7. ฉอนุสฺสตินิทฺเทสวณฺณนา

1. พุทฺธานุสฺสติกถาวณฺณนา

[123] อสุภานนฺตรนฺติ อสุภกมฺมฏฺฐานานนฺตรํฯ อนุสฺสตีสูติ อนุสฺสติกมฺมฏฺฐาเนสุฯ ‘‘อนุ อนุ สติ อนุสฺสตี’’ติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนโต’’ติ วตฺวา น เอตฺถ อนุ-สทฺทโยเคน สติ-สทฺโท อตฺถนฺตรวาจโกติ ทสฺเสตุํ ‘‘สติเยว อนุสฺสตี’’ติ วุตฺตํฯ เตน นายมนุ-สทฺโท ‘‘อุปลพฺภตี’’ติอาทีสุ อุป-สทฺโท วิย อนตฺถโก, นาปิ ‘‘สญฺชานนํ ปชานน’’นฺติอาทีสุ สํ-สทฺทาทโย วิย อตฺถนฺตรทีปโกติ ทสฺเสติฯ ‘‘ปวตฺติตพฺพฏฺฐานมฺหิเยว วา ปวตฺตตฺตา’’ติ อิมินา จ อนุสฺสติยา อนุสฺสริตพฺพานุรูปตา วุตฺตา โหตีติ ปวตฺตกสฺเสว อนุรูปตํ ทสฺเสตุํ ‘‘กุลปุตฺตสฺส อนุรูปา’’ติ วุตฺตํ, สทฺธาปพฺพชิตสฺส วา กุลปุตฺตสฺสฯ อนุรูปตา นาม ปวตฺติตพฺพฏฺฐานสฺส อนุรูปตาย เอว โหตีติ ปวตฺตกสฺเสว อนุรูปตา วุตฺตา, น อุภยสฺสฯ อนุรูปาติ จ ยุตฺตาติ อตฺโถฯ พุทฺธนฺติ เย คุเณ อุปาทาย ภควติ ‘‘พุทฺโธ’’ติ ปญฺญตฺติ, เต คุเณ เอกชฺฌํ คเหตฺวา วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘พุทฺธคุณารมฺมณาย สติยา เอตมธิวจน’’นฺติฯ อารพฺภาติ อาลมฺพิตฺวาฯ ธมฺมนฺติ ปริยตฺติธมฺเมน สทฺธิํ นววิธมฺปิ โลกุตฺตรธมฺมํฯ นนุ จ นิพฺพานํ วิสุํ กมฺมฏฺฐานภาเวน วกฺขติ? กิญฺจาปิ วกฺขติ, ธมฺมภาวสามญฺเญน ปน มคฺคผเลหิ สทฺธิํ อิธ ปาฬิยา สงฺคหิตตฺตา ตสฺสาปิ ธมฺมานุสฺสติกมฺมฏฺฐาเน คหณํ ทฏฺฐพฺพํ, อสงฺขตามตาทิภาเวน ปน มคฺคผเลหิ วิสิฏฺฐตาย ตสฺส วิสุํ กมฺมฏฺฐานภาเวน คหณํ กตํฯ สีลานุสฺสติอาทีนํ ปน ติสฺสนฺนํ อนุสฺสตีนํ วิสุํ กมฺมฏฺฐานภาเวน คหณํ โยคาวจรสฺส อตฺตโน เอว สีลสฺส จาคสฺส สทฺธาทีนญฺจ อนุสฺสติฏฺฐานภาเวน คเหตพฺพตฺตาฯ รูปกายํ คตาติ อตฺตโน กรชกายํ อารพฺภ อารมฺมณกรณวเสน ปวตฺตาฯ กาเยติ กาเย วิสยภูเตฯ โกฏฺฐาสนิมิตฺตารมฺมณายาติ เกสาทิโกฏฺฐาเสสุ ปฏิกฺกูลนิมิตฺตารมฺมณายฯ อิโต ปุริมาสุ สตฺตสุ อนุสฺสตีสุ นตฺถิ นิมิตฺตุปฺปตฺติ , อิธ อตฺถีติ ทสฺสนตฺถํ นิมิตฺต-คฺคหณํฯ ตถา อสฺสาสปสฺสาสนิมิตฺตารมฺมณายาติ เอตฺถาปิฯ อุปสมนฺติ สพฺพสงฺขารูปสมํ, นิพฺพานนฺติ อตฺโถฯ

[124] อเวจฺจ พุทฺธคุเณ ยาถาวโต ญตฺวา อุปฺปนฺโน ปสาโท อเวจฺจปฺปสาโท, อริยมคฺเคน อาคตปฺปสาโท, ตํสทิโสปิ วา โย ทิฏฺฐิคตวาเตหิ อจโล อสมฺปกมฺปิโย, เตน สมนฺนาคเตนฯ ตาทิสสฺส พุทฺธานุสฺสติภาวนา อิชฺฌติ, น อิตรสฺสฯ ปติรูปเสนาสเนติ ยถาวุตฺตอฏฺฐารสโทสวชฺชิเต ปญฺจงฺคสมนฺนาคเต เสนาสเนฯ รโหคเตนาติ รหสิ คเตนฯ เตน กายวิเวกํ ทสฺเสติฯ ปฏิสลฺลีเนนาติ นานารมฺมณโต ปฏิสลฺลีเนน, พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมณโต ปฏิกฺกมาเปตฺวา กมฺมฏฺฐาเน สลฺลีเนน, สุสิลิฏฺฐจิตฺเตนาติ อตฺโถฯ เอวนฺติ อิมาย ปาฬิยา อาคตนเยนฯ

โส ภควาติ เอตฺถ โสติ โย โส สมติํส ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพกิเลเส ภญฺชิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธ เทวานํ อติเทโว พฺรหฺมานํ อติพฺรหฺมา โลกนาโถ ภาคฺยวนฺตตาทีหิ การเณหิ สเทวเก โลเก ‘‘ภควา’’ติ ปตฺถฏกิตฺติสทฺโท, โสฯ ภควาติ อิทํ สตฺถุ นามกิตฺตนํฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กต’’นฺติอาทิ (มหานิ. 198, 210; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 2)ฯ ปรโต ปน ภควาติ คุณกิตฺตนํฯ อรหนฺติอาทีสุ นวสุ ฐาเนสุ ปจฺเจกํ อิติปิ-สทฺทํ โยเชตฺวา พุทฺธคุณา อนุสฺสริตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิติปิ อรหํ…เป.… อิติปิ ภควาติ อนุสฺสรตี’’ติ อาหฯ ‘‘อิติเปตํ ภูตํ อิติเปตํ ตจฺฉ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 1.6) วิย อิติ-สทฺโท อาสนฺนปจฺจกฺขกรณตฺโถ, ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ เตน เนสํ พหุภาโว ทีปิโต, ตานิ จ คุณสลฺลกฺขณการณานิ ภาเวนฺเตน จิตฺตสฺส สมฺมุขีภูตานิ กาตพฺพานีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมินา จ อิมินา จ การเณนาติ วุตฺตํ โหตี’’ติ อาหฯ

[125] ทูรตา นาม อาสนฺนตา วิย อุปาทายุปาทาย วุจฺจตีติ ปรมุกฺกํสคตํ ทูรภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สุวิทูรวิทูเร’’ติ อาห, สุฏฺฐุ วิทูรภาเวเนว วิทูเรติ อตฺโถฯ สา ปนสฺส กิเลสโต ทูรตา เตสํ สพฺพโส ปหีนตฺตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มคฺเคน กิเลสานํ วิทฺธํสิตตฺตา’’ติฯ นนุ อญฺเญสมฺปิ ขีณาสวานํ เต ปหีนา เอวาติ อนุโยคํ มนสิ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘สวาสนาน’’นฺติฯ

น หิ ภควนฺตํ ฐเปตฺวา อญฺเญ สห วาสนาย กิเลเส ปหาตุํ สกฺโกนฺติ , เอเตน อญฺเญหิ อสาธารณํ ภควโต อรหตฺตนฺติ ทสฺสิตํ โหติฯ กา ปนายํ วาสนา นาม? ปหีนกิเลสสฺสาปิ อปฺปหีนกิเลสสฺส ปโยคสทิสปโยคเหตุภูโต กิเลสนิหิโต สามตฺถิยวิเสโส อายสฺมโต ปิลินฺทวจฺฉสฺส (ปารา. 621) วสลสมุทาจารนิมิตฺตํ วิยฯ กถํ ปน ‘‘อารกา’’ติ วุตฺเต ‘‘กิเลเสหี’’ติ อยมตฺโถ ลพฺภตีติ? สามญฺญโชตนาย วิเสเส อวฏฺฐานโต, วิเสสตฺถินา จ วิเสสสฺส อนุปโยเชตพฺพโต, ‘‘อารกาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา’’ติอาทีนิ (ม. นิ. 1.434) สุตฺตปทาเนตฺถ อุทาหริตพฺพานิฯ อารกาติ เจตฺถ อา-การสฺส รสฺสตฺตํ, ก-การสฺส จ ห-การํ, สานุสารํ กตฺวา นิรุตฺตินเยน ‘‘อรห’’นฺติ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ วุตฺตเมวตฺถํ สุขคฺคหณตฺถํ ‘‘โส ตโต อารกา นามา’’ติ คาถาพนฺธมาหฯ ตตฺถ สมญฺชนสีโล สมงฺคี, น สมงฺคิตา อสมงฺคิตา อสมนฺนาคโม อสหวุตฺติตาฯ

[126] อนตฺถจรเณน กิเลสา เอว อรโยติ กิเลสารโยฯ ‘‘อรีนํ หตตฺตา อริหา’’ติ วตฺตพฺเพ นิรุตฺตินเยน ‘‘อรห’’นฺติ วุตฺตํฯ

[127] ยญฺเจตํ สํสารจกฺกนฺติ สมฺพนฺโธฯ รถจกฺกสฺส นาภิ วิย มูลาวยวภูตํ อนฺโต, พหิ จ สมวฏฺฐิตํ อวิชฺชาภวตณฺหามยํ ทฺวยนฺติ วุตฺตํ ‘‘อวิชฺชาภวตณฺหามยนาภี’’ติฯ นาภิยา, เนมิยา จ สมฺพนฺธา อรสทิสา ปจฺจยผลภูเตหิ อวิชฺชาตณฺหาชรามรเณหิ สมฺพนฺธา ปุญฺญาทิสงฺขาราติ วุตฺตํ ‘‘ปุญฺญาทิอภิสงฺขาราร’’นฺติฯ ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปริยนฺตภาเวน ปากฏํ ชรามรณนฺติ ตํ เนมิฏฺฐานิยํ กตฺวา อาห ‘‘ชรามรณเนมี’’ติฯ ยถา จ รถจกฺกปวตฺติยา ปธานการณํ อกฺโข, เอวํ สํสารจกฺกปวตฺติยา อาสวสมุทโยติ อาห ‘‘อาสวสมุทยมเยน อกฺเขน วิชฺฌิตฺวา’’ติฯ อาสวา เอว อวิชฺชาทีนํ การณตฺตา อาสวสมุทโยฯ ยถาห ‘‘อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโย’’ติ (ม. นิ. 1.103)ฯ วิปากกฏตฺตารูปปฺปเภโท กามภวาทิโก ติภโว เอว รโถ, ตสฺมิํ ติภวรเถฯ อตฺตโน ปจฺจเยหิ สมํ, สพฺพโส วา อาทิโต ปฏฺฐาย โยชิตนฺติ สมาโยชิตํฯ อาทิรหิตํ กาลํ ปวตฺตตีติ กตฺวา อนาทิกาลปฺปวตฺตํฯ

‘‘ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏิ, ธาตุอายตนาน จ;

อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา, ‘สํสาโร’ติ ปวุจฺจตี’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.95 อปสาทนาวณฺณนา; สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.2.60; อ. นิ. อฏฺฐ. 2.4.199) –

