ทุกฺขาธิวาสนสมตฺโถ พุทฺธานุสฺสติยา สรีรทุกฺขสฺส ปทุมปลาเส อุทกสฺส วิย วินิวฏฺฏนโต ฯ สํวาสสญฺญนฺติ สหวาสสญฺญํฯ พุทฺธภูมิยํ จิตฺตํ นมติ พุทฺธคุณานํ มหนฺตภาวสฺส ปจฺจกฺขโต อุปฏฺฐานโตฯ พุทฺธานุสฺสติภาวนาย สพฺพทา พุทฺธคุณานํ จิตฺเต วิปริวตฺตนโต วุตฺตํ ‘‘สมฺมุขา สตฺถารํ ปสฺสโต วิยา’’ติฯ อุตฺตริ อปฺปฏิวิชฺฌนฺโตติ อิมาย ภาวนาย อุปริ ตํ อธิฏฺฐานํ กตฺวา สจฺจานิ อปฺปฏิวิชฺฌนฺโตฯ สุคติปรายโณติ สุคติสมฺปราโยฯ

อปฺปมาทนฺติ อปฺปมชฺชนํ สกฺกจฺจํ อนุโยคํฯ กยิราถาติ กเรยฺยฯ สุเมธโสติ สุนฺทรปญฺโญ ฯ เอวํ มหานุภาวายาติ วุตฺตปฺปกาเรน นีวรณวิกฺขมฺภนาทิสมตฺเถน สตฺถริ สคารวภาวาทิเหตุภูเตน มหตา สามตฺถิเยน สมนฺนาคตายฯ

2. ธมฺมานุสฺสติกถาวณฺณนา

[146] ธมฺมานุสฺสตินฺติ เอตฺถ ปทตฺโถ, สภาวตฺโถ จ อาทิโต วุตฺโตเยวาติ ตํ อนามสิตฺวา ภาวนาวิธานเมว ทสฺเสตุํ ‘‘ธมฺมานุสฺสติํ ภาเวตุกาเมนาปี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ กสฺมา ปเนตฺถ พุทฺธานุสฺสติยํ วิย ‘‘อเวจฺจปฺปสาทสมนฺนาคเตนา’’ติ น วุตฺตํฯ นนุ เอตา ปฏิปาฏิยา ฉ อนุสฺสติโย อริยสาวกานํ วเสน เทสนํ อารุฬฺหาติ? สจฺจเมตํ, เอวํ สนฺเตปิ ‘‘ปริสุทฺธสีลาทิคุณานํ ปุถุชฺชนานมฺปิ อิชฺฌนฺตี’’ติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อเวจฺจปฺปสาทสมนฺนาคเตนา’’ติ อิธ น วุตฺตํ, อริยสาวกานํ ปน สุเขน อิชฺฌนฺตีติฯ ตถาปิ ปาฬิยํ อาคตตฺตา จ พุทฺธานุสฺสตินิทฺเทเส วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, อยญฺจ วิจาโร ปรโต อาคมิสฺสเตวฯ

[147] ปริยตฺติธมฺโมปีติ ปิ-สทฺเทน โลกุตฺตรธมฺมํ สมฺปิณฺเฑติฯ อิตเรสูติ สนฺทิฏฺฐิกาทิปเทสุฯ โลกุตฺตรธมฺโมวาติ อวธารณํ นิปฺปริยาเยน สนฺทิฏฺฐิกาทิอตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ, ปริยายโต ปเนเต ปริยตฺติธมฺเมปิ สมฺภวนฺเตวฯ ตถา หิ ปริยตฺติธมฺโม พหุสฺสุเตน อาคตาคเมน ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคเตน ปญฺญวตา อาทิกลฺยาณตาทิวิเสสโต สยํ ทฏฺฐพฺโพติ สนฺทิฏฺฐิโกฯ อาจริยปยิรุปาสนาย วินา น ลพฺภาติ เจ? โลกุตฺตรธมฺเมปิ สมาเน กลฺยาณมิตฺตสนฺนิสฺสเยเนว สิชฺฌนโต, ตถา สตฺถุสนฺทสฺสเนปิฯ

‘‘สนฺทิฏฺฐิยา ชยตี’’ติ อยํ ปนตฺโถ ติตฺถิยนิมฺมทฺทเน นิปฺปริยายโตว ลพฺภติ , กิเลสชเย ปริยายโต ปรมฺปราเหตุภาวโตฯ ‘‘สนฺทิฏฺฐํ อรหตี’’ติ อยมฺปิ อตฺโถ ลพฺภเตว, สพฺพโส สํกิเลสธมฺมานํ ปหานํ, โวทานธมฺมานํ ปริพฺรูหนญฺจ อุทฺทิสฺส ปวตฺตตฺตาฯ อยญฺจ อตฺโถ ‘‘เย โข ตฺวํ, โคตมิ, ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ, อิเม ธมฺมา สราคาย สํวตฺตนฺติ โน วิราคาย, สญฺโญคาย สํวตฺตนฺติ โน วิสญฺโญคาย, สอุปาทานาย สํวตฺตนฺติ โน อนุปาทานายฯ เอกํเสน, โคตมิ, ธาเรยฺยาสิ ‘เนโส ธมฺโม, เนโส วินโย, เนตํ สตฺถุสาสน’’’นฺติ (จูฬว. 406; อ. นิ. 8.53), ‘‘ธมฺมาปิ โว, ภิกฺขเว, ปหาตพฺพา, ปเคว อธมฺมา’’ติ (ม. นิ. 1.240) จ เอวมาทีหิ สุตฺตปเทหิ วิภาเวตพฺโพฯ อกาลิกาธิคมุปายตาย อกาลิโกฯ วิชฺชมานตาปริสุทฺธตาหิ เอหิปสฺสวิธิํ อรหตีติ เอหิปสฺสิโกฯ ตโต เอว วฏฺฏทุกฺขนิตฺถรณตฺถิเกหิ อตฺตโน จิตฺเต อุปนยนํ, จิตฺตสฺส วา ตตฺถ อุปนยนํ อรหตีติ โอปเนยฺยิโกฯ วิมุตฺตายตนสีเส ฐตฺวา ปริจเยน สมฺมเทว อตฺถเวทํ, ธมฺมเวทญฺจ ลภนฺเตหิ ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิญฺญูหีติฯ เอวํ สนฺทิฏฺฐิกาทิปเทสุ ปริยตฺติธมฺมมฺปิ ปกฺขิปิตฺวา มนสิกาโร ยุชฺชเตวฯ

