ตตฺถ สนฺทิฏฺฐิกตฺตาติ ยสฺมา อยํ ธมฺโม วุตฺตนเยน สามํ ทฏฺฐพฺโพ, สนฺทิฏฺฐิยา กิเลเส วิทฺธํเสติ, สนฺทสฺสนญฺจ อรหติ, ตสฺมา สฺวากฺขาโต ทุรกฺขาเต ติตฺถิยธมฺเม ตทภาวโตฯ อิมินา นเยน เสสปเทสุปิ ยถารหํ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

[153] ตสฺเสวนฺติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ พุทฺธานุสฺสติยํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ

3. สงฺฆานุสฺสติกถาวณฺณนา

[154] อริยสงฺฆคุณาติ อารกตฺตา กิเลเสหิ, อนเย น อิริยนโต, อเย จ อิริยนโต, สเทวเกน จ โลเกน ‘‘สรณ’’นฺติ อรณียโต อริโย จ โส สงฺโฆ จ, อริยานํ วา สงฺโฆ อริยสงฺโฆ, ตสฺส คุณาฯ

[155] ยํ สมฺมาปฏิปทํ ปฏิปนฺโน ‘‘สุฏฺฐุ ปฏิปนฺโน’’ติ วุจฺจติฯ สา อริยมคฺคปฏิปทา ปฏิปกฺขธมฺเม อนิวตฺติธมฺเม กตฺวา ปชหนโต ปโยชนาภาวา สยมฺปิ อนิวตฺติธมฺมา, อธิคนฺตพฺพสฺส จ นิพฺพานสฺส เอกํสโต อนุโลมีติฯ ตโต เอว อปจฺจนีกา, อนุธมฺมภูตา จ, ตสฺสา จ ปฏิปนฺนตฺตา อริยสงฺโฆ ‘‘สุปฺปฏิปนฺโน’’ติ วุตฺโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘สุฏฺฐุ ปฏิปนฺโน’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘อนิวตฺติปฏิปท’’นฺติ อิมินา อุชุปฺปฏิปตฺติํ ทสฺเสติฯ ปุนปฺปุนํ นิวตฺตเน หิ สติ อุชุปฺปฏิปตฺติ น โหติฯ ‘‘อนุโลมปฏิปทํ อปจฺจนีกปฏิปท’’นฺติ อิมินา ญายปฺปฏิปตฺติํฯ ปฏิปชฺชิตพฺพสฺส หิ นิพฺพานสฺส อนุโลมเนน, อปจฺจนีกตาย จสฺสา ญายโตฯ ‘‘ธมฺมานุธมฺมปฏิปท’’นฺติ อิมินา สามีจิปฺปฏิปตฺติํ อนุจฺฉวิกภาวทีปนโตฯ เอเตน ปฐมปทสฺส ปปญฺจนิทฺเทโส, อิตรานิ ตีณิ ปทานีติ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิฯ

ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชเนน กิจฺจสิทฺธิโต อริยภาวาวหํ สวนํ สกฺกจฺจสวนํ นามาติ วุตฺตํ ‘‘สกฺกจฺจํ สุณนฺตีติ สาวกา’’ติ, เตน อริยา เอว นิปฺปริยายโต สตฺถุ สาวกา นามาติ ทสฺเสติฯ สีลทิฏฺฐิสามญฺญตายาติ อริเยน สีเลน, อริยาย จ ทิฏฺฐิยา สมานภาเวนฯ อริยานญฺหิ สีลทิฏฺฐิโย มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณํ วิย นินฺนานากรณํ มคฺเคนาคตตฺตาฯ