เอวํ วุตฺตสํสาโรว สํสารจกฺกํฯ อเนนาติ ภควตาฯ โพธิมณฺเฑติ โพธิสงฺขาตสฺส ญาณสฺส มณฺฑภาวปฺปตฺเต ฐาเน, กาเล วาฯ วีริยปาเทหีติ สํกิเลสโวทานปกฺขิเยสุ สนฺนิรุมฺภนสนฺนิกฺขิปนกิจฺจตาย ทฺวิธา ปวตฺเตหิ อตฺตโน วีริยสงฺขาเตหิ ปาเทหิฯ สีลปถวิยนฺติ ปติฏฺฐฏฺเฐน สีลเมว ปถวี, ตสฺสํฯ ปติฏฺฐายาติ สมฺปาทนวเสน ปติฏฺฐหิตฺวาฯ สทฺธาหตฺเถนาติ อนวชฺชธมฺมาทานสาธนโต สทฺธาว หตฺโถ, เตนฯ กมฺมกฺขยกรนฺติ กายกมฺมาทิเภทสฺส สพฺพสฺสปิ กมฺมสฺส ขยกรณโต กมฺมกฺขยกรํฯ ญาณผรสุนฺติ สมาธิสิลายํ สุนิสิตมคฺคญาณผรสุํ คเหตฺวาฯ

[128] เอวํ ‘‘อรานํ หตตฺตา’’ติ เอตฺถ วุตฺตอรฆาเต สํสารํ จกฺกํ วิย จกฺกนฺติ คเหตฺวา อตฺถโยชนํ กตฺวา อิทานิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทเทสนากฺกเมนปิ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อนมตคฺคํ สํสารวฏฺฏนฺติ อนุ อนุ อมตคฺคํ อวิญฺญาตโกฏิกํ สํสารมณฺฑลํฯ เสสา ทส ธมฺมา สงฺขาราทโย ชาติปริโยสานา อราฯ กถํ? นาภิยา อวิชฺชาย มูลโต, เนมิยา ชรามรเณน อนฺตโต สมฺพนฺธตฺตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อวิชฺชามูลกตฺตา ชรามรณปริยนฺตตฺตา จา’’ติฯ ทุกฺขาทีสูติ ทุกฺขสมุทยนิโรธมคฺเคสุฯ ตตฺถ ทุกฺเข อญฺญาณํ ตทนฺโตคธตฺตา, ตปฺปฏิจฺฉาทนโต จ, เสเสสุ ปฏิจฺฉาทนโตวฯ ทุกฺขนฺติ เจตฺถ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ อธิปฺเปตนฺติ ตํ กามภวาทิวเสน ติธา ภินฺทิตฺวา ตถา ตปฺปฏิจฺฉาทิกํ อวิชฺชํ, อวิชฺชาทิปจฺจเย ตีสุ ภเวสุ สงฺขาราทิเก จ ปฏิปาฏิยา ทสฺเสนฺโต ‘‘กามภเว จ อวิชฺชา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ กามภเว อวิชฺชาติ กามภเว อาทีนวปฺปฏิจฺฉาทิกา อวิชฺชาฯ รูปภเว อรูปภเว อวิชฺชาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ กามภเว สงฺขารานนฺติ กามภูมิปริยาปนฺนานํ สงฺขารานํ, กามภเว วา นิปฺผาเทตพฺพา เย สงฺขารา, เตสํ กามภวูปปตฺตินิพฺพตฺตกสงฺขารานนฺติ อตฺโถฯ ปจฺจโย โหตีติ ปุญฺญาภิสงฺขารานํ ตาว อารมฺมณปจฺจเยน เจว อุปนิสฺสยปจฺจเยน จาติ ทฺวิธา ปจฺจโย โหติฯ

อปุญฺญาภิสงฺขาเรสุ สหชาตสฺส สหชาตาทิวเสน , อสหชาตสฺส อนนฺตรสมนนฺตราทิวเสน, นานนฺตรสฺส ปน อารมฺมณวเสน เจว อุปนิสฺสยวเสน จ ปจฺจโย โหติฯ อรูปภเว สงฺขารานนฺติ อาเนญฺชาภิสงฺขารานํ ฯ ปจฺจโย โหติ อุปนิสฺสยวเสเนวฯ อิมสฺมิํ ปนตฺเถ เอตฺถ วิตฺถาริยมาเน อติปฺปปญฺโจ โหติ, สยเมว จ ปรโต อาคมิสฺสตีติ น นํ วิตฺถารยามฯ

ติณฺณํ อายตนานนฺติ จกฺขุโสตมนายตนานํฯ เอกสฺสายตนสฺสาติ มนายตนสฺสฯ อิมินา นเยน ผสฺสาทีนมฺปิ วิภาโค เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ ตตฺถ สา สา ตณฺหาติ รูปตณฺหาทิเภทา ตตฺถ ตตฺถ กามภวาทีสุ อุปฺปชฺชนกา ตณฺหาฯ

ตณฺหาทิมูลิกา กถา อติสํขิตฺตาติ ตํ, อุปาทานภเว จ วิภชิตฺวา วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘กถ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘กาเม ปริภุญฺชิสฺสามี’’ติ อิมินา กามตณฺหาปวตฺติมาหฯ ตถา ‘‘สคฺคสมฺปตฺติํ อนุภวิสฺสามี’’ติอาทีหิฯ สา ปน ตณฺหา ยสฺมา ภุสมาทานวเสน ปวตฺตมานา กามุปาทานํ นาม โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘กามุปาทานปจฺจยา’’ติฯ ตเถวาติ กามุปาทานปจฺจยา เอวฯ

พฺรหฺมโลกสมฺปตฺตินฺติ รูปีพฺรหฺมโลเก สมฺปตฺติํฯ ‘‘สพฺเพปิ เตภูมกา ธมฺมา กามนียฏฺเฐน กามา’’ติ (มหานิ. 1; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 8 โถก วิสทิสํ) วจนโต ภวราโคปิ กามุปาทานเมวาติ กตฺวา ‘‘กามุปาทานปจฺจยา เอว เมตฺตํ ภาเวตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เสสุปาทานมูลิกาสุปีติ เอตฺถายํ โยชนา – อิเธกจฺโจ ‘‘นตฺถิ ปโร โลโก’’ติ นตฺถิกทิฏฺฐิํ คณฺหาติ, โส ทิฏฺฐุปาทานปจฺจยา กาเยน ทุจฺจริตํ จรตีติอาทิ วุตฺตนเยน โยเชตพฺพํฯ อปโร ‘‘อสุกสฺมิํ สมฺปตฺติภเว อตฺตา อุจฺฉิชฺชตี’’ติ อุจฺเฉททิฏฺฐิํ คณฺหาติ, โส ตตฺรูปปตฺติยา กาเยน สุจริตํ จรตีติอาทิ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํฯ อปโร ‘‘รูปี มโนมโย หุตฺวา อตฺตา อุจฺฉิชฺชตี’’ติ รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติฯ ภาวนาปาริปูริยาติ สพฺพํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อปโร ‘‘อรูปภเว อุปฺปชฺชิตฺวา อตฺตา อุจฺฉิชฺชตี’’ติ อรูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติฯ ภาวนาปาริปูริยาติ สพฺพํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ เอตาหิเยว อตฺตวาทุปาทานมูลิกาปิ โยชนา สํวณฺณิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เอวํ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทวเสนาปิ โยชนา เวทิตพฺพาฯ อปโร ‘‘สีเลน สุทฺธี’’ติ ‘‘อสุทฺธิมคฺคํ สุทฺธิมคฺโค’’ติ ปรามสนฺโต สีลพฺพตุปาทานปจฺจยา กาเยน ทุจฺจริตํ จรตีติอาทินา สพฺพํ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํฯ

อิทานิ ยฺวายํ สํสารจกฺกํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘กามภเว อวิชฺชา กามภเว สงฺขารานํ ปจฺจโย โหตี’’ติอาทินา อวิชฺชาทีนํ ปจฺจยภาโว, สงฺขาราทีนํ ปจฺจยุปฺปนฺนภาโว จ ทสฺสิโต, ตเมว ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิํ อาเนตฺวา นิคมนวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ อย’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยถา สงฺขารา เหตุนิพฺพตฺตา, เอวํ อวิชฺชาปิ กามาสวาทินา สเหตุกา เอวาติ อาห ‘‘อุโภเปเต เหตุสมุปฺปนฺนา’’ติฯ ปจฺจยปริคฺคเหติ นามรูปสฺส ปจฺจยานํ อวิชฺชาทีนํ ปริจฺฉิชฺช คหเณ, นิปฺผาเทตพฺเพ ภุมฺมํฯ ปญฺญาติ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิสงฺขาตา ปการโต ชานนาฯ ธมฺมฏฺฐิติญาณนฺติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทาวโพโธฯ อิทญฺจ ธมฺมฏฺฐิติญาณํ ยสฺมา อทฺธาตฺตเย กงฺขามลวิตรณวเสน ปวตฺตติ, ตสฺมา ‘‘อตีตมฺปิ อทฺธาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เอเตเนว นเยนาติ เอเตน ‘‘อวิชฺชา เหตู’’ติอาทินา อวิชฺชายํ วุตฺเตน นเยนฯ ‘‘สงฺขารา เหตุ, วิญฺญาณํ เหตุสมุปฺปนฺน’’นฺติอาทินา (ปฏิ. ม. 1.46) สพฺพปทานิ วิตฺถาเรตพฺพานิฯ

สํขิปฺปนฺติ เอตฺถ อวิชฺชาทโย, วิญฺญาณาทโย จาติ สงฺเขโป, เหตุ, วิปาโก จฯ เหตุ วิปาโกติ วา สํขิปฺปตีติ สงฺเขโป, อวิชฺชาทโย วิญฺญาณาทโย จฯ สงฺเขปภาวสามญฺเญน ปน เอกวจนํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เต ปน สงฺเขปา อตีเต เหตุ, เอตรหิ วิปาโก, เอตรหิ เหตุ, อายติํ วิปาโกติ เอวํ กาลวิภาเคน จตฺตาโร ชาตาฯ เตนาห ‘‘ปุริมสงฺเขโป เจตฺถ อตีโต อทฺธา’’ติอาทิฯ สงฺเขป-สทฺโท วา ภาคาธิวจนนฺติ อตีโต เหตุภาโค ปฐโม สงฺเขโปฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ตณฺหุปาทานภวา คหิตาว โหนฺติ กิเลสกมฺมภาวสามญฺญโต, เตหิ วินา อวิชฺชาสงฺขารานํ สกิจฺจากรณโต จฯ กมฺมํ ตณฺหา จ ตสฺส สหการีการณํ หุตฺวา วฏฺฏนตฺเถน กมฺมวฏฺฏํฯ

วิญฺญาณนามรูปสฬายตนผสฺสเวทนานํ ชาติชราภงฺคาวตฺถา ‘‘ชาติชรามรณ’’นฺติ วุตฺตาติ อาห ‘‘ชาติชรามรณาปเทเสน วิญฺญาณาทีนํ นิทฺทิฏฺฐตฺตา’’ติฯ อิเมติ วิญฺญาณาทโยฯ อายติํ วิปากวฏฺฏํ ปจฺจุปฺปนฺนเหตุโต ภาวีนํ อนาคตานํ คหิตตฺตาฯ เตติ อวิชฺชาทโยฯ อาการโตติ สรูปโต อวุตฺตาปิ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สงฺคเห อากิรียนฺติ อวิชฺชาสงฺขาราทิคฺคหเณหิ ปกาสียนฺตีติ อาการา, อตีตเหตุอาทีนํ วา ปการา อาการา, ตโต อาการโตฯ วีสติวิธา โหนฺติ อตีเตเหตุปญฺจกาทิเภทโตฯ

สงฺขารวิญฺญาณานํ อนฺตรา เอโก สนฺธีติ เหตุโต ผลสฺส อวิจฺเฉทปฺปวตฺติภาวโต เหตุผลสมฺพนฺธภูโต เอโก สนฺธิฯ ตถา ภวชาตีนมนฺตราฯ เวทนาตณฺหานมนฺตรา ปน ผลโต เหตุโน อวิจฺเฉทปฺปวตฺติภาวโต ผลเหตุสมฺพนฺธภูโต เอโก สนฺธิฯ ผลภูโตปิ หิ ธมฺโม อญฺญสฺส เหตุสภาวสฺส ธมฺมสฺส ปจฺจโย โหตีติฯ