สาติ คาถาฯ สมนฺตภทฺรกตฺตาติ สพฺพภาเคหิ สุนฺทรตฺตาฯ ธมฺมสฺสาติ สาสนธมฺมสฺสฯ กิญฺจาปิ อวยววินิมุตฺโต สมุทาโย นาม ปรมตฺถโต โกจิ นตฺถิ, เยสุ ปน อวยเวสุ สมุทายรูเปน อเวกฺขิเตสุ ‘‘คาถา’’ติ สมญฺญา, ตํ ตโต ภินฺนํ วิย กตฺวา สํสามิโวหารํ อาโรเปตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฐเมน ปาเทน อาทิกลฺยาณา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘เอกานุสนฺธิก’’นฺติ อิทํ นาติพหุวิภาคํ ยถานุสนฺธินา เอกานุสนฺธิกํ สนฺธาย วุตฺตํ, อิตรสฺส ปน เตเนว เทเสตพฺพธมฺมวิภาเคน อาทิมชฺฌปริโยสานภาคา ลพฺภนฺตีติฯ นิทาเนนาติ กาลเทสเทสกปริสาทิอปทิสนลกฺขเณน นิทานคนฺเถนฯ นิคมเนนาติ ‘‘อิทมโวจา’’ติอาทิเกน (สํ. นิ. 1.249), ‘‘อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺต’’นฺติ (อ. นิ. 10.27) วา ยถาวุตฺตตฺถนิคมเนนฯ

อยํ กถา วิเสสโต สุตฺตปิฏกสํวณฺณนาติ กตฺวา สุตฺตปิฏกวเสน ธมฺมสฺส อาทิกลฺยาณาทิกํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สุตฺตปิฏกวินยปิฏกานํ วเสน ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สนิทานสอุปฺปตฺติกตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ สนิทานสอุปฺปตฺติกตฺตาติ ยถาวุตฺตนิทาเนน สนิทานตาย, สอฏฺฐุปฺปตฺติกตาย จฯ เวเนยฺยานํ อนุรูปโตติ สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา, ธมฺมเทสนาย จ ตํตํสิกฺขาปทภาเวน ปญฺญาปิยมานสฺส เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ ปวตฺติยมานสฺส อนุรูปโตฯ อตฺถสฺสาติ เทสิยมานสฺส จ สีลาทิอตฺถสฺสฯ ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ (สํ. นิ. 1.249)? เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว’’ติอาทินา (สํ. นิ. 3.95) ตตฺถ ตตฺถ เหตูปมาคหเณน เหตุทาหรณยุตฺตโตฯ

เอวํ สุตฺตวินยวเสน ปริยตฺติธมฺมสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานกลฺยาณตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตีณิ ปิฏกานิ เอกชฺฌํ คเหตฺวา ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สกโลปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สาสนธมฺโมติ –

‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทา;

สจิตฺตปริโยทปนํ, เอตํ พุทฺธาน สาสน’’นฺติฯ (ธ. ป. 183; ที. นิ. 2.90) –

เอวํ วุตฺตสฺส สตฺถุสาสนสฺส ปกาสโก ปริยตฺติธมฺโมฯ สีเลน อาทิกลฺยาโณ สีลมูลกตฺตา สาสนสฺสฯ สมถาทีหิ มชฺเฌกลฺยาโณ เตสํ สาสนสมฺปตฺติยา เวมชฺฌภาวโตฯ นิพฺพาเนน ปริโยสานกลฺยาโณ ตทธิคมโต อุตฺตริกรณียาภาวโตฯ สาสเน สมฺมาปฏิปตฺติ นาม ปญฺญาย โหติ, ตสฺสา จ สีลํ, สมาธิ จ มูลนฺติ อาห ‘‘สีลสมาธีหิ อาทิกลฺยาโณ’’ติฯ ปญฺญา ปน อนุโพธปฏิเวธวเสน ทุวิธาติ ตทุภยมฺปิ คณฺหนฺโต ‘‘วิปสฺสนามคฺเคหิ มชฺเฌกลฺยาโณ’’ติ อาหฯ ตสฺส นิปฺผตฺติ ผลํ, กิจฺจํ นิพฺพานสจฺฉิกิริยา, ตโต ปรํ กตฺตพฺพํ นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ผลนิพฺพาเนหิ ปริโยสานกลฺยาโณ’’ติฯ ผลคฺคหเณน วา สอุปาทิเสสนิพฺพานมาห, อิตเรน อิตรํ, ตทุภยญฺจ สาสนสมฺปตฺติยา โอสานนฺติ อาห ‘‘ผลนิพฺพาเนหิ ปริโยสานกลฺยาโณ’’ติฯ

พุทฺธสฺส สุโพธิตา สมฺมาสมฺพุทฺธตา, ตาย อาทิกลฺยาโณ ตปฺปภวตฺตาฯ สพฺพโส สํกิเลสปฺปหานํ โวทานํ, ปาริปูรี จ ธมฺมสุธมฺมตา, ตาย มชฺเฌกลฺยาโณ ตํสรีรตฺตาฯ สตฺถารา ยถานุสิฏฺฐํ ตถา ปฏิปตฺติ สงฺฆสุปฺปฏิปตฺติ, ตาย ปริโยสานกลฺยาโณ, ตาย สาสนสฺส โลเก สุปฺปติฏฺฐิตภาวโตฯ ตนฺติ สาสนธมฺมํฯ ตถตฺตายาติ ยถตฺตาย ภควตา ธมฺโม เทสิโต, ตถตฺตาย ตถภาวายฯ

