตฺถิ ชาตสฺส อมรณ’’นฺติ (อ. นิ. 7.74) –

เอวมาคตาหิ อิมาหิ สตฺตหิ อุปมาหิ อลงฺกตํฯ

รตฺตินฺทิวนฺติ เอกํ รตฺตินฺทิวํฯ ภควโต สาสนนฺติ อริยมคฺคปฏิเวธาวหํ สตฺถุ โอวาทํฯ พหุํ วต เม กตํ อสฺสาติ พหุํ วต มยา อตฺตหิตํ ปพฺพชิตกิจฺจํ กตํ ภเวยฺยฯ ตทนฺตรนฺติ ตํ ขณํ ตตฺตกํ เวลํฯ เอกํ ปิณฺฑปาตนฺติ เอกํ ทิวสํ ยาปนปฺปโหนกํ ปิณฺฑปาตํฯ ทนฺธนฺติ มนฺทํ จิรายฯ อวิสฺสาสิโย อวิสฺสาสนีโยฯ

[176] จิตฺเต ธรนฺเตเยว สตฺตานํ ชีวิตโวหาโร, จิตฺตสฺส จ อติอิตฺตโร ขโณ ลหุปริวตฺติภาวโตฯ ยถาห ภควา ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อญฺญํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ ลหุปริวตฺตํ, ยถยิทํ จิตฺต’’นฺติ (อ. นิ. 1.48; กถา. 335)ฯ ตสฺมา สตฺตานํ ชีวิตํ เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตา ลหุสํ อิตฺตรนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปรมตฺถโต’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘ปรมตฺถโต’’ติ อิมินา ยายํ ‘‘โย จิรํ ชีวติ, โส วสฺสสต’’นฺติอาทินา สตฺตานํ (ที. นิ. 2.7; สํ. นิ. 1.145; อ. นิ. 7.74) ชีวิตปฺปวตฺติ วุตฺตา, สา ปพนฺธวิสยตฺตา โวหารวเสนาติ ตํ ปฏิกฺขิปติฯ ‘‘อติปริตฺโต’’ติ อิมินา –

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ทฬฺหธมฺมา ธนุคฺคหา สุสิกฺขิตา กตหตฺถา กตูปาสนา จตุทฺทิสา ฐิตา อสฺสุ, อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ‘อหํ อิเมสํ…เป.… กตูปาสนานํ จตุทฺทิสา กณฺเฑ ขิตฺเต อปฺปติฏฺฐิเต ปถวิยํ คเหตฺวา อาหริสฺสามี’ติฯ

ยถา จ, ภิกฺขเว, ตสฺส ปุริสสฺส ชโว, ยถา จ จนฺทิมสูริยานํ ชโว, ตโต สีฆตโรฯ ยถา จ, ภิกฺขเว, ตสฺส ปุริสสฺส ชโว, ยถา จ จนฺทิมสูริยานํ ชโว, ยถา จ ยา เทวตา จนฺทิมสูริยานํ ปุรโต ธาวนฺติ, ตาสํ เทวตานํ ชโว, ตโต สีฆตรํ อายุสงฺขารา ขียนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 2.228) –

เอวํ วุตฺตํ ปริตฺตมฺปิ ปฏิกฺขิปติฯ ตตฺร หิ คมนสฺสาทานํ เทวปุตฺตานํ เหฏฺฐุปริเยน ปฏิมุขํ ธาวนฺตานํ สิรสิ, ปาเท จ พทฺธขุรธาราสนฺนิปาตโตปิ ปริตฺตโก รูปชีวิตินฺทฺริยสฺส โส ขโณ วุตฺโต, จิตฺตสฺส ปน อติวิย ปริตฺตตโร, ยสฺส อุปมาปิ นตฺถิฯ เตเนวาห ‘‘ยาวญฺจิทํ, ภิกฺขเว, อุปมาปิ น สุกรา, ยาว ลหุปริวตฺตํ จิตฺต’’นฺติ (อ. นิ. 1.48)ฯ ชีวิตกฺขโณติ ชีวนกฺขโณฯ เอกจิตฺตปฺปวตฺติมตฺโตเยว เอกสฺส จิตฺตสฺส ปวตฺติมตฺเตเนว สตฺตานํ ปรมตฺถโต ชีวนกฺขณสฺส ปริจฺฉินฺนตฺตาฯ อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย ปกาเสนฺโต ‘‘ยถา นามา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปวตฺตมานนฺติ ปวตฺตนฺตํฯ เอกจิตฺตกฺขณิกนฺติ เอกจิตฺตกฺขณมตฺตวนฺตํฯ ตสฺมิํ จิตฺเต นิรุทฺธมตฺเตติ เยน วตฺตมานจิตฺตกฺขเณน ‘‘ชีวตี’’ติ วุจฺจติ, ตสฺมิํ จิตฺเต นิโรธํ ภงฺคํ ปตฺตมตฺเต ตํสมงฺคี สตฺโต นิรุทฺโธ มโตติ วุจฺจติฯ วุตฺตเมวตฺถํ ปาฬิยา วิภาเวตุํ ‘‘ยถาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตน ตีสุปิ กาเลสุ สตฺตานํ ปรมตฺถโต ชีวนํ นาม จิตฺตกฺขณวเสเนวาติ ทสฺเสติฯ