อิตีติ วุตฺตปฺปการปรามสนํฯ เตนาห ‘‘จตุสงฺเขป’’นฺติอาทิฯ สพฺพาการโตติ อิธ วุตฺเตหิ, อวุตฺเตหิ จ ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺเค (วิภ. 225 อาทโย), อนนฺตนยสมนฺตปฏฺฐานาทีสุ จ อาคเตหิ สพฺเพหิ อากาเรหิฯ ชานาตีติ อวพุชฺฌติฯ ปสฺสตีติ ทสฺสนภูเตน ญาณจกฺขุนา ปจฺจกฺขโต ปสฺสติฯ อญฺญาติ ปฏิวิชฺฌตีติ เตสํเยว เววจนํฯ ตนฺติ ตํ ชานนํฯ ญาตฏฺเฐนาติ ยถาสภาวโต ชานนฏฺเฐนฯ ปชานนฏฺเฐนาติ อนิจฺจาทีหิ ปกาเรหิ ปฏิวิชฺฌนฏฺเฐนฯ

อิทานิ ยทตฺถมิทํ ภวจกฺกํ อิธานีตํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมินา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เต ธมฺเมติ เต อวิชฺชาทิเก ธมฺเมฯ ยถาภูตํ ญตฺวาติ มหาวชิรญาเณน ยาถาวโต ชานิตฺวาฯ นิพฺพินฺทนฺโต พลววิปสฺสนาย วิรชฺชนฺโต วิมุจฺจนฺโต อริยมคฺเคหิ อเร หนีติ โยชนาฯ ตตฺถ ยทา ภควา วิรชฺชติ วิมุจฺจติ, ตทา อเร หนติ นามฯ ตโต ปรํ ปน อภิสมฺพุทฺธกฺขณํ คเหตฺวา วุตฺตํ ‘‘หนิ วิหนิ วิทฺธํเสสี’’ติฯ

[129] จกฺกวตฺติโน อเจตเน จกฺกรตเน อุปฺปนฺเน ตตฺเถว โลโก ปูชํ กโรติ, อญฺญตฺถ ปูชาวิเสสา ปจฺฉิชฺชนฺติ, กิมงฺคํ ปน สมฺมาสมฺพุทฺเธ อุปฺปนฺเนติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อุปฺปนฺเน ตถาคเต’’ติอาทิมาหฯ

โก ปน วาโท อญฺเญสํ ปูชาวิเสสานนฺติ ยถาวุตฺตโต อญฺเญสํ อมเหสกฺเขหิ เทวมนุสฺเสหิ กริยมานานํ นาติอุฬารานํ ปูชาวิเสสานํ อรหภาเว กา นาม กถาฯ อตฺถานุรูปนฺติ อรหตฺตตฺถสฺส อนุรูปํ อนฺวตฺถํฯ

[130] อสิโลกภเยนาติ อกิตฺติภเยนฯ รโห ปาปํ กโรนฺติ ‘‘มา นํ โกจิ ชญฺญา’’ติ เอส ภควา น กทาจิ กโรติ ปาปเหตูนํ โพธิมณฺเฑ เอว สุปฺปหีนตฺตาฯ อปโร นโย – อารกาติ อรหํ, สุวิทูรภาวโตอิจฺเจว อตฺโถฯ กุโต ปน สุวิทูรภาวโตติ? เย อภาวิตกายา อภาวิตสีลา อภาวิตจิตฺตา อภาวิตปญฺญา, ตโต เอว อปฺปหีนราคโทสโมหา อริยธมฺมสฺส อโกวิทา อริยธมฺเม อวินีตา อริยธมฺมสฺส อทสฺสาวิโน อปฺปฏิปนฺนา มิจฺฉาปฏิปนฺนา จ, ตโต สุวิทูรภาวโตฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘สงฺฆาฏิกณฺเณเจปิ เม, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ คเหตฺวา ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต อนุพนฺโธ อสฺส ปาเท ปาทํ นิกฺขิปนฺโต, โส จ โหติ อภิชฺฌาลุ กาเมสุ ติพฺพสาราโค พฺยาปนฺนจิตฺโต ปทุฏฺฐมนสงฺกปฺโป มุฏฺฐสฺสติ อสมฺปชาโน อสมาหิโต วิพฺภนฺตจิตฺโต ปากตินฺทฺริโยฯ อถ โข โส อารกาว มยฺหํ, อหญฺจ ตสฺสฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ธมฺมํ หิ โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ น ปสฺสติ, ธมฺมํ อปสฺสนฺโต มํ น ปสฺสตี’’ติ (อิติวุ. 92)ฯ

ยถาวุตฺตปุคฺคลา หิ สเจปิ สายํ ปาตํ สตฺถุ สนฺติกาวจราว สิยุํ, น เต ตาวตา ‘‘สตฺถุ สนฺติกา’’ติ วตฺตพฺพา, ตถา สตฺถาปิ เนสํฯ อิติ อสปฺปุริสานํ อารกา ทูเรติ อรหํฯ

‘‘สมฺมา น ปฏิปชฺชนฺติ, เย นิหีนาสยา นรา;

อารกา เตหิ ภควา, ทูเร เตนารหํ มโต’’ติฯ

ตถา อารกาติ อรหํ, อาสนฺนภาวโตติ อตฺโถฯ กุโต ปน อาสนฺนภาวโตติ? เย ภาวิตกายา ภาวิตสีลา ภาวิตจิตฺตา ภาวิตปญฺญา, ตโต เอว ปหีนราคโทสโมหา อริยธมฺมสฺส โกวิทา อริยธมฺเม สุวินีตา อริยธมฺมสฺส ทสฺสาวิโน สมฺมาปฏิปนฺนา, ตโต อาสนฺนภาวโตฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา –

‘‘โยชนสเต เจปิ เม, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิหเรยฺย, โส จ โหติ อนภิชฺฌาลุ กาเมสุ น ติพฺพสาราโค อพฺยาปนฺนจิตฺโต อปฺปทุฏฺฐมนสงฺกปฺโป อุปฏฺฐิตสฺสติ สมฺปชาโน สมาหิโต เอกคฺคจิตฺโต สํวุตินฺทฺริโยฯ อถ โข โส สนฺติเกว มยฺหํ, อหญฺจ ตสฺสฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ธมฺมํ หิ โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปสฺสติ, ธมฺมํ ปสฺสนฺโต มํ ปสฺสตี’’ติ (อิติวุ. 92)ฯ

ตถารูปา หิ ปุคฺคลา สตฺถุ โยชนสหสฺสนฺตริกาปิ โหนฺติ, น ตาวตา เต ‘‘สตฺถุ ทูรจาริโน’’ติ วตฺตพฺพา, ตถา สตฺถาปิ เนสํฯ อิติ สปฺปุริสานํ อารกา อาสนฺเนติ อรหํฯ

เย สมฺมา ปฏิปชฺชนฺติ, สุปฺปณีตาธิมุตฺติกา;

อารกา เตหิ อาสนฺเน, เตนาปิ อรหํ ชิโนฯ

เย อิเม ราคาทโย ปาปธมฺมา ยสฺมิํ สนฺตาเน อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺส ทิฏฺฐธมฺมิกมฺปิ สมฺปรายิกมฺปิ อนตฺถํ อาวหนฺติฯ นิพฺพานคามินิยา ปฏิปทาย เอกํเสเนว อุชุวิปจฺจนีกภูตา จ, เต อตฺตหิตํ, ปรหิตญฺจ ปริปูเรตุํ สมฺมา ปฏิปชฺชนฺเตหิ สาธูหิ ทูรโต รหิตพฺพา ปริจฺจชิตพฺพา ปหาตพฺพาติ รหา นาม, เต จ ยสฺมา ภควโต โพธิมูเลเยว อริยมคฺเคน สพฺพโส ปหีนา สมุจฺฉินฺนาฯ ยถาห –

‘‘ตถาคตสฺส โข, พฺราหฺมณ, ราโค ปหีโน โทโส โมโห, สพฺเพปิ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา’’ติ (ปารา. 9-10 อตฺถโต สมานํ)ฯ

ตสฺมา สพฺพโส น สนฺติ เอตสฺส รหาติ อรโหติ วตฺตพฺเพ โอการสฺส สานุสารํ อ-การาเทสํ กตฺวา ‘‘อรห’’นฺติ วุตฺตํฯ

ปาปธมฺมา รหา นาม, สาธูหิ รหิตพฺพโต;

เตสํ สุฏฺฐุ ปหีนตฺตา, ภควา อรหํ มโตฯ

เย เต สพฺพโส ปริญฺญาตกฺขนฺธา ปหีนกิเลสา ภาวิตมคฺคา สจฺฉิกตนิโรธา อรหนฺโต ขีณาสวา, เย จ เสกฺขา อปฺปตฺตมานสา อนุตฺตรํ โยคกฺเขมํ ปตฺถยมานา วิหรนฺติ, เย จ ปริสุทฺธปโยคา กลฺยาณชฺฌาสยา สทฺธาสีลสุตาทิคุณสมฺปนฺนา ปุคฺคลา, เตหิ น รหิตพฺโพ น ปริจฺจชิตพฺโพ, เต จ ภควตาติ อรหํฯ ตถา หิ อริยปุคฺคลา สตฺถารา ทิฏฺฐธมฺมสฺส ปจฺจกฺขกรณโต สตฺถุ ธมฺมสรีเรน อวิรหิตา เอว โหนฺติฯ ยถาห อายสฺมา ปิงฺคิโย –

‘‘ปสฺสามิ นํ มนสา จกฺขุนาว,

รตฺตินฺทิวํ พฺราหฺมณ อปฺปมตฺโต;

นมสฺสมาโน วิวเสมิ รตฺติํ,

เตเนว มญฺญามิ อวิปฺปวาสํฯ

‘‘สทฺธา จ ปีติ จ มโน สติ จ,

นาเปนฺติเม โคตมสาสนมฺหา;

ยํ ยํ ทิสํ วชติ ภูริปญฺโญ,

ส เตน เตเนว นโตหมสฺมี’’ติฯ (สุ. นิ. 1148-1149);

เตเนว จ เต อญฺญํ สตฺถารํ น อุทฺทิสนฺติฯ ยถาห –

‘‘อฏฺฐานเมตํ, ภิกฺขเว, อนวกาโส, ยํ ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล อญฺญํ สตฺถารํ อุทฺทิเสยฺยาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ (ม. นิ. 3.128; อ. นิ. 1.276)ฯ

กลฺยาณปุถุชฺชนาปิ เยภุยฺเยน สตฺถริ นิจฺจลสทฺธา เอว โหนฺติฯ อิติ สุปฺปฏิปนฺเนหิ ปุริสวิเสเสหิ อวิรหิตพฺพโต, เตสญฺจ อวิรหนโต น สนฺติ เอตสฺส รหา ปริจฺจชนกา, นตฺถิ วา เอตสฺส รโห สาธูหิ ปริจฺจชิตพฺพตาติ อรหํฯ

‘‘เย สจฺฉิกตสทฺธมฺมา, อริยา สุทฺธโคจรา;

น เตหิ รหิโต โหติ, นาโถ เตนารหํ มโต’’ติฯ

รโหติ จ คมนํ วุจฺจติ, ภควโต จ นานาคตีสุ ปริพฺภมนสงฺขาตํ สํสาเร คมนํ นตฺถิ กมฺมกฺขยกเรน อริยมคฺเคน โพธิมูเลเยว สพฺพโส สสมฺภารสฺส กมฺมวฏฺฏสฺส วิทฺธํสิตตฺตาฯ ยถาห –

‘‘เยน เทวูปปตฺยสฺส, คนฺธพฺโพ วา วิหงฺคโม;

ยกฺขตฺตํ เยน คจฺเฉยฺยํ, มนุสฺสตฺตญฺจ อพฺพเช;

เต มยฺหํ อาสวา ขีณา, วิทฺธสฺตา วินฬีกตา’’ติฯ (อ. นิ. 4.36);

เอวํ นตฺถิ เอตสฺส รโหคมนํ คตีสุ ปจฺจาชาตีติปิ อรหํฯ

รโห วา คมนํ ยสฺส, สํสาเร นตฺถิ สพฺพโส;