โส ปน อภิสมฺโพธิ ปจฺเจกโพธิ สาวกโพธีติ ติวิโธ , อิโต อญฺญถา นิพฺพานาธิคมสฺส อภาวโตฯ ตตฺถ สพฺพคุเณหิ อคฺคภาวโต, อิตรโพธิทฺวยมูลตาย จ ปฐมาย โพธิยา อาทิกลฺยาณตา, คุเณหิ เวมชฺฌภาวโต ทุติยาย มชฺเฌกลฺยาณตา, ตทุภยาวรตาย, ตโทสานตาย จ สาสนธมฺมสฺส ตติยาย ปริโยสานกลฺยาณตา วุตฺตาฯ

เอโสติ สาสนธมฺโมฯ นีวรณวิกฺขมฺภนโตติ วิมุตฺตายตนสีเส ฐตฺวา สทฺธมฺมํ สุณนฺตสฺส นีวรณานํ วิกฺขมฺภนสมฺภวโตฯ วุตฺตํ เหตํ –

‘‘ยถา ยถาวุโส, ภิกฺขุโน สตฺถา วา ธมฺมํ เทเสติ, อญฺญตโร วา ครุฏฺฐานิโย สพฺรหฺมจารี , ตถา ตถา โส ตตฺถ ลภติ อตฺถเวทํ ลภติ ธมฺมเวท’’นฺติ (อ. นิ. 5.26)ฯ

‘‘ยสฺมิํ, ภิกฺขเว, สมเย อริยสาวโก โอหิตโสโต ธมฺมํ สุณาติ, ปญฺจสฺส นีวรณานิ ตสฺมิํ สมเย ปหีนานิ โหนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 5.219) –

จ อาทิฯ สมถวิปสฺสนาสุขาวหนโตติ สมถสุขสฺส จ วิปสฺสนาสุขสฺส จ สมฺปาทนโตฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘โส วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุข’’นฺติอาทิ (ที. นิ. 1.279; ม. นิ. 2.138)ฯ

ตถา –

‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;

ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานตํ;

อมานุสี รตี โหติ, สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโต’’ติ จฯ (ธ. ป. 374, 373);

ตถาปฏิปนฺโนติ ยถา สมถวิปสฺสนาสุขํ อาวหติ, ยถา วา สตฺถารา อนุสิฏฺฐํ, ตถา ปฏิปนฺโน สาสนธมฺโมฯ ตาทิภาวาวหนโตติ ฉฬงฺคุเปกฺขาวเสน อิฏฺฐาทีสุ ตาทิภาวสฺส โลกธมฺเมหิ อนุปเลปสฺส อาวหนโตฯ เอส ภควา วุตฺตนเยน ติวิธกลฺยาณํ ธมฺมํ เทเสนฺโต ยํ สาสนพฺรหฺมจริยํ, มคฺคพฺรหฺมจริยญฺจ ปกาเสติ, ตํ ยถานุรูปํ อตฺถสมฺปตฺติยา สาตฺถํ, พฺยญฺชนสมฺปตฺติยา สพฺยญฺชนนฺติ โยชนาฯ

ตตฺถ อวิเสเสน ติสฺโส สิกฺขา, สกโล จ ตนฺติธมฺโม สาสนพฺรหฺมจริยํฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘กตเมสานํ โข, ภนฺเต, พุทฺธานํ ภควนฺตานํ พฺรหฺมจริยํ นจิรฏฺฐิติกํ อโหสี’’ติอาทิ (ปารา. 18)ฯ สพฺพสิกฺขานํ มณฺฑภูตสิกฺขตฺตยสงฺคหิโต อริยมคฺโค มคฺคพฺรหฺมจริยํฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณีย’’นฺติ (มหาว. 23; สํ. นิ. 5.186)ฯ ยถานุรูปนฺติ ยถารหํฯ สิกฺขตฺตยสงฺคหํ หิ สาสนพฺรหฺมจริยํ อตฺถสมฺปตฺติยา สาตฺถํฯ มคฺคพฺรหฺมจริเย วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ อตฺถสมฺปตฺติยาติ สมฺปนฺนตฺถตายฯ สมฺปตฺติอตฺโถ หิ อิธ สห-สทฺโทฯ อิตรํ ปน ยถาวุตฺเตนตฺเถน สาตฺถํ, สพฺยญฺชนญฺจฯ เย ปเนตฺถ ‘‘วจนสภาวํ สาตฺถํ, อตฺถสภาวํ สพฺยญฺชน’’นฺติ วิภชิตฺวา วทนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ, ตถา วิภตฺตสฺส ปริยตฺติธมฺมสฺส อภาวโตฯ สทฺทตฺถา หิ อภินฺนรูปา วิย หุตฺวา วินิโยคํ คจฺฉนฺติฯ ตถา หิ เนสํ โลกิยามิสฺสีภาวํ ปฏิชานนฺติฯ สติปิ วา เภเท ‘‘สพฺยญฺชน’’นฺติ เอตฺถ ยทิ ตุลฺยโยโค อธิปฺเปโต ‘‘สปุตฺโต อาคโต’’ติอาทีสุ วิย, เอวํ สติ ‘‘อตฺถปฏิสรณา, ภิกฺขเว, โหถ, มา พฺยญฺชนปฏิสรณา’’ติ อตฺถปฺปธานวาโท พาธิโต สิยา, อถ วิชฺชมานตามตฺตํ ‘‘สโลมโก สปกฺขโก’’ติอาทีสุ วิย พฺยญฺชนสมฺปตฺติ อคฺคหิตา สิยาฯ ตสฺมา อฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ คเหตพฺโพฯ

