สีลสฺส ตณฺหาทาสพฺยโต โมจนํ วิวฏฺฏูปนิสฺสยภาวาปาทนํฯ ตโต เอว ตํสมงฺคีปุคฺคโล เสรี สยํวสี ภุชิสฺโส นาม โหติฯ เตนาห ‘‘ภุชิสฺสภาวกรเณน ภุชิสฺสานี’’ติฯ ‘‘อิมินาหํ สีเลน เทโว วา ภเวยฺยํ เทวญฺญตโร วา, ตตฺถ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต’’ติ, ‘‘สีเลน สุทฺธี’’ติ จ เอวมาทินา ตณฺหาทิฏฺฐีหิ อปรามฏฺฐตฺตา อยํ เต สีเลสุ โทโสติ จตูสุ วิปตฺตีสุ ยาย กายจิ วิปตฺติยา ทสฺสเนน ปรามฏฺฐุํ อนุทฺธํเสตุํฯ สมาธิสํวตฺตนปฺปโยชนานิ สมาธิสํวตฺตนิกานิฯ

[159] สิกฺขาย สคารโวติ สีลธนํ นิสฺสาย ปฏิลทฺธสมาทานตฺตา สาติสยํ สิกฺขาย สคารโว สปฺปติสฺโส โหติฯ สภาควุตฺตีติ สมฺปนฺนสีเลหิ สภาควุตฺติโก, ตาย เอว วา สิกฺขาย สภาควุตฺติฯ โย หิ สิกฺขาคารวรหิโต, โส ตาย วิสภาควุตฺติ นาม โหติ วิโลมนโตฯ ยถา ปเรหิ สทฺธิํ อตฺตโน ฉิทฺทํ น โหติ, เอวํ ธมฺมามิเสหิ ปฏิสนฺถรณํ ปฏิสนฺถาโรฯ สิกฺขาย สคารวตฺตา เอว ตตฺถ อปฺปมตฺโต โหติฯ อตฺตานุวาทภยํ ปรานุวาทภยํ ทณฺฑภยํ ทุคฺคติภยนฺติ เอวมาทีนิ ภยานิ อิมสฺส ทูรสมุสฺสาริตานีติ อาห ‘‘อตฺตานุวาทาทิภยวิรหิโต’’ติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

5. จาคานุสฺสติกถาวณฺณนา

[160] ปกติยาติ สภาเวนฯ จาคาธิมุตฺเตนาติ เทยฺยธมฺมปริจฺจาเค ยุตฺตปฺปยุตฺเตน ตนฺนินฺเนน ตปฺโปเณนฯ นิจฺจํ สทา ปวตฺตา ทานสํวิภาคา ยสฺส โส นิจฺจปวตฺตทานสํวิภาโค, เตนฯ อิธาปิ ‘‘ปกติยา’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ยํ ปรสฺส ปฏิยตฺตํ ทิยฺยติ, ตํ ทานํฯ ยํ อตฺตนา ปริภุญฺชิตพฺพโต สํวิภชติ, โส สํวิภาโคฯ อิโต ทานิ ปภุตีติ อิโต ปฏฺฐาย ทานิ อชฺชตคฺเค อชฺชทิวสํ อาทิํ กตฺวาฯ อทตฺวา น ภุญฺชิสฺสามีติ ทานสมาทานํ กตฺวา ฯ ตํทิวสนฺติ ตสฺมิํ ภาวนารมฺภทิวเสฯ ตตฺถ นิมิตฺตํ คณฺหิตฺวาติ ตสฺมิํ ทาเน ปริจฺจาคเจตนาย ปวตฺติอาการสฺส สลฺลกฺขณวเสน นิมิตฺตํ คเหตฺวาฯ วิคตมลมจฺเฉรตาทิคุณวเสนาติ วิคตานิ มลมจฺเฉรานิ เอตสฺมาติ วิคตมลมจฺเฉโร, จาโค, ตสฺส ภาโว วิคตมลมจฺเฉรตาฯ ตทาทีนํ คุณานํ, สมฺปตฺตีนํ, อานิสํสานํ วา วเสนฯ