ชีวิตนฺติ ชีวิตินฺทฺริยํฯ สุขทุกฺขาติ สุขทุกฺขเวทนาฯ อุเปกฺขาปิ หิ สุขทุกฺขาสุ เอว อนฺโตคธา อิฏฺฐานิฏฺฐภาวโตฯ อตฺตภาโวติ ชีวิตเวทนาวิญฺญาณานิ ฐเปตฺวา อวสิฏฺฐธมฺมา วุตฺตาฯ เกวลาติ อตฺตนา, นิจฺจภาเวน วา อโวมิสฺสาฯ เอกจิตฺตสมายุตฺตาติ เอเกเกน จิตฺเตน สหิตาฯ ลหุโส วตฺตติ ขโณติ วุตฺตนเยน เอกจิตฺตกฺขณิกตาย ลหุโก อติอิตฺตโร ชีวิตาทีนํ ขโณ วตฺตติฯ

เย นิรุทฺธา มรนฺตสฺสาติ จวนฺตสฺส สตฺตสฺส จุติโต อุทฺธํ ‘‘นิรุทฺธา’’ติ วตฺตพฺพา เย ขนฺธาฯ ติฏฺฐมานสฺส วา อิธาติ เย วา อิธ ปวตฺติยํ ติฏฺฐนฺตสฺส ธรนฺตสฺส ภงฺคปฺปตฺติยา นิรุทฺธา ขนฺธาฯ สพฺเพปิ สทิสา เต สพฺเพปิ เอกสทิสาฯ กถํ? คตา อปฺปฏิสนฺธิกา ปุน อาคนฺตฺวา ปฏิสนฺธานาภาเวน วิคตาฯ

ยถา หิ จุติขนฺธา น นิวตฺตนฺติ, เอวํ ตโต ปุพฺเพปิ ขนฺธา, ตสฺมา เอกจิตฺตกฺขณิกํ สตฺตานํ ชีวิตนฺติ อธิปฺปาโยฯ

อนิพฺพตฺเตน น ชาโตติ อนุปฺปนฺเนน จิตฺเตน ชาโต น โหติ อชาโต นาม โหติฯ ปจฺจุปฺปนฺเนน วตฺตมาเนน จิตฺเตน ชีวติ ชีวมาโน นาม โหติฯ จิตฺตภงฺคา มโต โลโกติ จุติจิตฺตสฺส วิย สพฺพสฺสปิ ตสฺส ตสฺส จิตฺตสฺส ภงฺคปฺปตฺติยา อยํ โลโก ปรมตฺถโต มโต นาม โหติ นิรุทฺธสฺส อปฺปฏิสนฺธิกตฺตาฯ เอวํ สนฺเตปิ ปญฺญตฺติ ปรมตฺถิยา ยา ตํ ตํ ธรนฺตํ จิตฺตํ อุปาทาย ‘‘ติสฺโส ชีวติ, ผุสฺโส ชีวตี’’ติ วจนปฺปวตฺติยา วิสยภูตา สนฺตานปญฺญตฺติ, สา เอตฺถ ปรมตฺถิยา ปรมตฺถภูตาฯ ตถา หิ วทนฺติ ‘‘นามโคตฺตํ น ชีรตี’’ติ (สํ. นิ. 1.76)ฯ

[177] อญฺญตรญฺญตเรน อากาเรนฯ จิตฺตนฺติ กมฺมฏฺฐานารมฺมณํ จิตฺตํฯ อาเสวนํ ลภตีติ ภาวนาเสวนํ ลภติ, พหิทฺธา วิกฺเขปํ ปหาย เอกตฺตวเสน มรณารมฺมณเมว โหตีติฯ เตนาห ‘‘มรณารมฺมณา สติ สนฺติฏฺฐตี’’ติฯ สภาวธมฺมานํ เภโท สภาวธมฺมคติโก เอวาติ อาห ‘‘สภาวธมฺมตฺตา ปน อารมฺมณสฺสา’’ติฯ เตนาห ภควา ‘‘ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺน’’นฺติอาทิ (สํ. นิ. 2.20)ฯ สํเวชนียตฺตาติ สํเวคชนนโต มหาภูเตสุ มหาวิการตา วิย คยฺหมานา มรณํ อนุสฺสริยมานํ อุปรูปริ อุพฺเพคเมว อาวหตีติ ตตฺถ น ภาวนาจิตฺตํ อปฺเปตุํ สกฺโกติฯ ยทิ สภาวธมฺมตฺตา อปฺปนํ น ปาปุณาติ, โลกุตฺตรชฺฌานํ เอกจฺจานิ อรูปชฺฌานานิ จ กถนฺติ อาห ‘‘โลกุตฺตรชฺฌานํ ปนา’’ติอาทิฯ วิสุทฺธิภาวนานุกฺกมวเสนาติ เหฏฺฐิมวิสุทฺธิยา อานุภาเวน อธิคตาติสยาย ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิภาวนาย, สพฺพสงฺขาเรหิ นิพฺพินฺทนวิรชฺชนาทิวิสํโยคาธิมุตฺติอปฺปนาย จ ปฏิปกฺขภูตานํ ปาปธมฺมานํ วิคโมติ เอวํภูตสฺส วิสุทฺธิภาวนานุกฺกมสฺส วเสน โลกุตฺตรชฺฌานํ อปฺปนาปฺปตฺตเมว โหติฯ อารมฺมณสมติกฺกมนมตฺตํ ตตฺถ โหตีติ อญฺเญสํ สภาวธมฺมารมฺมณกมฺมฏฺฐานานํ วิย จิตฺตสฺส สมาธาเน พฺยาปาโร นตฺถิฯ ยถาสมาหิเตน ปน จิตฺเตน อารมฺมณสมติกฺกมนมตฺตเมว ภาวนาย กาตพฺพํ, ตสฺมา สภาวธมฺเมปิ อารุปฺปชฺฌานํ อปฺเปตีติฯ