สาตฺถํ สพฺยญฺชนนฺติ เอตฺถ เนตฺตินเยนาปิ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺกาสน…เป.… สพฺยญฺชน’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยทิปิ เนตฺติยํ พฺยญฺชนมุเขน พฺยญฺชนตฺถคฺคหณํ โหตีติ ‘‘อกฺขรํ ปท’’นฺติอาทินา (เนตฺติ. 4 ทฺวาทสปท) พฺยญฺชนปทานิ ปฐมํ อุทฺทิฏฺฐานิ, อิธ ปน ปาฬิยํ ‘‘สาตฺถํ สพฺยญฺชน’’นฺติ อาคตตฺตา อตฺถปทานิเยว ปฐมํ ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺกาสนปกาสนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สงฺเขปโต กาสนํ ทีปนํ สงฺกาสนํ ‘‘มญฺญมาโน ภิกฺขุ พทฺโธ มารสฺส, อมญฺญมาโน มุตฺโต’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 3.64) วิยฯ ตตฺตเกน หิ เตน ภิกฺขุนา ปฏิวิทฺธํฯ เตนาห ‘‘อญฺญาตํ ภควา’’ติอาทิฯ ปฐมํ กาสนํ ปกาสนํฯ อาทิกมฺมสฺมิํ หิ อยํ ปสทฺโท ‘‘ปญฺญเปติ ปฏฺฐเปตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 2.20) วิยฯ ติกฺขินฺทฺริยาเปกฺขํ เจตํ ปททฺวยํ อุทฺเทสภาวโตฯ

ติกฺขินฺทฺริโย หิ สงฺเขปโต ปฐมญฺจ วุตฺตมตฺถํ ปฏิปชฺชติ ฯ สํขิตฺตสฺส วิตฺถารวจนํ, สกิํ วุตฺตสฺส ปุน วจนญฺจ วิวรณวิภชนานิฯ ยถา ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติ สงฺเขปโต สกิํเยว จ วุตฺตสฺส อตฺถสฺส ‘‘กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมิํ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺต’’นฺติอาทินา (ธ. ส. 1) วิตฺถารโต วิวรณวเสน, วิภชนวเสน จ ปุน วจนํฯ มชฺฌิมินฺทฺริยาเปกฺขเมตํ ปททฺวยํ นิทฺเทสภาวโตฯ วิวฏสฺส วิตฺถารตราภิธานํ, วิภตฺตสฺส จ ปกาเรหิ ญาปนํ เวเนยฺยานํ จิตฺตปริโตสนํ อุตฺตานีกรณปญฺญาปนานิฯ ยถา ‘‘ผสฺโส โหตี’’ติอาทินา (ธ. ส. 2) วิวฏวิภตฺตสฺส อตฺถสฺส ‘‘กตโม ตสฺมิํ สมเย ผสฺโส? โย ตสฺมิํ สมเย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา’’ติอาทินา (ธ. ส. 2) อุตฺตานีกิริยา, ปญฺญาปนา จฯ มุทินฺทฺริยาเปกฺขเมตํ ปททฺวยํ ปฏินิทฺเทสภาวโตฯ ‘‘ปญฺญาปนปฏฺฐปนวิวรณวิภชนอุตฺตานีกรณปกาสนอตฺถปทสมาโยคโต’’ติปิ ปาโฐฯ

กถํ ปนายํ ปาฐวิกปฺโป ชาโตติ? วุจฺจเต – เนตฺติปาฬิยํ อาคตนเยน ปุริมปาโฐฯ ตตฺถ หิ –

‘‘สงฺกาสนา ปกาสนา,

วิวรณา วิภชนุตฺตานีกมฺมปญฺญตฺติ;

เอเตหิ ฉหิ ปเทหิ,

อตฺโถ กมฺมญฺจ นิทฺทิฏฺฐ’’นฺติฯ (เนตฺติ. 4 ทฺวาทสปท) –

เทสนาหารโยชนาย จ เอตสฺเสวตฺถสฺส ‘‘สงฺกาสนา ปกาสนา’’ติอาทินา อาคตํฯ ปจฺฉิโม ปน ‘‘ปญฺญเปติ ปฏฺฐเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรติ ‘ปสฺสถา’ติ จาหา’’ติ (สํ. นิ. 2.20) สุตฺเต อาคตนเยน พฺยญฺชนมตฺตกโตฯ เอวญฺจ เนสํ ทฺวินฺนํ ปาฐานํ วิเสโส, น อตฺถโตฯ ตถา หิ สงฺเขปโต ‘‘ปฐมํ ญาปนํ ปญฺญาปนํ, ปฐมเมว ฐปนํ ปฏฺฐปน’’นฺติ อิมานิ ปทานิ สงฺกาสนปกาสนปเทหิ อตฺถโต อวิสิฏฺฐานิฯ ยญฺจ ปุริมปาเฐ ฉฏฺฐํ ปทํ ‘‘ปการโต ญาปน’’นฺติ ปญฺญาปนํ วุตฺตํ, ตํ ทุติยปาเฐ ปกาสนปเทน ‘‘นิพฺพิเสสํ ปการโต กาสน’’นฺติ กตฺวาฯ ยสฺมา ญาปนกาสนานิ อตฺถาวภาสนสภาวตาย อภินฺนานิ, สพฺเพสญฺจ เวเนยฺยานํ จิตฺตสฺส โตสนํ, พุทฺธิยา จ นิสานํ ยาถาวโต วตฺถุสภาวาวภาสเน ชายตีติฯ เอวํ อตฺถปทรูปตฺตา ปริยตฺติอตฺถสฺส ยถาวุตฺตฉอตฺถปทสมาโยคโต สาตฺถํ สาสนํฯ