เตน เต ยตฺถ กตฺถจิ ฐิตาปิ สํหตาวฯ เตนาห ‘‘สงฺฆาตภาวมาปนฺโน’’ติฯ มายาสาเฐยฺยาทิปาปธมฺมสมุจฺเฉเทน อุชุฯ ตโต เอว โคมุตฺตวงฺกาภาเวน อวงฺกาฯ จนฺทเลขาวงฺกาภาเวน อกุฏิลาฯ นงฺคลโกฏิวงฺกาภาเวน อชิมฺหาฯ อวงฺกาทิภาเวน วา อุชุฯ ปริสุทฺธฏฺเฐน อริยาฯ อปณฺณกภาเวน ญายติ กมติ นิพฺพานํ, ตํ วา ญายติ ปฏิวิชฺฌียติ เอเตนาติ ญาโยฯ วฏฺฏทุกฺขนิยฺยานาย อนุจฺฉวิกตฺตาฯ อนุรูปตฺตา สามีจิ โอปายิกาติปิ สงฺขํ สมญฺญํ คตา สมฺมาปฏิปตฺติ, ตาย สมงฺคิตาย สุปฺปฏิปนฺนา ‘‘สมฺมา ปฏิปชฺชนฺตี’’ติ กตฺวาฯ วตฺตมานตฺโถ หิ อยํ ปฏิปนฺน-สทฺโท ยถา ‘‘โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน’’ติ (ปุ. ป. 206)ฯ อตีตํ ปฏิปทนฺติ ยถาวุตฺตมคฺคสมฺมาปฏิปตฺติํ วทติฯ อุภเยน จ สามญฺญนิทฺเทเสน, ‘‘สุปฺปฏิปนฺนา จ สุปฺปฏิปนฺนา จ สุปฺปฏิปนฺนา’’ติ เอกเสสนเยน วา คหิตานํ สมูโห ‘‘สุปฺปฏิปนฺโน’’ติ วุตฺโตติ ทสฺเสติฯ

เอวํ อาทิปทตฺถนิทฺเทสภาเวน อิตรปทานํ อตฺถํ วตฺวา อิทานิ จตุนฺนมฺปิ ปทานํ อโวมิสฺสกํ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยถานุสิฏฺฐนฺติ สตฺถารา ยถา อนุสิฏฺฐํ, ตถา อนุสาสนีอนุรูปนฺติ อตฺโถฯ อปณฺณกปฏิปทนฺติ อวิรชฺฌนกปฏิปทํ, อนวชฺชปฏิปตฺตินฺติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ สฺวากฺขาเต ธมฺมวินเย อปณฺณกปฏิปทํ ปฏิปนฺนตฺตาติ เอวํ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ปุริมปเทน สมฺพนฺเธ ทุติยปทํ น วตฺตพฺพํ สิยา, นนุ จ ทุติยปเทน สมฺพนฺเธปิ ปฐมํ ปทํ น วตฺตพฺพํ สิยาติ? น ตสฺส ปฐมํ อเปกฺขิตตฺตาฯ สา ปน สาวกานํ อปณฺณกปฏิปทา ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปทาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปนฺนตฺตา’’ติ วตฺตพฺพํ ฯ อุภยสฺสาปิ วา สุปฺปฏิปนฺนภาวสาธนตฺตา อุภยํ วุตฺตํฯ ตถา หิ ปิ-สทฺเทน อุภยํ สมุจฺจิโนติฯ

กิเลสชิมฺหวเสน อนฺตทฺวยคาโหติ สพฺพโส ตํ ปหาย สมฺมาปฏิปทา กายาทิวงฺกปฺปหายินี อุชุปฺปฏิปตฺติ โหตีติ อาห ‘‘มชฺฌิมาย ปฏิปทาย…เป.… อุชุปฺปฏิปนฺโน’’ติฯ

ญาโย นาม ยุตฺตปฺปตฺตปฏิปตฺติ, นิพฺพานญฺจ, สพฺพสงฺขารสมถตาย อาทิตฺตํ เจลํ, สีสํ วา อชฺฌุเปกฺขิตฺวาปิ ปฏิปชฺชิตพฺพเมวาติ อาห ‘‘ญาโย วุจฺจติ นิพฺพาน’’นฺติฯ

