8. อนุสฺสติกมฺมฏฺฐานนิทฺเทสวณฺณนา

มรณสฺสติกถาวณฺณนา

[167] อิโตติ เทวตานุสฺสติยาฯ สา หิ ฉสุ อนุสฺสตีสุ สพฺพปจฺฉา นิทฺทิฏฺฐตฺตา อาสนฺนา, ปจฺจกฺขา จฯ อนนฺตรายาติ ตทนนฺตรํ อุทฺทิฏฺฐตฺตา วุตฺตํฯ มรณสฺส สติ มรณสฺสตีติ มรณํ ตาว ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ มรณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ กามญฺเจตฺถ ขนฺธานํ เภโท ‘‘ชรามรณํ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิต’’นฺติ (ธาตุ. 71) วจนโต จุติขนฺธานํ วินาโส มรณนฺติ วตฺตพฺพํ, วิเสสโต ปน ตํ ชีวิตินฺทฺริยสฺส วินาสภาเวน กมฺมฏฺฐานิกานํ ปจฺจุปติฏฺฐตีติ ‘‘ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉโท’’ติ วุตฺตํฯ เตเนวาห นิทฺเทเส ‘‘กเฬวรสฺส นิกฺเขโป ชีวิตินฺทฺริยสฺสุปจฺเฉโท’’ติ (วิภ. 236; ที. นิ. 2.390; ม. นิ. 1.92, 123)ฯ ตตฺถ เอกภวปริยาปนฺนสฺสาติ เอเกน ภเวน ปริจฺฉินฺนสฺสฯ ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉโทติ ชีวิตินฺทฺริยปฺปพนฺธสฺส วิจฺเฉโท อายุกฺขยาทิวเสน อนฺตรธานํฯ สมุจฺเฉทมรณนฺติ อรหโต สนฺตานสฺส สพฺพโส อุจฺเฉทภูตํ มรณํฯ สงฺขารานํ ขณภงฺคสงฺขาตนฺติ สงฺขตธมฺมานํ อุทยวยปริจฺฉินฺนสฺส ปวตฺติขณสฺส ภงฺโค นิโรโธติ สงฺขํ คตํฯ ขณิกมรณนฺติ ยถาวุตฺตขณวนฺตํ ตสฺมิํเยว ขเณ ลพฺภมานํ มรณํฯ ยํ ขนฺธปฺปพนฺธํ อุปาทาย รุกฺขาทิสมญฺญา, ตสฺมิํ อนุปจฺฉินฺเนปิ อลฺลตาทิวิคมนํ นิสฺสาย มตโวหาโร สมฺมุติมรณํฯ น ตํ อิธ อธิปฺเปตนฺติ ตํ สมุจฺเฉทขณิกสมฺมุติมรณํ อิธ มรณานุสฺสติยํ นาธิปฺเปตํ อพาหุลฺลโต, อนุปฏฺฐหนโต, อสํเวควตฺถุโต จาติ อธิปฺปาโยฯ

อธิปฺเปตํ สติยา อารมฺมณภาเวนฯ อายุอาทีนํ ขยกาเล มรณํ กาลมรณํฯ เตสํ อปริกฺขีณกาเล มรณํ อกาลมรณํฯ ‘‘กาลมรณํ ปุญฺญกฺขเยนา’’ติ อิทํ ยถาธิการํ สมฺปตฺติภววเสน วุตฺตํ, วิปตฺติภววเสน ปน ‘‘ปาปกฺขเยนา’’ติ วตฺตพฺพํฯ

อายุสนฺตานชนกปจฺจยสมฺปตฺติยาติ อายุปฺปพนฺธสฺส ปวตฺตาปนกานํ อาหาราทิปจฺจยานํ สมฺปตฺติยํฯ วิปกฺกวิปากตฺตาติ อตฺตโน ผลานุรูปํ ทาตพฺพวิปากสฺส ทินฺนตฺตาฯ