สตํ ธมฺมํ อนุกฺกมนฺติ สาธูนํ โพธิสตฺตานํ ธมฺมํ ปเวณิํ อนุ อนุ กมนฺโต โอกฺกมนฺโต, อโวกฺกมนฺโต วาฯ เย อิเม ทายกสฺส ลาภา อายุวณฺณสุขพลปฏิภานาทโย, ปิยภาวาทโย จ ภควตา สํวณฺณิตา ปกิตฺติตาฯ มนุสฺสตฺตํ วาติ วา-สทฺโท อวุตฺตวิกปฺปตฺโถ, เตน อินฺทฺริยปาฏวภาวกมฺมสฺสกตาญาณาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ

มจฺเฉรมเลนาติ มจฺเฉรสงฺขาเตน มเลนฯ อถ วา มจฺเฉรญฺจ มลญฺจ มจฺเฉรมลํ, เตน มจฺเฉเรน เจว โลภาทิมเลน จาติ อตฺโถฯ ปชายนวเสนาติ ยถาสกํ กมฺมนิพฺพตฺตนวเสนฯ กณฺหธมฺมานนฺติ โลภาทิเอกนฺตกาฬกานํ ปาปธมฺมานํฯ วิคตตฺตาติ ปหีนตฺตาฯ วิคตมลมจฺเฉเรน เจตสาติ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํฯ โสตาปนฺนสฺส สโตติ เคหํ อาวสนฺตสฺส โสตาปนฺนสฺส สมานสฺสฯ นิสฺสยวิหารนฺติ นิสฺสาย วิหริตพฺพวิหารํ, เทวสิกํ วฬญฺชนกกมฺมฏฺฐานนฺติ อตฺโถฯ อภิภวิตฺวาติ อคารํ อาวสนฺตานํ อญฺเญสํ อุปฺปชฺชนกราคาทิอุปกฺกิเลเส อภิภุยฺยฯ

โย กิญฺจิ เทนฺโตปิ สาเปกฺโขว เทติ, โส มุตฺตจาโค น โหติ, อยํ ปน น เอวนฺติ ‘‘มุตฺตจาโค’’ติ วุตฺตํฯ วิสฺสฏฺฐจาโคติ นิรเปกฺขปริจฺจาโคติ อตฺโถฯ ยถา ปาณาติปาตพหุโล ปุคฺคโล ‘‘โลหิตปาณี’’ติ วุจฺจติ, เอวํ ทานพหุโล ปุคฺคโล ‘‘ปยตปาณี’’ติ วุตฺโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทาตุํ สทา โธตหตฺโถเยวา’’ติ อาหฯ ตตฺถ สทาติ นิจฺจํ, อภิณฺหนฺติ อตฺโถฯ ปริจฺจาโคติ เทยฺยธมฺมปริจฺจาโคติ อธิการโต วิญฺญายติฯ ยํ ยํ เทยฺยธมฺมํ ปเร ยาจนกาฯ ยาจเน โยโค ยาจนโยโค, ปเรหิ ยาจิตุํ ยุตฺโตติ อตฺโถฯ ยาเชน ยุตฺโตติ ทาเนน ยุตฺโต สทา ปริจฺจชนโตฯ อุภเยติ ยถาวุตฺเต ทาเน, สํวิภาเค จ รโต อภิรโตฯ

[161] ยถา ปริสุทฺธสีลสฺส ปุคฺคลสฺส อขณฺฑตาทิคุณวเสน อตฺตโน สีลสฺส อนุสฺสรนฺตสฺส สีลานุสฺสติภาวนา อิชฺฌติ, เอวํ ปริสุทฺธอุฬารปริจฺจาคสฺส ปุคฺคลสฺส อนุปกฺกิลิฏฺฐเมว อตฺตโน ปริจฺจาคํ อนุสฺสรนฺตสฺส ภาวนา อิชฺฌตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘วิคตมลมจฺเฉรตาทิคุณวเสนา’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตํ วุตฺตตฺถเมวฯ