ปหีนชาติมรโณ, อรหํ สุคโต มโตฯ

ปาสํสตฺตา วา ภควา อรหํฯ อกฺขรจินฺตกา หิ ปสํสายํ อรห-สทฺทํ วณฺเณนฺติฯ ปาสํสภาโว จ ภควโต อนญฺญสาธารโณ ยถาภุจฺจคุณาธิคโต สเทวเก โลเก สุปฺปติฏฺฐิโตฯ ตถา เหส อนุตฺตเรน สีเลน อนุตฺตเรน สมาธินา อนุตฺตราย ปญฺญาย อนุตฺตราย วิมุตฺติยา อสโม อสมสโม อปฺปฏิโม อปฺปฏิภาโค อปฺปฏิปุคฺคโลติ เอวํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ คุเณ วิภชิตฺวา วุจฺจมาเน ปณฺฑิตปุริเสหิ เทเวหิ พฺรหฺเมหิ ภควตา วา ปน ปริโยสาเปตุํ อสกฺกุเณยฺยรูโปฯ อิติ ปาสํสตฺตาปิ ภควา อรหํฯ

คุเณหิ สทิโส นตฺถิ, ยสฺมา โลเก สเทวเก;

ตสฺมา ปาสํสิยตฺตาปิ, อรหํ ทฺวิปทุตฺตโมฯ

เอวํ สพฺพถาปิ –

‘‘อารกา มนฺทพุทฺธีนํ, อารกา จ วิชานตํ;

รหานํ สุปฺปหีนตฺตา, วิทูนมรเหยฺยโต;

ภเวสุ จ รหาภาวา, ปาสํสา อรหํ ชิโน’’ติฯ

[131] สมฺมาติ อวิปรีตํฯ สามนฺติ สยเมวฯ สมฺพุทฺโธติ หิ เอตฺถ สํ-สทฺโท ‘‘สย’’นฺติ เอตสฺส อตฺถสฺส โพธโก ทฏฺฐพฺโพฯ สพฺพธมฺมานนฺติ อนวเสสานํ เญยฺยธมฺมานํฯ กถํ ปเนตฺถ สพฺพธมฺมาวโพโธ ลพฺภตีติ? เอกเทสสฺส อคฺคหณโตฯ ปเทสคฺคหเณ หิ อสติ คเหตพฺพสฺส นิปฺปเทสตาว วิญฺญายติ ยถา ‘‘ทิกฺขิโต น ททาตี’’ติฯ เอวญฺจ กตฺวา อตฺถวิเสสานเปกฺขา กตฺตริ เอว พุทฺธสทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพา กมฺมวจนิจฺฉาย อภาวโตฯ ‘‘สมฺมา สามํ พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ เอตฺตกเมว หิ อิธ สทฺทโต ลพฺภติ, ‘‘สพฺพธมฺมาน’’นฺติ ปน อตฺถโต ลพฺภมานํ คเหตฺวา วุตฺตํฯ น หิ พุชฺฌนกิริยา อวิสยา ยุชฺชติฯ

อิทานิ ตสฺสา วิสยํ ‘‘สพฺพธมฺเม’’ติ สามญฺญโต วุตฺตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อภิญฺเญยฺเย ธมฺเม’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อภิญฺเญยฺเยติ อภิวิสิฏฺเฐน ญาเณน ชานิตพฺเพฯ เก ปน เตติ? จตุสจฺจธมฺเมฯ อภิญฺเญยฺยโต พุทฺโธติ อภิญฺเญยฺยภาวโต พุชฺฌิฯ ปุพฺพภาเค วิปสฺสนาปญฺญาย, อธิคมกฺขเณ มคฺคปญฺญาย, อปรภาเค สพฺพญฺญุตญฺญาณาทีหิ อญฺญาสีติ อตฺโถฯ อิโต ปเรสุปิ เอเสว นโยฯ ปริญฺเญยฺเย ธมฺเมติ ทุกฺขํ อริยสจฺจมาหฯ ปหาตพฺเพติ สมุทยปกฺขิเยฯ สจฺฉิกาตพฺเพติ นิพฺพานํ สนฺธายาหฯ พหุวจนนิทฺเทโส ปน โสปาทิเสสาทิกํ ปริยายสิทฺธํ เภทํ คเหตฺวา กโต, อุทฺเทโส วา อยํ จตุสจฺจธมฺมานนฺติฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘จกฺขุํ ทุกฺขสจฺจ’’นฺติอาทิฯ อุทฺเทโส จ อวินิจฺฉิตตฺถปริจฺเฉทสฺส ธมฺมสฺส วเสน กรียติฯ อุทฺเทเสน หิ อุทฺทิสิยมานานํ ธมฺมานํ อตฺถิตามตฺตํ วุจฺจติ, น ปริจฺเฉโทติ อปริจฺเฉเทน พหุวจเนน วุตฺตํ ยถา ‘‘อปฺปจฺจยา ธมฺมา, อสงฺขตา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ทุกมาติกา 7-8)ฯ สจฺฉิกาตพฺเพติ วา ผลวิมุตฺตีนมฺปิ คหณํ, น นิพฺพานสฺเสวาติ พหุวจนนิทฺเทโส กโตฯ เอวญฺจ ภาเวตพฺเพติ เอตฺถ ฌานานมฺปิ คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ

คาถายํ ภาเวตพฺพญฺจาติ เอตฺถ จ-สทฺโท อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถ, เตน สจฺฉิกาตพฺพสฺส คหณํ เวทิตพฺพํฯ ตสฺมา พุทฺโธสฺมีติ ยสฺมา จตฺตาริ สจฺจานิ มยา พุทฺธานิ, สจฺจวินิมุตฺตญฺจ กิญฺจิ เญยฺยํ นตฺถิ, ตสฺมา สพฺพมฺปิ เญยฺยํ พุทฺโธสฺมิ, อพฺภญฺญาสินฺติ อตฺโถฯ

[132] เอวํ สจฺจวเสน สามญฺญโต วุตฺตมตฺถํ ทฺวารารมฺมเณหิ สทฺธิํ ทฺวารปฺปวตฺตธมฺเมหิ, ขนฺธาทีหิ จ สจฺจวเสเนว วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อปิ จา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ มูลการณภาเวนาติ สนฺเตสุปิ อวิชฺชาทีสุ อญฺเญสุ การเณสุ เตสมฺปิ มูลภูตการณภาเวนฯ ตณฺหา หิ กมฺมสฺส วิจิตฺตภาวเหตุโต, สหายภาวูปคมนโต จ ทุกฺขวิจิตฺตตาย ปธานการณํฯ สมุฏฺฐาปิกาติ อุปฺปาทิกาฯ ปุริมตณฺหาติ ปุริมภวสิทฺธา ตณฺหาฯ อุภินฺนนฺติ จกฺขุสฺส , ตํสมุทยสฺส จฯ อปฺปวตฺตีติ อปฺปวตฺตินิมิตฺตํฯ นิโรธปชานนาติ สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน นิโรธสฺส ปฏิวิชฺฌนาฯ

เอเกกปทุทฺธาเรนาติ ‘‘จกฺขุํ จกฺขุสมุทโย’’ติอาทินา เอเกกโกฏฺฐาสนิทฺธารเณน ฯ ตณฺหายปิ ปริญฺเญยฺยภาวสพฺภาวโต, อุปาทานกฺขนฺธนฺโตคธตฺตา จ ทุกฺขสจฺจสงฺคหํ ทสฺเสตุํ ‘‘รูปตณฺหาทโย ฉ ตณฺหากายา’’ติ วุตฺตํฯ

กสิณานีติ กสิณชฺฌานานิฯ ทฺวตฺติํสาการาติ ทฺวตฺติํส โกฏฺฐาสา, ตทารมฺมณชฺฌานานิ จฯ นว ภวาติ กามภวาทโย ตโย, สญฺญีภวาทโย ตโย, เอกโวการภวาทโย ตโยติ นว ภวาฯ จตฺตาริ ฌานานีติ อคฺคหิตารมฺมณวิเสสานิ จตฺตาริ รูปาวจรชฺฌานานิ, วิปากชฺฌานานํ วา เอตํ คหณํฯ เอตฺถ จ กุสลธมฺมานํ อุปนิสฺสยภูตา ตณฺหา สมุฏฺฐาปิกา ปุริมตณฺหาติ เวทิตพฺพาฯ กิริยธมฺมานํ ปน ยตฺถ เต ตสฺส อตฺตภาวสฺส การณภูตาฯ

อนุพุทฺโธติ พุชฺฌิตพฺพธมฺมสฺส อนุรูปโต พุทฺโธฯ เตนาติ ตสฺมาฯ ยสฺมา สามญฺญโต, วิเสสโต จ เอเกกปทุทฺธาเรน สพฺพธมฺเม พุทฺโธ, ตสฺมา วุตฺตํฯ กินฺติ อาห ‘‘สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา’’ติ, สพฺพสฺสปิ เญยฺยสฺส สพฺพาการโต อวิปรีตํ สยเมว อภิสมฺพุทฺธตฺตาติ อตฺโถฯ อิมินาสฺส ปโรปเทสรหิตสฺส สพฺพากาเรน สพฺพธมฺมาวโพธนสมตฺถสฺส อากงฺขปฺปฏิพทฺธวุตฺติโน อนาวรณญาณสงฺขาตสฺส สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส อธิคโม ทสฺสิโตฯ

นนุ จ สพฺพญฺญุตญฺญาณโต อญฺญํ อนาวรณญาณํ, อญฺญถา ‘‘ฉ อสาธารณญาณานิ พุทฺธญาณานี’’ติ (ปฏิ. ม. มาติกา 1.73) วจนํ วิรุชฺเฌยฺยาติ? น วิรุชฺฌติ, วิสยปวตฺติเภทวเสน อญฺเญหิ อสาธารณภาวทสฺสนตฺถํ เอกสฺเสว ญาณสฺส ทฺวิธา วุตฺตตฺตาฯ เอกเมว หิ ตํ ญาณํ อนวเสสสงฺขตาสงฺขตสมฺมุติธมฺมวิสยตาย สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, ตตฺถ จ อาวรณาภาวโต นิสฺสงฺคจารมุปาทาย ‘‘อนาวรณญาณ’’นฺติ วุตฺตํฯ ยถาห ปฏิสมฺภิทายํ ‘‘สพฺพํ สงฺขตมสงฺขตํ อนวเสสํ ชานาตีติ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ อนาวรณญาณ’’นฺติอาทิ (ปฏิ. ม. 1.119)ฯ ตสฺมา นตฺถิ เนสํ อตฺถโต เภโท, เอกนฺเตน เจตํ เอวมิจฺฉิตพฺพํฯ อญฺญถา สพฺพญฺญุตานาวรณญาณานํ สาธารณตา, อสพฺพธมฺมารมฺมณตา จ อาปชฺเชยฺยฯ น หิ ภควโต ญาณสฺส อณุมตฺตมฺปิ อาวรณํ อตฺถิ, อนาวรณญาณสฺส จ อสพฺพธมฺมารมฺมณภาเว ยตฺถ ตํ น ปวตฺตติ, ตตฺถาวรณสพฺภาวโต อนาวรณภาโวเยว น สิยาฯ

อถ วา ปน โหตุ อญฺญเมว อนาวรณญาณํ สพฺพญฺญุตญฺญาณโต, อิธ ปน สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตวุตฺติตาย อนาวรณญาณนฺติ สพฺพญฺญุตญฺญาณเมว อธิปฺเปตํฯ ตสฺส จาธิคเมน ภควา ‘‘สพฺพญฺญู, สพฺพวิทู, สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ จ วุจฺจติ น สกิํเยว สพฺพธมฺมาวโพธโตฯ ตถา จ วุตฺตํ ปฏิสมฺภิทายํ (ปฏิ. ม. 1.162) ‘‘วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ‘‘พุทฺโธ’’ติฯ สพฺพธมฺมาวโพธนสมตฺถญาณสมธิคเมน หิ ภควโต สนฺตาเน อนวเสสธมฺเม ปฏิวิชฺฌิตุํ สมตฺถตา อโหสีติฯ