อกฺขรปทพฺยญฺชนาการนิรุตฺตินิทฺเทสสมฺปตฺติยาติ เอตฺถ อุจฺจารณเวลายํ อปริโยสิเต ปเท วณฺโณ อกฺขรํฯ ‘‘เอกกฺขรํ ปทํ อกฺขร’’นฺติ เอเก ‘‘อา เอวํ กิร ต’’นฺติอาทีสุ อา-การาทโย วิยฯ ‘‘วิสุทฺธกรณานํ มนสา เทสนาวาจาย อกฺขรณโต อกฺขร’’นฺติ อญฺเญฯ วิภตฺติยนฺตํ อตฺถญาปนโต ปทํฯ สงฺเขปโต วุตฺตํ ปทาภิหิตํ อตฺถํ พฺยญฺเชตีติ พฺยญฺชนํ, วากฺยํฯ ‘‘กิริยาปทํ อพฺยยการกวิเสสนยุตฺตํ วากฺย’’นฺติ หิ วทนฺติฯ ปการโต วากฺยวิภาโค อากาโรฯ อาการาภิหิตํ นิพฺพจนํ นิรุตฺติฯ นิพฺพจนวิตฺถาโร นิสฺเสสุปเทสโต นิทฺเทโสฯ เอเตสํ อกฺขราทีนํ พฺยญฺชนปทานํ สมฺปตฺติยา สมฺปนฺนตาย สพฺยญฺชนํฯ

ตตฺรายมสฺส อตฺถปทสมาโยโค, พฺยญฺชนสมฺปตฺติ จ – อกฺขเรหิ สงฺกาเสติ, ปเทหิ ปกาเสติ, พฺยญฺชเนหิ วิวรติ, อากาเรหิ วิภชติ, นิรุตฺตีหิ อุตฺตานีกโรติ, นิทฺเทเสหิ ปญฺญเปติ, ตถา อกฺขเรหิ อุคฺฆาเฏตฺวา ปเทหิ วิเนติ อุคฺฆฏิตญฺญุํ, พฺยญฺชเนหิ วิปญฺเจตฺวา อากาเรหิ วิเนติ วิปญฺจิตญฺญุํ, นิรุตฺตีหิ เนตฺวา นิทฺเทเสหิ วิเนติ เนยฺยํฯ เอวญฺจายํ ธมฺโม อุคฺฆฏิยมาโน อุคฺฆฏิตญฺญุํ วิเนติ, วิปญฺจิยมาโน วิปญฺจิตญฺญุํ, นิยฺยมาโน เนยฺยํฯ ตตฺถ อุคฺฆฏนา อาทิ, วิปญฺจนา มชฺเฌ, นยนมนฺเตฯ เอวํ ตีสุ กาเลสุ ติธา เทสิโต โทสตฺตยวิธมโน คุณตฺตยาวโห ติวิธเวเนยฺยวินยโนติฯ เอวมฺปิ ติวิธกลฺยาโณยํ ธมฺโม อตฺถพฺยญฺชนปาริปูริยา ‘‘สาตฺโถ สพฺยญฺชโน’’ติ เวทิตพฺโพ ‘‘ปริปุณฺโณ, ปริสุทฺโธ’’ติ จฯ

อตฺถคมฺภีรตาติอาทีสุ อตฺโถ นาม ตนฺติอตฺโถฯ ธมฺโม ตนฺติฯ ปฏิเวโธ ตนฺติยา, ตนฺติอตฺถสฺส จ ยถาภูตาวโพโธฯ เทสนา มนสา ววตฺถาปิตาย ตนฺติยา เทสนาฯ เต ปเนเต อตฺถาทโย ยสฺมา สสาทีหิ วิย มหาสมุทฺโท มนฺทพุทฺธีหิ ทุกฺโขคาหา, อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐา จ, ตสฺมา คมฺภีราฯ อถ วา อตฺโถ นาม เหตุผลํฯ ธมฺโม เหตุฯ เทสนา ปญฺญตฺติ, ยถาธมฺมํ ธมฺมาภิลาโป, อนุโลมปฏิโลมสงฺเขปวิตฺถาราทิวเสน วา กถนํฯ ปฏิเวโธ อภิสมโย, อตฺถานุรูปํ ธมฺเมสุ, ธมฺมานุรูปํ อตฺเถสุ, ปญฺญตฺติปถานุรูปํ ปญฺญตฺตีสุ อวโพโธ, เตสํ เตสํ วา ธมฺมานํ ปฏิวิชฺฌิตพฺโพ สลกฺขณสงฺขาโต อวิปรีตสภาโวฯ

เตปิ เจเต อตฺถาทโย ยสฺมา อนุปจิตกุสลสมฺภาเรหิ ทุปฺปญฺเญหิ สสาทีหิ วิย มหาสมุทฺโท ทุกฺโขคาหา, อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐา จ, ตสฺมา คมฺภีราฯ เตสุ ปฏิเวธสฺสาปิ อตฺถสนฺนิสฺสิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘อตฺถคมฺภีรตาปฏิเวธคมฺภีรตาหิ สาตฺถ’’นฺติ อตฺถคุณทีปนโตฯ ตาสํ ธมฺมเทสนานํ พฺยญฺชนสนฺนิสฺสิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘ธมฺมคมฺภีรตาเทสนาคมฺภีรตาหิ สพฺยญฺชน’’นฺติ ตาสํ พฺยญฺชนสมฺปตฺติทีปนโตฯ