นิพฺพายนกิริยามุเขน เจตฺถ นิพฺพานํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ , มคฺคญาณาทีหิ วา ญายติ ปฏิวิชฺฌียติ สจฺฉิกรียติ จาติ ญาโย นิพฺพานนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

คุณสมฺภาวนาย ปเรหิ กยิรมานํ ปจฺจุปฏฺฐานาทิสามีจิกมฺมํ อรหนฺตีติ สามีจิกมฺมารหาฯ

[156] ยทิทนฺติ อนฺโตคธลิงฺควจนเภโท นิปาโตติ ตสฺส วจนเภเทน อตฺถมาห ‘‘ยา อิมานี’’ติฯ เอวนฺติ ปการตฺเถ นิปาโต, อิมินา ปกาเรนาติ อตฺโถฯ เตน อิตรานิ ตีณิ ยุคฬานิ ทสฺสิตานิ โหนฺตีติ อาห ‘‘เอวํ จตฺตาริ ปุริสยุคฬานิ โหนฺตี’’ติฯ เอตนฺติ เอตํ ‘‘ปุริสปุคฺคลา’’ติ พหุวจนวเสน วุตฺตํ ปทํฯ ปุริสา จ เต ปุคฺคลา จ ปุริสปุคฺคลาฯ ตตฺถ ‘‘ปุริสา’’ติ อิมินา ปฐมาย ปกติยา คหณํ, ‘‘ปุคฺคลา’’ติ ปน ทุติยายปิ สตฺตสามญฺเญนาติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ กีทิสานํ? อาเนตฺวา หุนิตพฺพานนฺติ อธิการโต ปากโฏยมตฺโถฯ ทาตพฺพนฺติ วา ปจฺจตฺตวจนํ ‘‘จตุนฺนํ ปจฺจยาน’’นฺติ ปทํ อเปกฺขิตฺวา สามิวเสน ปริณาเมตพฺพํ, อญฺญถา เยสํ เกสญฺจิ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ ‘‘อาหุน’’นฺติ สมญฺญา สิยาฯ อาหุนํ อรหตีติ วา อาหุเนยฺโยฯ สกฺกาทีนมฺปิ วา อาหวนนฺติ สกฺกาทีหิปิ ทิยฺยมานํ ทานํฯ ยตฺถ หุตํ มหปฺผลนฺติ ยสฺมิํ อาวหนียคฺคิมฺหิ หุตํ ทธิอาทิ อาหุเนยฺยคฺคิคหปตคฺคิทกฺขิเณยฺยคฺคีสุ หุตโต อุฬารผลนฺติ เตสํ พฺราหฺมณานํ ลทฺธิฯ หุตนฺติ ทินฺนํฯ นิกายนฺตเรติ สพฺพตฺถิกวาทินิกาเยฯ

ฐเปตฺวา 165 เตติ เต ปิยมนาเป ญาติมิตฺเต อปเนตฺวา, เตสํ อทตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ เอส เอโสฯ เอกพุทฺธนฺตเร จ ทิสฺสตีติ เอกสฺมิํ พุทฺธนฺตเร วีติวตฺเต ทิสฺสติฯ จ-สทฺเทน กทาจิ อสงฺเขฺยยฺเยปิ กปฺเป วีติวตฺเตติ ทสฺเสติฯ อพฺโพกิณฺณนฺติ ปฏิปกฺเขหิ อโวมิสฺสํ, กิริยาวิเสสกญฺเจตํฯ ปิยมนาปตฺตกรธมฺมา นาม สีลาทโย, เต อริยสงฺเฆ สุปฺปติฏฺฐิตาฯ อยํ เหตฺถ อธิปฺปาโย – ญาติมิตฺตา วิปฺปยุตฺตา น จิรสฺเสว สมาคจฺฉนฺติ, อนวฏฺฐิตา จ เตสุ ปิยมนาปตา, น เอวมริยสงฺโฆฯ ตสฺมา สงฺโฆว ปาหุเนยฺโยติฯ ปุพฺพการนฺติ อคฺคกิริยํฯ