เอตฺถาห – กิํ ปนิทํ ญาณํ ปวตฺตมานํ สกิํเยว สพฺพสฺมิํ วิสเย ปวตฺตติ, อุทาหุ กเมนาติ? กิญฺเจตฺถ – ยทิ ตาว สกิํเยว สพฺพสฺมิํ วิสเย ปวตฺตติ, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนอชฺฌตฺตพหิทฺธาทิเภทภินฺนานํ สงฺขตธมฺมานํ, อสงฺขตสมฺมุติธมฺมานญฺจ เอกชฺฌํ อุปฏฺฐาเน ทูรโต จิตฺตปฏํ เปกฺขนฺตสฺส วิย ปฏิวิภาเคนาวโพโธ น สิยา, ตถา จ สติ ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ วิปสฺสนฺตานํ อนตฺตากาเรน วิย สพฺพธมฺมา อนิรูปิตรูเปน ภควโต ญาณสฺส วิสยา โหนฺตีติ อาปชฺชติฯ เยปิ ‘‘สพฺพเญยฺยธมฺมานํ ฐิตลกฺขณวิสยํ วิกปฺปรหิตํ สพฺพกาลํ พุทฺธานํ ญาณํ ปวตฺตติ, เตน เต ‘สพฺพวิทู’ติ วุจฺจนฺติ, เอวญฺจ กตฺวา ‘จรํ สมาหิโต นาโค, ติฏฺฐนฺโตปิ สมาหิโต’ติ อิทมฺปิ วจนํ สุวุตฺตํ โหตี’’ติ วทนฺติ, เตสมฺปิ วุตฺตโทสานาติวตฺติ, ฐิตลกฺขณารมฺมณตาย จ อตีตานาคตสมฺมุติธมฺมานํ ตทภาวโต เอกเทสวิสยเมว ภควโต ญาณํ สิยาฯ ตสฺมา สกิํเยว ญาณํ ปวตฺตตีติ น ยุชฺชติฯ

อถ กเมน สพฺพสฺมิํ วิสเย ญาณํ ปวตฺตติ? เอวมฺปิ น ยุชฺชติฯ น หิ ชาติภูมิสภาวาทิวเสน, ทิสาเทสกาลาทิวเสน จ อเนกเภทภินฺเน เญยฺเย กเมน คยฺหมาเน ตสฺส อนวเสสปฏิเวโธ สมฺภวติ, อปริยนฺตภาวโต เญยฺยสฺสฯ เย ปน ‘‘อตฺถสฺส อวิสํวาทนโต เญยฺยสฺส เอกเทสํ ปจฺจกฺขํ กตฺวา ‘เสเสปิ เอว’นฺติ อธิมุจฺจิตฺวา ววตฺถาปเนน สพฺพญฺญู ภควา, ตญฺจ ญาณํ น อนุมานิกํ สํสยาภาวโตฯ สํสยานุพทฺธํ หิ โลเก อนุมานญาณ’’นฺติ วทนฺติ, เตสมฺปิ ตํ น ยุตฺตํฯ

สพฺพสฺส หิ อปฺปจฺจกฺขภาเว อตฺถาวิสํวาทเนน เญยฺยสฺส เอกเทสํ ปจฺจกฺขํ กตฺวา ‘‘เสเสปิ เอว’’นฺติ อธิมุจฺจิตฺวา ววตฺถาปนสฺส อสมฺภวโตฯ ยญฺหิ ตํ เสสํ, ตํ อปฺปจฺจกฺขนฺติฯ

อถ ตมฺปิ ปจฺจกฺขํ, ตสฺส เสสภาโว เอว น สิยาติ? สพฺพเมตํ อการณํฯ กสฺมา ? อวิสยวิจารณภาวโตฯ วุตฺตํ เหตํ ภควตา ‘‘พุทฺธวิสโย, ภิกฺขเว, อจินฺเตยฺโย น จินฺเตตพฺโพฯ โย จินฺเตยฺย, อุมฺมาทสฺส วิฆาตสฺส ภาคี อสฺสา’’ติ (อ. นิ. 4.77)ฯ อิทํ ปเนตฺถ สนฺนิฏฺฐานํ – ยํกิญฺจิ ภควตา ญาตุํ อิจฺฉิตํ สกลํ, เอกเทโส วา, ตตฺถ อปฺปฏิหตวุตฺติตาย ปจฺจกฺขโต ญาณํ ปวตฺตติ, นิจฺจสมาธานญฺจ วิกฺเขปาภาวโตฯ ญาตุํ อิจฺฉิตสฺส จ สกลสฺส อวิสยภาเว ตสฺส อากงฺขปฺปฏิพทฺธวุตฺติตา น สิยา, เอกนฺเตเนว สา อิจฺฉิตพฺพา ‘‘สพฺเพ ธมฺมา พุทฺธสฺส ภควโต อาวชฺชนปฺปฏิพทฺธา อากงฺขปฺปฏิพทฺธา มนสิการปฺปฏิพทฺธา จิตฺตุปฺปาทปฺปฏิพทฺธา’’ติ วจนโตฯ อตีตานาคตวิสยมฺปิ ภควโต ญาณํ อนุมานาคมตกฺกคฺคหณวิรหิตตฺตา ปจฺจกฺขเมวฯ

นนุ จ เอตสฺมิํ ปกฺเข ยทา สกลํ ญาตุํ อิจฺฉิตํ, ตทา สกิํเยว สกลวิสยตาย อนิรูปิตรูเปน ภควโต ญาณํ ปวตฺเตยฺยาติ วุตฺตโทสานาติวตฺติเยวาติ? น, ตสฺส วิโสธิตตฺตาฯ วิโสธิโต หิ โส พุทฺธวิสโย อจินฺเตยฺโยติฯ อญฺญถา ปจุรชนญาณสมานวุตฺติตาย พุทฺธานํ ภควนฺตานํ ญาณสฺส อจินฺเตยฺยตา น สิยาฯ ตสฺมา สกลธมฺมารมฺมณมฺปิ ตํ เอกธมฺมารมฺมณํ วิย สุววตฺถาปิเตเยว เต ธมฺเม กตฺวา ปวตฺตตีติ อิทเมตฺถ อจินฺเตยฺยํฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ยาวตกํ เญยฺยํ, ตาวตกํ ญาณํฯ ยาวตกํ ญาณํ, ตาวตกํ เญยฺยํฯ เญยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ, ญาณปริยนฺติกํ เญยฺย’’นฺติ (มหานิ. 69; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 85; ปฏิ. ม. 3.5)ฯ เอวเมกชฺฌํ, วิสุํ, สกิํ, กเมน วา อิจฺฉานุรูปํ สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ

[133] วิชฺชาหีติ เอตฺถ วินฺทิยํ วินฺทตีติ วิชฺชา, ยาถาวโต อุปลพฺภตีติ อตฺโถฯ อตฺตโน วา ปฏิปกฺขสฺส วิชฺฌนฏฺเฐน วิชฺชา, ตโมกฺขนฺธาทิกสฺส ปทาลนฏฺเฐนาติ อตฺโถฯ ตโต เอว อตฺตโน วิสยสฺส วิทิตกรณฏฺเฐนปิ วิชฺชาฯ สมฺปนฺนตฺตาติ สมนฺนาคตตฺตา, ปริปุณฺณตฺตา วา, อวิกลตฺตาติ อตฺโถฯ

ติสฺสนฺนํ, อฏฺฐนฺนํ จ วิชฺชานํ ตตฺถ ตตฺถ สุตฺเต คหณํ วิเนยฺยชฺฌาสยวเสนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ สตฺต สทฺธมฺมา นาม สทฺธา หิรี โอตฺตปฺปํ พาหุสจฺจํ วีริยํ สติ ปญฺญา จฯ เย สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อิธ ภิกฺขุ สทฺโธ โหตี’’ติอาทิ (อ. นิ. 10.11)ฯ จตฺตาริ ฌานานีติ ยานิ กานิจิ จตฺตาริ รูปาวจรชฺฌานานิฯ

กสฺมา ปเนตฺถ สีลาทโย ปนฺนรเสว ‘‘จรณ’’นฺติ วุตฺตาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘อิเมเยว หี’’ติอาทิ ฯ เตน เตสํ สิกฺขตฺตยสงฺคหโต นิพฺพานุปคมเน เอกํสโต สาธนภาวมาหฯ อิทานิ ตทตฺถสาธนาย อาคมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถาหา’’ติอาทิมาหฯ ภควาติอาทิ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส นิคมนวเสน วุตฺตํฯ

นนุ จายํ วิชฺชาจรณสมฺปทา สาวเกสุปิ ลพฺภตีติ? กิญฺจาปิ ลพฺภติ, น ปน ตถา, ยถา ภควโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ วิชฺชาสมฺปทา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ จรณธมฺมปริยาปนฺนตฺตา กรุณาพฺรหฺมวิหารสฺส, โส เจตฺถ มหคฺคตภาวปฺปตฺตา สาธารณภาโวติ อาห ‘‘จรณสมฺปทา มหาการุณิกตํ ปูเรตฺวา ฐิตา’’ติฯ ยถา สตฺตานํ อนตฺถํ ปริวชฺเชตฺวา อตฺเถ นิโยชนํ ปญฺญาย วินา น โหติ, เอวํ เนสํ อตฺถานตฺถชานนํ สตฺถุ กรุณาย วินา น โหตีติ อุภยมฺปิ อุภยตฺถ สกิจฺจกเมว สิยาฯ ยตฺถ ปน ยสฺสา ปธานภาโว, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โส สพฺพญฺญุตายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยถา ตํ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโนติ ยถา อญฺโญปิ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน, เตน วิชฺชาจรณสมฺปนฺนสฺเสวายํ อาเวณิกา ปฏิปตฺตีติ ทสฺเสติฯ สา ปนายํ สตฺถุ วิชฺชาจรณสมฺปทา สาสนสฺส นิยฺยานิกตาย สาวกานํ สมฺมาปฏิปตฺติยา เอกนฺตการณนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘เตนสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

เอตฺถ จ วิชฺชาสมฺปทาย สตฺถุ ปญฺญามหตฺตํ ปกาสิตํ โหติ, จรณสมฺปทาย กรุณามหตฺตํฯ เตสุ ปญฺญาย ภควโต ธมฺมรชฺชปฺปตฺติ, กรุณาย ธมฺมสํวิภาโคฯ ปญฺญาย สํสารทุกฺขนิพฺพิทา, กรุณาย สํสารทุกฺขสหนํฯ ปญฺญาย ปรทุกฺขปริชานนํ, กรุณาย ปรทุกฺขปติการารมฺโภฯ ปญฺญาย ปรินิพฺพานาภิมุขภาโว, กรุณาย ตทธิคโมฯ ปญฺญาย สยํ ตรณํ, กรุณาย ปเรสํ ตารณํฯ ปญฺญาย พุทฺธภาวสิทฺธิ, กรุณาย พุทฺธกิจฺจสิทฺธิฯ กรุณาย วา โพธิสตฺตภูมิยํ สํสาราภิมุขภาโว, ปญฺญาย ตตฺถ อนภิรติฯ