อตฺเถสุ ปเภทคตํ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทาฯ อตฺถธมฺมนิรุตฺติปฏิสมฺภิทาสุ ปเภทคตํ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาติ อิมิสฺสาปิ ปฏิสมฺภิทาย อตฺถวิสยตฺตา อาห ‘‘อตฺถปฏิภานปฏิสมฺภิทาวิสยโต สาตฺถ’’นฺติ, อตฺถสมฺปตฺติยา อสติ ตทภาวโตฯ ธมฺโมติ ตนฺติ ฯ นิรุตฺตีติ ตนฺติปทานํ นิทฺธาเรตฺวา วจนํฯ ตตฺถ ปเภทคตานิ ญาณานิ ธมฺมนิรุตฺติปฏิสมฺภิทาติ อาห ‘‘ธมฺมนิรุตฺติปฏิสมฺภิทาวิสยโต สพฺยญฺชนนฺติ, อสติ พฺยญฺชนสมฺปตฺติยา ตทภาวโตฯ ปริกฺขกชนปฺปสาทกนฺติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท เหตุอตฺโถฯ ยสฺมา ปริกฺขกชนานํ กิํกุสลคเวสีนํ ปสาทาวหํ, ตสฺมา สาตฺถํฯ อตฺถสมฺปนฺนนฺติ ผเลน เหตุโน อนุมานํ นทีปูเรน วิย อุปริ วุฏฺฐิปฺปวตฺติยาฯ สาตฺถกตา ปนสฺส ปณฺฑิตเวทนียตาย, สา ปรมคมฺภีรสณฺหสุขุมภาวโต เวทิตพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘คมฺภีโร ทุทฺทโส’’ติอาทิ (มหาว. 8)ฯ โลกิยชนปฺปสาทกนฺติ สพฺยญฺชนนฺติ ยสฺมา โลกิยชนสฺส ปสาทาวหํ, ตสฺมา สพฺยญฺชนํฯ โลกิยชโน หิ พฺยญฺชนสมฺปตฺติยา ตุสฺสติ, อิธาปิ ผเลน เหตุโน อนุมานํฯ สพฺยญฺชนตา ปนสฺส สทฺเธยฺยตาย, สา อาทิกลฺยาณาทิภาวโต เวทิตพฺพาฯ

อถ วา ปณฺฑิตเวทนียโต สาตฺถ’’นฺติ ปญฺญาปทฏฺฐานตาย อตฺถสมฺปนฺนตํ อาห, ตโต ปริกฺขกชนปฺปสาทกํฯ สทฺเธยฺยโต สพฺยญฺชนนฺติ สทฺธาปทฏฺฐานตาย พฺยญฺชนสมฺปนฺนตํ, ตโต โลกิยชนปฺปสาทกนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ คมฺภีราธิปฺปายโต สาตฺถนฺติ อธิปฺปายโต อคาธาปารตาย อตฺถสมฺปนฺนํ อญฺญถา ตทภาวโตฯ อุตฺตานปทโต สพฺยญฺชนนฺติ สุโพธสทฺทตาย พฺยญฺชนสมฺปนฺนํ, ปรมคมฺภีรสฺสปิ อตฺถสฺส เวเนยฺยานํ สุวิญฺเญยฺยภาวาปาทนโตฯ สพฺโพเปส ปฐมสฺส อตฺถทฺวยสฺส ปเภโท ทฏฺฐพฺโพ, ตถา เจว ตตฺถ ตตฺถ สํวณฺณิตํฯ

ตถา เหตฺถ วิกปฺปสฺส, สมุจฺจยสฺส วา อคฺคหณํฯ อุปเนตพฺพสฺสาติ ปกฺขิปิตพฺพสฺส โวทานตฺถสฺส อวุตฺตสฺส อภาวโตฯ สกลปริปุณฺณภาเวนาติ สพฺพภาเคหิ ปริปุณฺณตายฯ อปเนตพฺพสฺสาติ สํกิเลสธมฺมสฺสฯ

ปฏิปตฺติยาติ สีลวิสุทฺธิยาทิสมฺมาปฏิปตฺติยา, ตนฺนิมิตฺตํฯ อธิคมพฺยตฺติโตติ สจฺจปฏิเวเธน อธิคมเวยฺยตฺติยสพฺภาวโต สาตฺถํ กปิลวตาทิ วิย ตุจฺฉํ นิรตฺถกํ อหุตฺวา อตฺถสมฺปนฺนนฺติ กตฺวาฯ ปริยตฺติยาติ ปริยตฺติธมฺมปริจเยนฯ อาคมพฺยตฺติโตติ ทุรกฺขาตธมฺเมสุ ปริจยํ กโรนฺตสฺส วิย สมฺโมหํ อชเนตฺวา พาหุสจฺจเวยฺยตฺติยสพฺภาวโต สพฺยญฺจนํฯ พฺยญฺชนสมฺปตฺติยา หิ สติ อาคมพฺยตฺตีติฯ สีลาทิปญฺจธมฺมกฺขนฺธยุตฺตโตติ สีลาทีหิ ปญฺจหิ ธมฺมโกฏฺฐาเสหิ อวิรหิตตฺตาฯ เกวลปริปุณฺณํ อนวเสเสน สมนฺตโต ปุณฺณํ ปูริตํฯ นิรุปกฺกิเลสโตติ ทิฏฺฐิมานาทิอุปกฺกิเลสาภาวโตฯ นิตฺถรณตฺถายาติ วฏฺฏทุกฺขโต นิสฺสรณายฯ โลกามิสนิรเปกฺขโตติ กถญฺจิปิ ตณฺหาสนฺนิสฺสยสฺส อนิสฺสยนโตฯ

เอวํ อาทิกลฺยาณตาทิอปเทเสน สตฺถุ ปุริมเวสารชฺชทฺวยวเสน ธมฺมสฺส สฺวากฺขาตตํ วิภาเวตฺวา อิทานิ ปจฺฉิมเวสารชฺชทฺวยวเสนาปิ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺถวิปลฺลาสาภาวโต วา สุฏฺฐุ อกฺขาโตติ สฺวากฺขาโต’’ติ วตฺวา ตมตฺถํ พฺยติเรกมุเขน วิภาเวนฺโต ‘‘ยถา หี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิปลฺลาสมาปชฺชตีติ เตสํ ธมฺเม ‘‘อนฺตรายิกา’’ติ วุตฺตธมฺมานํ วิปากาทีนํ อนฺตรายิกตฺตาภาวโต เอกํเสน อปายูปปตฺติเหตุตาย อภาวโตฯ นิยฺยานิกตฺตาภาวโตติ อตมฺมยตาภาวโต, สํสารโต จ นิยฺยานิกาติ วุตฺตธมฺมานํ เอกจฺจยญฺญกิริยาปกติปุริสนฺตรญฺญาณาทีนํ ตโต นิยฺยานิกตฺตาภาวโต วิปรีโต เอว โหติฯ เตนาติ อตฺถสฺส วิปลฺลาสาปชฺชเนนฯ เต อญฺญติตฺถิยาฯ ตถาภาวานติกฺกมนโตติ กมฺมนฺตรายาทีนํ ปญฺจนฺนํ อนฺตรายิกภาวสฺส อริยมคฺคธมฺมานํ นิยฺยานิกภาวสฺส กทาจิปิ อนติวตฺตนโตฯ