สพฺพปฺปกาเรนาติ อาทรคารวพหุมานาทินา, เทยฺยธมฺมสฺส สกฺกจฺจกรณาทินา จ สพฺเพน ปกาเรนฯ สฺวายํ ปาหวนีย-สทฺโท ‘‘ปาหุเนยฺโย’’ติ วุจฺจติ ปริยายภาเวนฯ

ทกฺขนฺติ เอตาย สตฺตา ยถาธิปฺเปตาหิ สมฺปตฺตีหิ วฑฺฒนฺตีติ ทกฺขิณาฯ ตถาภาวกรเณน ทกฺขิณํ อรหติฯ ยถา อุฬาราติวิปุลุทฺรยลาเภน วิโสธิตํ นาม โหติ, เอวํ ทกฺขิณา วิปุลผลตายาติ วุตฺตํ ‘‘มหปฺผลกรณตาย วิโสเธตี’’ติฯ

ปุญฺญตฺถิเกหิ อญฺชลิ กรณียา เอตฺถาติ อญฺชลิกรณีโยฯ

ยทิปิ ปาฬิยํ ‘‘อนุตฺตร’’นฺติ วุตฺตํฯ นตฺถิ อิโต อุตฺตรํ วิสิฏฺฐนฺติ หิ อนุตฺตรํฯ สมมฺปิสฺส ปน นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อสทิส’’นฺติ อาหฯ ขิตฺตํ วุตฺตํ พีชํ มหปฺผลภาวกรเณน ตายติ รกฺขติ, ขิปนฺติ วปนฺติ เอตฺถ พีชานีติ วา เขตฺตํ, เกทาราทิ, เขตฺตํ วิย เขตฺตํ, ปุญฺญานํ เขตฺตํ ปุญฺญกฺเขตฺตํฯ เสสํ พุทฺธานุสฺสติยํ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ

4. สีลานุสฺสติกถาวณฺณนา

[158] อโห วต สีลานิ อขณฺฑานิ, อโห วต อจฺฉิทฺทานีติ เอวํ สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํฯ อโห วตาติ จ สมฺภาวเน นิปาโตฯ เตนาห ‘‘อขณฺฑตาทิคุณวเสนา’’ติฯ อขณฺฑภาวาทิสมฺปตฺติวเสนาติ อตฺโถฯ ปรสฺส สีลานิ อนุสฺสริยมานานิ ปิยมนาปภาวาวหเนน เกวลํ เมตฺตาย ปทฏฺฐานํ โหนฺติ, น วิสุํ กมฺมฏฺฐานนฺติ อาห ‘‘อตฺตโน สีลานิ อนุสฺสริตพฺพานี’’ติฯ จาคาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

เยสนฺติ สีลาทีนํฯ ปฏิปาฏิยา สมาทาเน สมาทานกฺกเมน, เอกชฺฌํ สมาทาเน อุทฺเทสกฺกเมน สีลานํ อาทิอนฺตํ เวทิตพฺพํฯ ปริยนฺเต ฉินฺนสาฏโก วิยาติ วตฺถนฺเต, ทสนฺเต วา ฉินฺนวตฺถํ วิย, วิสทิสูทาหรณํ เจตํฯ เอวํ เสสานิปิ อุทาหรณานิฯ วินิเวธวเสน ฉินฺนสาฏโก วินิวิทฺธสาฏโกฯ วิสภาควณฺเณน คาวี วิยาติ สมฺพนฺโธฯ สพลรหิตานิ วา อสพลานิฯ ตถา อกมฺมาสานิฯ สตฺตวิธเมถุนสํโยโค เหฏฺฐา สีลกถายํ วุตฺโต เอวฯ โกธูปนาหาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน มกฺขปฬาสอิสฺสามจฺฉริยมายาสาเฐยฺยมานาติมานาทโย คหิตาฯ ตานิเยว อขณฺฑาทิคุณานิ สีลานิฯ