ตถา กรุณาย ปเรสํ อภิํสาปนํ , ปญฺญาย สยํ ปเรหิ อภายนํฯ กรุณาย ปรํ รกฺขนฺโต อตฺตานํ รกฺขติ, ปญฺญาย อตฺตานํ รกฺขนฺโต ปรํ รกฺขติฯ ตถา กรุณาย อปรนฺตโป, ปญฺญาย อนตฺตนฺตโปฯ เตน อตฺตหิตาย ปฏิปนฺนาทีสุ จตูสุ ปุคฺคเลสุ จตุตฺถปุคฺคลภาโว สิทฺโธ โหติฯ ตถา กรุณาย โลกนาถตา, ปญฺญาย อตฺตนาถตาฯ กรุณาย จสฺส นินฺนตาภาโว, ปญฺญาย อุนฺนมาภาโวฯ ตถา กรุณาย สพฺพสตฺเตสุ ชนิตานุคฺคโห ปญฺญานุคตตฺตา น จ น สพฺพตฺถ วิรตฺตจิตฺโต, ปญฺญาย สพฺพธมฺเมสุ วิรตฺตจิตฺโต กรุณานุคตตฺตา น จ น สพฺพสตฺตานุคฺคหาย ปวตฺโตฯ ยถา หิ กรุณา ภควโต สิเนหโสกวิรหิตา, เอวํ ปญฺญา อหํการมมํการวินิมุตฺตาติ อญฺญมญฺญวิโสธิตา ปรมวิสุทฺธา คุณวิเสสา วิชฺชาจรณสมฺปทาหิ ปกาสิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[134] คมนมฺปิ หิ คตนฺติ วุจฺจติ ‘‘คเต ฐิเต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.214; 2.376)ฯ โสภนนฺติ สุภํฯ สุภภาโว วิสุทฺธตาย, วิสุทฺธตา โทสวิคเมนาติ อาห ‘‘ปริสุทฺธมนวชฺช’’นฺติฯ คมนญฺจ นาม พหุวิธนฺติ อิธาธิปฺเปตํ คมนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อริยมคฺโค’’ติ อาหฯ โส หิ นิพฺพานสฺส คติ อธิคโมติ กตฺวา ‘‘คตํ, คมน’’นฺติ จ วุจฺจติฯ อิทานิ ตสฺเสว คหเณ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตน เหสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เขมํ ทิสนฺติ นิพฺพานํฯ อสชฺชมาโนติ ปริปนฺถาภาเวน สุคติคมเนปิ อสชฺชนฺโต สงฺคํ อกโรนฺโต, ปเคว อิตรตฺถฯ อถ วา เอกาสเน นิสีทิตฺวา ขิปฺปภิญฺญาวเสเนว จตุนฺนมฺปิ มคฺคานํ ปฏิลทฺธภาวโต อสชฺชมาโน อสชฺชนฺโต คโตฯ ยํ คมนํ คจฺฉนฺโต สพฺพมนตฺถํ อปหรติ, สพฺพญฺจ อนุตฺตรํ สมฺปตฺติํ อาวหติ, ตเทว โสภนํ นามฯ เตน จ ภควา คโตติ อาห ‘‘อิติ โสภนคมนตฺตา สุคโต’’ติ โสภนตฺโถ สุ-สทฺโทติ กตฺวาฯ

อสุนฺทรานํ ทุกฺขานํ สงฺขารปฺปวตฺตีนํ อภาวโต อจฺจนฺตสุขตฺตา เอกนฺตโต สุนฺทรํ นาม อสงฺขตา ธาตูติ อาห ‘‘สุนฺทรญฺเจส ฐานํ คโต อมตํ นิพฺพาน’’นฺติฯ เตนาห ภควา ‘‘นิพฺพานํ ปรมํ สุข’’นฺติ (ม. นิ. 2.215; ธ. ป. 203-204)ฯ สมฺมาติ สุฏฺฐุฯ สุฏฺฐุ คมนญฺจ นาม ปฏิปกฺเขน อนภิภูตสฺส คมนนฺติ อาห ‘‘ปหีเน กิเลเส ปุน อปจฺจาคจฺฉนฺโต’’ติฯ

อิทญฺจ สิขาปฺปตฺตํ สมฺมาคมนํ, ยาย อาคมนียปฏิปทาย สิทฺธํ, สาปิ สมฺมาคมนเมวาติ เอวมฺปิ ภควา สุคโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺมา วา คโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สมฺมาปฏิปตฺติยาติ สมฺมาสมฺโพธิยา สมฺปาปเน อวิปรีตปฏิปตฺติยาฯ ‘‘สพฺพโลกสฺส หิตสุขเมว กโรนฺโต’’ติ เอเตน มหาโพธิยา ปฏิปทา อวิภาเคน สพฺพสตฺตานํ สพฺพทา หิตสุขาวหภาเวเนว ปวตฺตตีติ ทสฺเสติฯ ‘‘สสฺสตํ อุจฺเฉทนฺติ อิเม อนฺเต อนุปคจฺฉนฺโต คโต’’ติ เอเตน ปฏิจฺจสมุปฺปาทคติํ ทสฺเสติฯ ‘‘กามสุขํ อตฺตกิลมถนฺติ อิเม อนุปคจฺฉนฺโต คโต’’ติ เอเตน อริยมคฺคคติํ ทสฺเสติฯ

ตตฺราติ ยุตฺตฏฺฐาเน ยุตฺตสฺเสว ภาสเน นิปฺผาเทตพฺเพ, สาเธตพฺเพ เจตํ ภุมฺมํฯ อภูตนฺติ อภูตตฺถํฯ อตฺถมุเขน หิ วาจาย อภูตตา, ภูตตา วาฯ อตจฺฉนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ อภูตนฺติ วา อสนฺตํ อวิชฺชมานํฯ อตจฺฉนฺติ อตถาการํ อญฺญถาสนฺตํฯ อนตฺถสญฺหิตนฺติ ทิฏฺฐธมฺมิเกน, สมฺปรายิเกน วา อนตฺเถน สญฺหิตํ, อนตฺถาวหํฯ น อตฺโถติ อนตฺโถ, อตฺถสฺส ปฏิปกฺโข, อภาโว จ, เตน สญฺหิตํ, ปิสุณวาจํ, สมฺผปฺปลาปญฺจาติ อตฺโถฯ เอวเมตฺถ จตุพฺพิธสฺสาปิ วจีทุจฺจริตสฺส สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ เอตฺถ จ ปฐมา วาจา สีลวนฺตํ ‘‘ทุสฺสีโล’’ติ, อจณฺฑาลาทิเมว ‘‘จณฺฑาโล’’ติอาทินา ภาสมานสฺส ทฏฺฐพฺพาฯ ทุติยา ทุสฺสีลํ ‘‘ทุสฺสีโล’’ติ, จณฺฑาลาทิเมว ‘‘จณฺฑาโล’’ติอาทินา อวินเยน ภาสมานสฺสฯ ตติยา เนรยิกาทิกสฺส เนรยิกาทิภาววิภาวนีกถา ยถา ‘‘อาปายิโก เทวทตฺโต เนรยิโก’’ติอาทิกา (จูฬว. 348)ฯ จตุตฺถี ‘‘เวทวิหิเตน ยญฺญวิธินา ปาณาติปาตาทิกตํ สุคติํ อาวหตี’’ติ โลกสฺส พฺยาโมหนกถาฯ ปญฺจมี ภูเตน เปสุญฺญูปสํหาราทิกถาฯ ฉฏฺฐา ยุตฺตปฺปตฺตฏฺฐาเน ปวตฺติตา ทานสีลาทิกถา เวทิตพฺพาฯ เอวํ สมฺมา คทตฺตาติ ยถาวุตฺตํ อภูตาทิํ วชฺเชตฺวา ภูตํ ตจฺฉํ อตฺถสญฺหิตํ ปิยํ มนาปํ ตโต เอว สมฺมา สุฏฺฐุ คทนโต สุคโต ท-การสฺส ต-การํ กตฺวาฯ อาปาถคมนมตฺเตน กสฺสจิ อปฺปิยมฺปิ หิ ภควโต วจนํ ปิยํ มนาปเมว อตฺถสิทฺธิยา โลกสฺส หิตสุขาวหตฺตาฯ

อปิจ โสภนํ คตํ คมนํ เอตสฺสาติ สุคโตฯ

ภควโต หิ เวเนยฺยชนุปสงฺกมนํ เอกนฺเตน เตสํ หิตสุขนิปฺผาทนโต โสภนํ ภทฺทกํ ฯ ตถา ลกฺขณานุพฺยญฺชนปฏิมณฺฑิตรูปกายตาย ทุตวิลมฺพิตขลิตานุกฑฺฒนนิปฺปีฬนุกฺกุฏิกกุฏิลากุลตาทิโทสรหิตวิลาสิตราชหํสวสภวารณมิคราชคมนํ กายคมนํ, ญาณคมนญฺจ วิปุลนิมฺมลกรุณาสติวีริยาทิคุณวิเสสสหิตํ อภินีหารโต ยาว มหาโพธิ อนวชฺชตาย, สตฺตานํ หิตสุขาวหตาย จ โสภนเมวฯ อถ วา สยมฺภูญาเณน สกลมฺปิ โลกํ ปริญฺญาภิสมยวเสน ปริชานนฺโต สมฺมา คโต อวคโตติ สุคโตฯ ตถา โลกสมุทยํ ปหานาภิสมยวเสน ปชหนฺโต อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาเทนฺโต สมฺมา คโต อตีโตติ สุคโตฯ โลกนิโรธํ นิพฺพานํ สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน สมฺมา คโต อธิคโตติ สุคโตฯ โลกนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ภาวนาภิสมยวเสน สมฺมา คโต ปฏิปนฺโนติ สุคโตฯ ตถา ยํ อิมสฺส สเทวกสฺส โลกสฺส ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, สพฺพํ ตํ หตฺถตเล อามลกํ วิย สมฺมา ปจฺจกฺขโต คโต อพฺภญฺญาสีติ สุคโตฯ

[135] สพฺพถาติ สพฺพปฺปกาเรนฯ โย โย โลโก ยถา ยถา เวทิตพฺโพ, ตถา ตถาฯ เต ปน ปกาเร ทสฺเสตุํ ‘‘สภาวโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สภาวโตติ ทุกฺขสภาวโตฯ สพฺโพ หิ โลโก ทุกฺขสภาโวฯ ยถาห ‘‘สํขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา’’ติ (มหาว. 14; ที. นิ. 2.387)ฯ สมุทยโตติ ยโต โส สมุเทติ, ตโต ตณฺหาทิโตฯ นิโรธโตติ ยตฺถ โส นิรุชฺฌติ, ตโต วิสงฺขารโตฯ นิโรธูปายโตติ เยน วิธินา โส นิโรโธ ปตฺตพฺโพ, ตโต อริยมคฺคโต, อิโต อญฺญสฺส ปการสฺส อภาวาฯ

อิติ ‘‘สพฺพถา โลกํ อเวที’’ติ วตฺวา ตทตฺถสาธกํ สุตฺตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยตฺถ โข อาวุโส’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘น ชายตี’’ติอาทินา อุชุกํ ชาติอาทีนิ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘น จวติ น อุปปชฺชตี’’ติ ปททฺวเยน อปราปรํ จวนุปปชฺชนานิ ปฏิกฺขิปติฯ เกจิ ปน ‘‘น ชายตีติอาทิ คพฺภเสยฺยกวเสน วุตฺตํ, อิตรํ โอปปาติกวเสนา’’ติ วทนฺติฯ ตนฺติ ชาติอาทิรหิตํฯ คมเนนาติ ปทสา คมเนนฯ ญาเตยฺยนฺติ ชานิตพฺพํฯ ‘‘ญาตาย’’นฺติ วา ปาโฐ, ญาตา อยํ นิพฺพานตฺถิโกติ อธิปฺปาโยฯ

กามํ ปาทคมเนน คนฺตฺวา โลกสฺสนฺตํ ญาตุํ, ทฏฺฐุํ, ปตฺตุํ วา น สกฺกา, อปิจ ปริมิตปริจฺฉินฺนฏฺฐาเน ตํ ปญฺญาเปตฺวา ทสฺเสมีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สสญฺญิมฺหีติ สญฺญาสหิเตฯ ตโต เอว สมนเก สวิญฺญาณเกฯ อวิญฺญาณเก ปน อุตุสมุฏฺฐานรูปสมุทายมตฺเต ปญฺญาเปตุํ น สกฺกาติ อธิปฺปาโยฯ โลกนฺติ ขนฺธาทิโลกํฯ โลกนิโรธนฺติ ตสฺส โลกสฺส นิรุชฺฌนํ, นิพฺพานเมว วาฯ อเทสมฺปิ หิ ตํ เยสํ นิโรโธ, เตสํ วเสน อุปจารโต, เทสโตปิ นิทฺทิสียติ ยถา ‘‘จกฺขุํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌตี’’ติ (ที. นิ. 2.401; ม. นิ. 1.134; วิภ. 204)ฯ