นิพฺพานานุรูปาย ปฏิปตฺติยาติ อธิคนฺตพฺพสฺส สพฺพสงฺขตวินิสฺสฏสฺส นิพฺพานสฺส อนุรูปาย สพฺพสงฺขารนิสฺสรณูปายภูตาย สปุพฺพภาคาย สมฺมาปฏิปตฺติยา อกฺขาตตฺตาติ โยชนาฯ ปฏิปทานุรูปสฺสาติ สพฺพทุกฺขนิยฺยานิกภูตา อารมฺมณกรณมตฺเตนาปิ กิเลเสหิ อนามสนียา ยาทิสี ปฏิปทา, ตทนุรูปสฺสฯ สุปญฺญตฺตาติ สีลาทิกฺขนฺธตฺตยสงฺคหิตา สมฺมาทิฏฺฐิอาทิปฺปเภทา มิจฺฉาทิฏฺฐิอาทีนํ ปหายิกภาเวน สุฏฺฐุ สมฺมเทว วิหิตาฯ สํสนฺทติ กิเลสมลวิสุทฺธิตาย สเมติฯ เอวํ มคฺคนิพฺพานานํ ปฏิปทาปฏิปชฺชนียภาเวหิ อญฺญมญฺญานุรูปตาย สฺวากฺขาตตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ติวิธสฺสาปิ โลกุตฺตรธมฺมสฺส ปจฺเจกํ สฺวากฺขาตตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อริยมคฺโค เจตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อนฺตทฺวยนฺติ สสฺสตุจฺเฉทํ, กามสุขอตฺตกิลมถานุโยคํ, ลีนุทฺธจฺจํ, ปติฏฺฐานายูหนนฺติ เอวํ ปเภทํ อนฺตทฺวยํฯ อนุปคมฺมาติ อนุปคนฺตฺวา, อนุปคมนเหตุ วาฯ ปฏิปสฺสทฺธกิเลสานีติ สุฏฺฐุ วูปสนฺตกิเลสานิ, ปฏิปสฺสทฺธิปฺปหานวเสน สมฺมเทว ปหีนโทสานิฯ สสฺสตาทิสภาววเสนาติ ‘‘สสฺสตญฺจ โว, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสสฺสามิ อมตญฺจ ตาณญฺจ เลณญฺจา’’ติอาทินา เตสุ เตสุ สุตฺเตสุ สสฺสตาทิภาวกิตฺตนวเสนฯ

[148] ‘‘ราคาทีนํ อภาวํ กโรนฺเตน อริยปุคฺคเลน สามํ ทฏฺฐพฺโพ’’ติ อิมินา ‘‘อริยมคฺเคน มม ราคาทโย ปหีนา’’ติ สยํ อตฺตนา อนญฺญเนยฺเยน ทฏฺฐพฺโพติ สนฺทิฏฺฐิ, สนฺทิฏฺฐิ เอว สนฺทิฏฺฐิโกฯ

เตน เตน อริยสาวเกน ปรสทฺธาย ปรสฺส สทฺทหเนน ปรเนยฺเยน คนฺตพฺพตํ หิตฺวา ญาเปตพฺพตํ ปหาย ปจฺจเวกฺขณญาเณน กรณภูเตนฯ ปสตฺถา ทิฏฺฐิ สนฺทิฏฺฐิ ยถา สมฺโพชฺฌงฺโคฯ อริยมคฺโค อตฺตนา สมฺปยุตฺตาย สนฺทิฏฺฐิยา กิเลเส ชยติ, อริยผลํ ตาย เอว อตฺตโน การณภูตาย, นิพฺพานํ อารมฺมณกรเณน อตฺตโน วิสยีภูตาย สนฺทิฏฺฐิยา กิเลเส ชยตีติ โยชนาฯ

ภาวนาภิสมยวเสน มคฺคธมฺโมฯ สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน นิพฺพานธมฺโมฯ ผลมฺปิ เหฏฺฐิมํ สกทาคามิวิปสฺสนาทีนํ ปจฺจยภาเวน อุปริ มคฺคาธิคมสฺส อุปนิสฺสยภาวโต ปริยายโต ‘‘ทิสฺสมาโน วฏฺฏภยํ นิวตฺเตตี’’ติ วตฺตพฺพตํ ลภติฯ

[149] นาสฺส กาโลติ นาสฺส อาคเมตพฺโพ กาโล อตฺถิฯ ยถา หิ โลกิยกุสลสฺส ‘‘อุปปชฺเช, อปรปริยาเย’’ติอาทินา ผลทานํ ปติ อาคเมตพฺโพ กาโล อตฺถิ, น เอวเมตสฺสาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘น ปญฺจาหา’’ติอาทิฯ ปกฏฺโฐติ ทูโรฯ ผลทานํ ปติ กาโล ปกฏฺโฐ อสฺสาติ กาลิโก, กาลนฺตรผลทายีฯ เตนาห ‘‘อตฺตโน ผลทาเน’’ติฯ ปตฺโตติ อุปนีโตฯ อิทนฺติ ‘‘อกาลิโก’’ติ ปทํฯ

[150] วิธินฺติ วิธานํ, ‘‘เอหิ ปสฺสา’’ติ เอวํปวตฺตวิธิวจนํฯ วิชฺชมานตฺตาติ ปรมตฺถโต อุปลพฺภมานตฺตาฯ ปริสุทฺธตฺตาติ กิเลสมลวิรเหน สพฺพถา วิสุทฺธตฺตาฯ อมนุญฺญมฺปิ กทาจิ ปโยชนวเสน ยถาสภาวปฺปกาสเนน ทสฺเสตพฺพํ ภเวยฺยาติ ตทภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มนุญฺญภาวปฺปกาสเนนา’’ติฯ