สตตํ อปฺปมตฺโต โหติ สํเวคพหุลตฺตา, ตโต เอวสฺส สพฺพภเวสุ อนภิรติสญฺญาปฏิลาโภฯ ชีวิตนิกนฺติํ ชหาติ มรณสฺส อวสฺสํภาวิตาทสฺสนโตฯ ปาปครหี โหติ อนิจฺจสญฺญาปฏิลาภโต, ตโต เอว อสนฺนิธิพหุลตา, วิคตมลมจฺเฉรตา จฯ ตทนุสาเรนาติ อนิจฺจสญฺญาปริจยานุสาเรนฯ อภาวิตมรณาติ อภาวิตมรณานุสฺสรณาฯ อภโย อสมฺมูฬฺโห กาลํ กโรติ ปเคว มรณสญฺญาย สูปฏฺฐิตตฺตาฯ

กายคตาสติกถาวณฺณนา

[178] พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ เอตฺถาติ พุทฺธุปฺปาโท, พุทฺธานํ อุปฺปชฺชนกาโล, ตสฺมาฯ อญฺญตฺร ตํ ฐเปตฺวา, อญฺญสฺมิํ กาเลติ อตฺโถฯ น ปวตฺตปุพฺพนฺติ อปวตฺตปุพฺพํฯ ตโต เอว สพฺพติตฺถิยานํ อวิสยภูตํฯ นนุ จ สุเนตฺตสตฺถาราทโย (อ. นิ. 6.54; 7.66, 73), อญฺเญ จ ตาปสปริพฺพาชกา สรีรํ ‘‘อสุภ’’นฺติ ชานิํสุฯ ตถา หิ สุเมธตาปเสน สรีรํ ชิคุจฺฉนฺเตน วุตฺตํ –

‘‘ยนฺนูนิมํ ปูติกายํ, นานากุณปปูริตํ;

ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺเฉยฺยํ, อนเปกฺโข อนตฺถิโก’’ติฯ (พุ. วํ. 2.8) –

อาทิฯ กามํ โพธิสตฺตา, อญฺเญ จ ตาปสาทโย สรีรํ ‘‘อสุภ’’นฺติ ชานนฺติ, กมฺมฏฺฐานภาเวน ปน น ชานนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อญฺญตฺร พุทฺธุปฺปาทา’’ติอาทิฯ สํเวคาย สํวตฺตติ ยาถาวโต กายสภาวปฺปเวทนโตฯ อตฺถายาติ ทิฏฺฐธมฺมิกาทิอตฺถายฯ โยคกฺเขมายาติ จตูหิ โยเคหิ เขมภาวายฯ สติสมฺปชญฺญายาติ สพฺพตฺถ สติอวิปฺปวาสาย จ สตฺตฏฺฐานิยสมฺปชญฺญาย จฯ ญาณทสฺสนปฏิลาภายาติ วิปสฺสนาญาณาธิคมายฯ วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยายาติ ติสฺโส วิชฺชา, จิตฺตสฺส อธิมุตฺติ นิพฺพานํ, จตฺตาริ สามญฺญผลานีติ เอเตสํ ปจฺจกฺขกรณายฯ อมตสฺส นิพฺพานสฺส อธิคมเหตุตาย, อมตสทิสาตปฺปกสุขสหิตตาย จ กายคตาสติ ‘‘อมต’’นฺติ วุตฺตาฯ ปริภุญฺชนฺตีติ ฌานสมาปชฺชเนน วฬญฺชนฺติฯ ปริหีนนฺติ ชินํฯ วิรทฺธนฺติ อนธิคเมน วิรชฺฌิตํฯ อารทฺธนฺติ สาธิตํ นิปฺผาทิตํฯ