คมเนนาติ ปากติกคมเนนฯ โลกสฺสนฺโตติ สงฺขารโลกสฺส อนฺโต อนฺตกิริยาเหตุภูตํ นิพฺพานํฯ กุทาจนนฺติ กทาจิปิฯ อปตฺวาติ อคฺคมคฺเคน อนธิคนฺตฺวาฯ ปโมจนนฺติ ปมุตฺติ นิสฺสรณํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา โลกสฺสนฺตํ อปตฺวา วฏฺฏทุกฺขโต มุตฺติ นตฺถิ, ตสฺมาฯ หเวติ นิปาตมตฺตํฯ โลกวิทูติ สภาวาทิโต สพฺพํ โลกํ ชานนฺโตฯ สุเมโธติ สุนฺทรปญฺโญฯ โลกนฺตคูติ ปริญฺญาภิสมเยน โลกํ วิทิตฺวา ปหานาภิสมเยน โลกนฺตคูฯ มคฺคพฺรหฺมจริยวาสสฺส ปรินิฏฺฐิตตฺตา วุสิตพฺรหฺมจริโยฯ สพฺเพสํ กิเลสานํ สมิตตฺตา, จตุสจฺจธมฺมานํ วา อภิสมิตตฺตา สมิตาวีฯ นาสีสติ น ปตฺเถติฯ ยถา อิมํ โลกํ, เอวํ ปรญฺจ โลกํ อปฺปฏิสนฺธิกตฺตาฯ

[136] เอวํ ยทิปิ โลกวิทุตา อนวเสสโต ทสฺสิตา สภาวโต ทสฺสิตตฺตา, โลโก ปน เอกเทเสเนว วุตฺโตติ ตํ อนวเสสโต ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจ ตโย โลกา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อินฺทฺริยพทฺธานํ ขนฺธานํ สมูโห, สนฺตาโน จ สตฺตโลโกฯ รูปาทีสุ สตฺตวิสตฺตตาย สตฺโต, โลกียนฺติ เอตฺถ กุสลากุสลํ, ตพฺพิปาโก จาติ โลโกติฯ อนินฺทฺริยพทฺธานํ รูปาทีนํ สมูโห, สนฺตาโน จ โอกาสโลโก โลกิยนฺติ เอตฺถ ตสา, ถาวรา จ, เตสญฺจ โอกาสภูโตติฯ ตทาธารตาย เหส ‘‘ภาชนโลโก’’ติปิ วุจฺจติฯ อุภเยปิ ขนฺธา สงฺขารโลโก ปจฺจเยหิ สงฺขรียนฺติ, ลุชฺชนฺติ ปลุชฺชนฺติ จาติฯ

อาหารฏฺฐิติกาติ ปจฺจยฏฺฐิติกา, ปจฺจยายตฺตวุตฺติกาติ อตฺโถฯ ปจฺจยตฺโถ เหตฺถ อาหาร-สทฺโท ‘‘อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาทายา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 5.232) วิยฯ เอวํ หิ ‘‘สพฺเพ สตฺตา’’ติ อิมินา อสญฺญสตฺตาปิ ปริคฺคหิตา โหนฺติฯ สา ปนายํ อาหารฏฺฐิติกตา นิปฺปริยายโต สงฺขารธมฺโม, น สตฺตธมฺโมติ อาห ‘‘อาหารฏฺฐิติกาติ อาคตฏฺฐาเน สงฺขารโลโก เวทิตพฺโพ’’ติฯ

ยทิ เอวํ ‘‘สพฺเพ สตฺตา’’ติ อิทํ กถนฺติ? ปุคฺคลาธิฏฺฐานา เทสนาติ นายํ โทโสฯ ยถา อญฺญตฺถาปิ ‘‘เอกธมฺเม, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน สมฺมา วิรชฺชมาโน สมฺมา วิมุจฺจมาโน สมฺมา ปริยนฺตทสฺสาวี สมฺมทตฺถํ อภิสเมจฺจ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติฯ กตมสฺมิํ เอกธมฺเม? สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกา’’ติ (อ. นิ. 10.27)ฯ ทิฏฺฐิคติกานํ สสฺสตาทิวเสน ‘‘อตฺตา, โลโก’’ติ จ ปริกปฺปนา เยภุยฺเยน สตฺตวิสยา, น สงฺขารวิสยาติ อาห ‘‘สสฺสโต โลโกติ วา อสสฺสโต โลโกติ วา อาคตฏฺฐาเน สตฺตโลโก เวทิตพฺโพ’’ติฯ

ยาวตา จนฺทิมสูริยา ปริหรนฺตีติ ยตฺตเก ฐาเน จนฺทิมสูริยา ปริวตฺตนฺติ ปริพฺภมนฺติฯ ทิสา ภนฺติ วิโรจมานาติ เตสํ ปริพฺภมเนเนว ตา ทิสา ปภสฺสรา หุตฺวา วิโรจนฺติฯ ตาว สหสฺสธา โลโกติ ตตฺตกํ สหสฺสปฺปกาโร โอกาสโลโก, สหสฺสโลกธาตุโยติ อตฺโถฯ ‘‘ตาว สหสฺสวา’’ติ วา ปาโฐฯ

ตมฺปีติ ตํ ติวิธมฺปิ โลกํฯ ตถา หิสฺส สพฺพถาปิ วิทิโตติ สมฺพนฺโธฯ เอโก โลโกติ ‘‘สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกา’’ติ ยาย ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย กถาย สพฺเพสํ สงฺขารานํ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตา วุตฺตา, ตาย สพฺโพ สงฺขารโลโก เอโก เอกวิโธ ปการนฺตรสฺส อภาวโตฯ ทฺเว โลกาติอาทีสุปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ นาม-คฺคหเณน เจตฺถ นิพฺพานสฺส อคฺคหณํ, ตสฺส อโลกสภาวตฺตาฯ นนุ จ ‘‘อาหารฏฺฐิติกา’’ติ เอตฺถ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย มคฺคผลธมฺมานมฺปิ โลกตา อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ, ปริญฺเญยฺยานํ ทุกฺขสจฺจธมฺมานํ อิธ ‘‘โลโก’’ติ อธิปฺเปตตฺตาฯ

อถ วา ‘‘น ลุชฺชติ น ปลุชฺชตี’’ติ โย คหิโต ตถา น โหติ, โส โลโกติ ตํคหณรหิตานํ โลกุตฺตรานํ นตฺถิ โลกตาฯ อุปาทานานํ อารมฺมณภูตา ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธาฯ ทสายตนานีติ ทส รูปายตนานิฯ

เอตฺถ จ ‘‘อาหารฏฺฐิติกา’’ติ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาวจเนน สงฺขารานํ อนิจฺจตาฯ ตาย จ ‘‘ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํฯ ยํ ทุกฺขํ, ตทนตฺตา’’ติ (สํ. นิ. 3.15) วจนโต ทุกฺขานตฺตตา จ ปกาสิตา โหนฺตีติ ตีณิปิ สามญฺญลกฺขณานิ คหิตานิฯ นามนฺติ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา, เต จ อตฺถโต ผสฺสาทโยฯ รูปนฺติ ภูตุปาทายรูปานิ, ตานิ จ อตฺถโต ปถวีอาทโยติ อวิเสเสเนว สลกฺขณโต สงฺขารา คหิตาฯ ตคฺคหเณเนว เย เตสํ วิเสสา กุสลาทโย, เหตุอาทโย จ, เตปิ คหิตา เอว โหนฺตีติ อาห ‘‘อิติ อยํ สงฺขารโลโกปิ สพฺพถา วิทิโต’’ติฯ

อาคมฺม จิตฺตํ เสติ เอตฺถาติ อาสโย มิคาสโย วิยฯ ยถา มิโค โคจราย คนฺตฺวา ปจฺจาคนฺตฺวา ตตฺเถว วนคหเน สยตีติ โส ตสฺส อาสโย, เอวํ อญฺญถา ปวตฺติตฺวาปิ จิตฺตํ อาคมฺม ยตฺถ เสติ, โส ตสฺส อาสโยติ วุจฺจติฯ โส ปน สสฺสตทิฏฺฐิอาทิวเสน จตุพฺพิโธฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐิ จ, ขนฺติ เจวานุโลมิกา;

ยถาภูตญฺจ ยํ ญาณํ, เอตํ อาสยสทฺทิต’’นฺติฯ

ตตฺถ สพฺพทิฏฺฐีนํ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐีหิ สงฺคหิตตฺตา สพฺเพปิ ทิฏฺฐิคติกา สตฺตา อิมา เอว ทฺเว ทิฏฺฐิโย สนฺนิสฺสิตาฯ ยถาห ‘‘ทฺวยนิสฺสิโต ขฺวายํ, กจฺจาน, โลโก เยภุยฺเยน อตฺถิตญฺจ นตฺถิตญฺจา’’ติ (สํ. นิ. 2.15)ฯ อตฺถิตาติ หิ สสฺสตคฺคาโห อธิปฺเปโต, นตฺถิตาติ อุจฺเฉทคฺคาโหฯ อยํ ตาว วฏฺฏนิสฺสิตานํ ปุถุชฺชนานํ อาสโยฯ วิวฏฺฏนิสฺสิตานํ ปน สุทฺธสตฺตานํ อนุโลมิกา ขนฺติ, ยถาภูตญาณนฺติ ทุวิโธ อาสโยฯ

อาสยํ ชานาตีติ จตุพฺพิธมฺปิ สตฺตานํ อาสยํ ชานาติฯ ชานนฺโต จ เตสํ ทิฏฺฐิคตานํ, เตสญฺจ ญาณานํ อปฺปวตฺติกฺขเณปิ ชานาติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘กามํ เสวนฺตญฺเญว ชานาติ ‘อยํ ปุคฺคโล กามครุโก กามาสโย กามาธิมุตฺโต’ติ, กามํ เสวนฺตญฺเญว ชานาติ ‘อยํ ปุคฺคโล เนกฺขมฺมครุโก เนกฺขมฺมาสโย เนกฺขมฺมาธิมุตฺโต’ติ’’อาทิ (ปฏิ. ม. 1.113)ฯ

อปฺปหีนภาเวน สนฺตาเน อนุ อนุ สยนฺตีติ อนุสยา, อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถฯ เอเตน เนสํ การณลาเภ อุปฺปชฺชนารหตํ ทสฺเสติฯ อปฺปหีนา หิ กิเลสา การณลาเภ สติ อุปฺปชฺชนฺติฯ เก ปน เต? ราคาทโย สตฺต อนาคตา กิเลสา, อตีตา, ปจฺจุปฺปนฺนา จ ตํสภาวตฺตา ตถา วุจฺจนฺติฯ น หิ ธมฺมานํ กาลเภเทน สภาวเภโท อตฺถิฯ ตํ สตฺตวิธํ อนุสยํ ตสฺส ตสฺส สตฺตสฺส สนฺตาเน ปโรปรภาเวน ปวตฺตมานํ ชานาติฯ

จริตนฺติ สุจริตทุจฺจริตํฯ ตํ หิ วิภงฺเค (วิภ. 814, 817) จริตนิทฺเทเส นิทฺทิฏฺฐํฯ อถ วา จริตนฺติ จริยา เวทิตพฺพาฯ ตา ปน ราคโทสโมหสทฺธาพุทฺธิวิตกฺกวเสน ฉ มูลจริยา, ตาสํ อปริยนฺโต อนฺตรเภโท, สํสคฺคเภโท ปน เตสฏฺฐิวิโธฯ ตํ จริตํ สภาวโต สํกิเลสโวทานโต สมุฏฺฐานโต ผลโต นิสฺสนฺทโตติ เอวมาทินา ปกาเรน ชานาติฯ

อธิมุตฺติ อชฺฌาสยธาตุฯ สา ทุวิธา หีนาธิมุตฺติ ปณีตาธิมุตฺตีติฯ ยาย หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเกเยว เสวนฺติ, ปณีตาธิมุตฺติกา จ ปณีตาธิมุตฺติเกเยวฯ สา อชฺฌาสยธาตุ อชฺฌาสยสภาโว อธิมุตฺติฯ ตํ อธิมุตฺติํ ชานาติ ‘‘อิมสฺส อธิมุตฺติ หีนา, อิมสฺส ปณีตา’’ติ, ตตฺถาปิ ‘‘อิมสฺส มุทุ, อิมสฺส มุทุตรา, อิมสฺส มุทุตมา’’ติอาทินาฯ อินฺทฺริยานํ หิ ติกฺขมุทุภาวาทินา ยถารหํ อธิมุตฺติยา ติกฺขมุทุภาวาทิโก เวทิตพฺโพฯ ตถา หิ วุตฺตํ สมฺโมหวิโนทนียํ (วิภ. อฏฺฐ. 818, 820) ‘‘เหฏฺฐา คหิตาปิ อธิมุตฺติ อิธ สตฺตานํ ติกฺขินฺทฺริยมุทินฺทฺริยภาวทสฺสนตฺถํ ปุน คหิตา’’ติฯ