[151] อุปเนตพฺโพติ อุปเนยฺโย, อุปเนยฺโยว โอปเนยฺยิโกติ อิมสฺส อตฺถสฺส อธิปฺเปตตฺตา อาห ‘‘อุปเนตพฺโพติ โอปเนยฺยิโก’’ติฯ จิตฺเต อุปนยนํ อุปฺปาทนนฺติ อาห ‘‘อิทํ สงฺขเต โลกุตฺตรธมฺเม ยุชฺชตี’’ติฯ จิตฺเต อุปนยนนฺติ ปน อารมฺมณภูตสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณภาวูปนยเน อธิปฺเปเต อสงฺขเตปิ ยุชฺเชยฺย ‘‘อารมฺมณกรณสงฺขาตํ อุปนยนํ อรหตีติ โอปเนยฺยิโก’’ติฯ อลฺลียนนฺติ ผุสนํฯ นิพฺพานํ อุปเนติ อริยปุคฺคลนฺติ อธิปฺปาโยฯ

[152] วิญฺญูหีติ วิทูหิ, ปฏิวิทฺธสจฺเจหีติ อตฺโถฯ เต ปน เอกํสโต อุคฺฆฏิตญฺญูอาทโย โหนฺตีติ อาห ‘‘อุคฺฆฏิตญฺญูอาทีหี’’ติฯ ‘‘ปจฺจตฺต’’นฺติ เอตสฺส ‘‘ปติ อตฺตนี’’ติ ภุมฺมวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพติ อาห ‘‘อตฺตนิ อตฺตนี’’ติฯ เวทิตพฺโพติ วุตฺตํ, กถํ เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘ภาวิโต เม’’ติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘เม’’ติ อิมินา ‘‘ปจฺจตฺต’’นฺติ ปเทน วุตฺตมตฺถํ อนฺวยโต ทสฺเสตฺวา ปุน พฺยติเรเกน ทสฺเสตุํ ‘‘น หี’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ ‘‘วิญฺญูหี’’ติ อิทํ อนฺโตคธาวธารณนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘พาลานํ ปน อวิสโย เจสา’’ติ อาหฯ

เอวํ อาทิกลฺยาณตาทินา อญฺญมญฺญสฺส อนุรูปเทสนาย ธมฺมสฺส สฺวากฺขาตตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปุริมสฺส ปุริมสฺส ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ ปทํ การณวจนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ สนฺทิฏฺฐิกตฺตาติ ยสฺมา อยํ ธมฺโม วุตฺตนเยน สามํ ทฏฺฐพฺโพ, สนฺทิฏฺฐิยา กิเลเส วิทฺธํเสติ, สนฺทสฺสนญฺจ อรหติ, ตสฺมา สฺวากฺขาโต ทุรกฺขาเต ติตฺถิยธมฺเม ตทภาวโตฯ อิมินา นเยน เสสปเทสุปิ ยถารหํ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

[153] ตสฺเสวนฺติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ พุทฺธานุสฺสติยํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ

3. สงฺฆานุสฺสติกถาวณฺณนา

[154] อริยสงฺฆคุณาติ อารกตฺตา กิเลเสหิ, อนเย น อิริยนโต, อเย จ อิริยนโต, สเทวเกน จ โลเกน ‘‘สรณ’’นฺติ อรณียโต อริโย จ โส สงฺโฆ จ, อริยานํ วา สงฺโฆ อริยสงฺโฆ, ตสฺส คุณาฯ

[155] ยํ สมฺมาปฏิปทํ ปฏิปนฺโน ‘‘สุฏฺฐุ ปฏิปนฺโน’’ติ วุจฺจติฯ สา อริยมคฺคปฏิปทา ปฏิปกฺขธมฺเม อนิวตฺติธมฺเม กตฺวา ปชหนโต ปโยชนาภาวา สยมฺปิ อนิวตฺติธมฺมา, อธิคนฺตพฺพสฺส จ นิพฺพานสฺส เอกํสโต อนุโลมีติฯ ตโต เอว อปจฺจนีกา, อนุธมฺมภูตา จ, ตสฺสา จ ปฏิปนฺนตฺตา อริยสงฺโฆ ‘‘สุปฺปฏิปนฺโน’’ติ วุตฺโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘สุฏฺฐุ ปฏิปนฺโน’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘อนิวตฺติปฏิปท’’นฺติ อิมินา อุชุปฺปฏิปตฺติํ ทสฺเสติฯ ปุนปฺปุนํ นิวตฺตเน หิ สติ อุชุปฺปฏิปตฺติ น โหติฯ ‘‘อนุโลมปฏิปทํ อปจฺจนีกปฏิปท’’นฺติ อิมินา ญายปฺปฏิปตฺติํฯ ปฏิปชฺชิตพฺพสฺส หิ นิพฺพานสฺส อนุโลมเนน, อปจฺจนีกตาย จสฺสา ญายโตฯ ‘‘ธมฺมานุธมฺมปฏิปท’’นฺติ อิมินา สามีจิปฺปฏิปตฺติํ อนุจฺฉวิกภาวทีปนโตฯ เอเตน ปฐมปทสฺส ปปญฺจนิทฺเทโส, อิตรานิ ตีณิ ปทานีติ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิฯ

ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชเนน กิจฺจสิทฺธิโต อริยภาวาวหํ สวนํ สกฺกจฺจสวนํ นามาติ วุตฺตํ ‘‘สกฺกจฺจํ สุณนฺตีติ สาวกา’’ติ, เตน อริยา เอว นิปฺปริยายโต สตฺถุ สาวกา นามาติ ทสฺเสติฯ สีลทิฏฺฐิสามญฺญตายาติ อริเยน สีเลน, อริยาย จ ทิฏฺฐิยา สมานภาเวนฯ อริยานญฺหิ สีลทิฏฺฐิโย มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณํ วิย นินฺนานากรณํ มคฺเคนาคตตฺตาฯ