ภิยฺโยโสติ อุปริปิฯ มตฺตาย ปมาณสฺส มหติยา มตฺตาย, วิปุเลน ปมาเณนาติ อตฺโถฯ จาคาธิมุตฺโตติ ปริจฺจาเค อธิมุตฺโต นินฺนโปณปพฺภาโรฯ ตโต เอว อโลภชฺฌาสโย กตฺถจิปิ อนภิสงฺคจิตฺโตฯ ปฏิคฺคาหเกสุ เมตฺตายนวเสน ปริจฺจาโค โหตีติ เมตฺตาย เมตฺตาภาวนาย อนุโลมการี อนุรูปปฏิปตฺติฯ วิสารโทติ วิสโท อตฺตโนว คุเณน กตฺถจิปิ อมงฺกุภูโต อภิภุยฺย วิหารีฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

6. เทวตานุสฺสติกถาวณฺณนา

[162] อริยมคฺควเสนาติ อริยมคฺคสฺส อธิคมวเสนฯ สมุทาคเตหีติ สมฺมเทว ตทุปฺปตฺติโต อุทฺธํ อาคเตหิฯ ยาทิสา หิ อริยานํ สนฺตาเน โลกิยาปิ สทฺธาทโย, น ตาทิสา กทาจิปิ โปถุชฺชนิกา สทฺธาทโยฯ ทิพฺพนฺตีติ เทวาฯ จตฺตาโร มหาราชาโน เอเตสนฺติ จตุมหาราชา, เต เอว จาตุมหาราชิกาฯ เตตฺติํส สหปุญฺญการิโน ตตฺถูปปนฺนาติ ตํสหจริตํ ฐานํ ตาวติํสํ, ตนฺนิวาสิโนปิ เทวา ตํสหจรณโต เอว ตาวติํสาฯ ทุกฺขโต ยาตา อปยาตาติ ยามาฯ ตุสาย ปีติยา อิตา อุปคตาติ ตุสิตาฯ โภคานํ นิมฺมาเน รติ เอเตสนฺติ นิมฺมานรติโนฯ ปรนิมฺมิเตสุ โภเคสุ วสํ วตฺเตนฺตีติ ปรนิมฺมิตวสวตฺติโนฯ พฺรหฺมานํ กาโย สมูโห พฺรหฺมกาโย, ตปฺปริยาปนฺนตาย ตตฺถ ภวาติ พฺรหฺมกายิกาฯ ตตุตฺตรีติ ตโต พฺรหฺมกายิเกหิ อุตฺตริ, อุปริ ปริตฺตาภาทิเก สนฺธาย วทติฯ เทวตา สกฺขิฏฺฐาเน ฐเปตฺวาติ ‘‘ยถารูปาย มคฺเคนาคตาย สทฺธาย สมนฺนาคตา, สีเลน สุเตน จาเคน ปญฺญาย สมนฺนาคตา อิโต จุตา ตตฺถ อุปปนฺนา ตา เทวตา, มยฺหมฺปิ ตถารูปา สทฺธา สีลํ สุตํ จาโค ปญฺญา จ สํวิชฺชตี’’ติ เทวตา สกฺขิฏฺฐาเน ฐเปตฺวา สกฺขิํ โอตาเรนฺเตน วิย อตฺตโน สทฺธาทิคุณา อนุสฺสริตพฺพาฯ

ยทิ เอวํ สุตฺเต (อ. นิ. 6.10) อุภยคุณานุสฺสรณํ วุตฺตํ, ตํ กถนฺติ อนุโยคํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘สุตฺเต ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ วุตฺตนฺติ ‘‘อตฺตโน จ, ตาสญฺจ เทวตาน’’นฺติ อุภยํ สมธุรํ วิย สุตฺเต (อ. นิ. 6.10) กิญฺจาปิ วุตฺตํฯ