อปฺปรชํ อกฺขํ เอเตสนฺติ อปฺปรชกฺขา, อปฺปํ วา รชํ ปญฺญามเย อกฺขิมฺหิ เอเตสนฺติ อปฺปรชกฺขา, อนุสฺสทราคาทิรชา สตฺตา, เต อปฺปรชกฺเขฯ มหารชกฺเขติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อุสฺสทราคาทิรชา มหารชกฺขาฯ

ติกฺขินฺทฺริเยติ ติขิเณหิ สทฺธาทีหิ อินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคเตฯ มุทินฺทฺริเยติ มุทุเกหิ สทฺธาทีหิ อินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคเตฯ อุปนิสฺสยอินฺทฺริยานิ นาม อิธาธิปฺเปตานิฯ สฺวากาเรติ สุนฺทรากาเร กลฺยาณปกติเก, วิวฏฺฏชฺฌาสเยติ อตฺโถฯ สุวิญฺญาปเยติ สมฺมตฺตนิยามํ วิญฺญาเปตุํ สุกเร สทฺเธ, ปญฺญวนฺเต จฯ ภพฺเพ อภพฺเพติ เอตฺถ ภพฺเพติ กมฺมาวรณกิเลสาวรณวิปากาวรณรหิเตฯ วุตฺตวิปริยาเยน ทฺวาการทุวิญฺญาปยาภพฺพา เวทิตพฺพาฯ เอตฺถ จ ‘‘อิมสฺส ราครโช อปฺโป, อิมสฺส โทสรโช อปฺโป’’ติอาทินา อปฺปรชกฺเขสุ ชานนํ เวทิตพฺพํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ภควา อปริมาเณ สตฺเต อาสยาทิโต อนวเสเสตฺวา ชานาติ, ตสฺมา อสฺส ภควโต สตฺตโลโกปิ สพฺพถา วิทิโตฯ

นนุ จ สตฺเตสุ ปมาณาทิปิ ชานิตพฺโพ อตฺถีติ? อตฺถิฯ ตสฺส ปน ชานนํ น นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธายาติ อิธ น คหิตํ, ภควโต ปน ตมฺปิ สุวิทิตํ สุววตฺถาปิตเมว, ปโยชนาภาวา เทสนํ นารุฬฺหํฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘อถ โข ภควา ปริตฺตํ นขสิขายํ ปํสุํ อาโรเปตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ ‘ตํ กิํ มญฺญถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – โย วายํ มยา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต, อยํ วา มหาปถวี’’’ติอาทิ (สํ. นิ. 5.1121)ฯ

[137] โอกาสโลโกปิ สพฺพถา วิทิโตติ สมฺพนฺโธฯ จกฺกวาฬนฺติ โลกธาตุฯ สา หิ เนมิมณฺฑลสทิเสน จกฺกวาฬปพฺพเตน สมนฺตโต ปริกฺขิตฺตตฺตา ‘‘จกฺกวาฬ’’นฺติ วุจฺจติฯ จตุติํสสตานิ จาติ จตุอธิกานิ ติํสสตานิ, ตีณิสหสฺสานิ, จตฺตาริสตานิ จาติ อตฺโถ ฯ อฑฺฒุฑฺฒานีติ อุปฑฺฒจตุตฺถานิ, ตีณิสตานิ, ปญฺญาสญฺจาติ อตฺโถฯ นหุตานีติ ทสสหสฺสานิฯ สงฺขาตาติ กถิตาฯ สณฺฐิตีติ เหฏฺฐา, อุปริโต จาติ สพฺพโส ฐิติฯ

เอวํ สณฺฐิเตติ เอวมวฏฺฐิเตฯ เอตฺถาติ จกฺกวาเฬฯ

อจฺจุคฺคโต ตาวเทวาติ ตตฺตกเมว จตุราสีติ โยชนสหสฺสานิเยว อุพฺเพโธ ฯ น เกวลํ เจตฺถ อุพฺเพโธว, อถ โข อายามวิตฺถาราปิสฺส ตตฺตกาเยวฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘สิเนรุ, ภิกฺขเว, ปพฺพตราชา จตุราสีติ โยชนสหสฺสานิ อายาเมน, จตุราสีติ โยชนสหสฺสานิ วิตฺถาเรนา’’ติ (อ. นิ. 7.66)ฯ

ตโตติ สิเนรุสฺส เหฏฺฐา, อุปริ จ วุตฺตปฺปมาณโตฯ อุปฑฺฒุปฑฺเฒนาติ อุปฑฺเฒน อุปฑฺเฒนฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ทฺวาจตฺตาลีส โยชนสหสฺสานิ สมุทฺเท อชฺโฌคาฬฺโห ตตฺตกเมว จ อุปริ อุคฺคโต ยุคนฺธรปพฺพโต, เอกวีส โยชนสหสฺสานิ สมุทฺเท อชฺโฌคาฬฺโห ตตฺตกเมว จ อุปริ อุคฺคโต อีสธโร ปพฺพโตติ อิมินา นเยน เสเสสุปิ อุปฑฺฒุปฑฺฒปมาณตา เวทิตพฺพาฯ ยถา มหาสมุทฺโท ยาว จกฺกวาฬปาทมูลา อนุปุพฺพนินฺโน, เอวํ ยาว สิเนรุปาทมูลาติ เหฏฺฐา สิเนรุปมาณโต อุปฑฺฒปมาโณปิ ยุคนฺธรปพฺพโต ปถวิยํ สุปฺปติฏฺฐิโต, เอวํ อีสธราทโยปีติ ทฏฺฐพฺพํฯ วุตฺตํ เหตํ ‘‘มหาสมุทฺโท, ภิกฺขเว, อนุปุพฺพนินฺโน อนุปุพฺพโปโณ อนุปุพฺพปพฺภาโร’’ติ (อุทา. 45; จูฬว. 384; อ. นิ. 8.19)ฯ สิเนรุยุคนฺธราทีนํ อนฺตเร สีทนฺตรสมุทฺทา นามฯ เต วิตฺถารโต ยถากฺกมํ สิเนรุอาทีนํ อจฺจุคฺคตสมานปริมาณาติ วทนฺติฯ พฺรหาติ มหนฺโตฯ

สิเนรุสฺส สมนฺตโตติ ปริกฺขิปนวเสน สิเนรุสฺส สมนฺตโต ฐิตาฯ สิเนรุํ ตาว ปริกฺขิปิตฺวา ฐิโต ยุคนฺธโร, ตํ ปริกฺขิปิตฺวา อีสธโรฯ เอวํ ตํ ตํ ปริกฺขิปิตฺวา ฐิตา ‘‘สิเนรุสฺส สมนฺตโต’’ติ วุตฺตาฯ

โยชนานํ สตานุจฺโจ, หิมวา ปญฺจ ปพฺพโตติ หิมวา ปพฺพโต ปญฺจ โยชนานํ สตานิ อุจฺโจ อุพฺเพโธฯ นควฺหยาติ นค-สทฺเทน อวฺหาตพฺพา รุกฺขาภิธานาฯ ปญฺญาสโยชนกฺขนฺธสาขายามาติ’ อุพฺเพธโต ปญฺญาสโยชนกฺขนฺธายามา, อุพฺเพธโต, สมนฺตโต จ ปญฺญาสโยชนสาขายามา จฯ ตโต เอว สตโยชนวิตฺถิณฺณา, ตาวเทว จ อุคฺคตาฯ ยสฺสานุภาเวนาติ ยสฺสา มหนฺตตา กปฺปฏฺฐายิตาทิปฺปกาเรน ปภาเวนฯ

ครุฬานํ สิมฺพลิรุกฺโข สิเนรุสฺส ทุติยปริภณฺเฑ ปติฏฺฐิโตฯ

สิรีเสนาติ ปจฺจตฺเต กรณวจนํฯ สตฺตมนฺติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ, สิรีโส ภวติ สตฺตโมติ อตฺโถฯ

ตตฺถ จณฺฑมณฺฑลํ เหฏฺฐา, สูริยมณฺฑลํ อุปริฯ ตสฺส อาสนฺนภาเวน จนฺทมณฺฑลํ อตฺตโน ฉายาย วิกลภาเวน อุปฏฺฐาติฯ ตานิ โยชนนฺตริกานิ ยุคนฺธรคฺคปมาเณ อากาเส วิจรนฺติฯ อสุรภวนํ สิเนรุสฺส เหฏฺฐาฯ อวีจิ ชมฺพุทีปสฺสฯ ชมฺพุทีโป สกฏสณฺฐาโนฯ อปรโคยานํ อาทาสสณฺฐาโนฯ ปุพฺพวิเทโห อทฺธจนฺทสณฺฐาโนฯ อุตฺตรกุรุ ปีฐสณฺฐาโนฯ ตํตํนิวาสีนํ, ตํตํปริวารทีปวาสีนญฺจ มนุสฺสานํ มุขมฺปิ ตํตํสณฺฐานนฺติ วทนฺติฯ ตทนฺตเรสูติ เตสํ จกฺกวาฬานํ อนฺตเรสุฯ ติณฺณํ หิ ปตฺตานํ อญฺญมญฺญอาสนฺนภาเวน ฐปิตานํ อนฺตรสทิเส ติณฺณํ ติณฺณํ จกฺกวาฬานํ อนฺตเร เอเกโก โลกนฺตรนิรโยฯ

อนนฺตานีติ อปริมาณานิ, ‘‘เอตฺตกานี’’ติ อญฺเญหิ มินิตุํ อสกฺกุเณยฺยานิฯ ภควา อนนฺเตน พุทฺธญาเณน อเวทิ ‘‘อนนฺโต อากาโส, อนนฺโต สตฺตนิกาโย, อนนฺตานิ จกฺกวาฬานี’’ติ ติวิธมฺปิ อนนฺตํ พุทฺธญาณํ ปริจฺฉินฺทติ สยมฺปิ อนนฺตตฺตาฯ ยาวตกํ หิ เญยฺยํ, ตาวตกํ ญาณํฯ ยาวตกํ ญาณํ, ตาวตกํ เญยฺยํฯ เญยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ, ญาณปริยนฺติกํ เญยฺยนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อนนฺเตน พุทฺธญาเณน อเวที’’ติฯ อนนฺตตา จสฺส อนนฺตเญยฺยปฏิวิชฺฌเนเนว เวทิตพฺพา ตตฺถ อปฺปฏิหตจารตฺตาฯ นนุ เจตฺถ วิวฏฺฏาทีนมฺปิ วิทิตตา วตฺตพฺพาติ? สจฺจํ วตฺตพฺพํ, สา ปน ปรโต อภิญฺญากถายํ อาคมิสฺสตีติ อิธ น คหิตาฯ

[138] อตฺตนาติ นิสฺสกฺกวจนเมตํฯ คุเณหิ อตฺตนา วิสิฏฺฐตรสฺสาติ สมฺพนฺโธฯ ตร-คฺคหณํ เจตฺถ ‘‘อนุตฺตโร’’ติ ปทสฺส อตฺถนิทฺเทสตาย กตํ, น วิสิฏฺฐสฺส กสฺสจิ อตฺถิตายฯ สเทวเก หิ โลเก สทิสกปฺโปปิ นาม โกจิ ตถาคตสฺส นตฺถิ, กุโต สทิโสฯ วิสิฏฺเฐ ปน กา กถาฯ กสฺสจีติ กสฺสจิปิฯ อภิภวตีติ สีลสมฺปทาย อุปนิสฺสยภูตานํ หิโรตฺตปฺปเมตฺตากรุณานํ, วิเสสปจฺจยานํ สทฺธาสติวีริยปญฺญานญฺจ อุกฺกํสปฺปตฺติยา สมุทาคมโต ปฏฺฐาย อนญฺญสาธารโณ สวาสนปฏิปกฺขสฺส ปหีนตฺตา อุกฺกํสปารมิปฺปตฺโต สตฺถุ สีลคุโณฯ

เตน ภควา สเทวกํ โลกํ อญฺญทตฺถุ อภิภุยฺย ปวตฺตติ, น สยํ เกนจิ อภิภุยฺยตีติ อธิปฺปาโยฯ เอวํ สมาธิคุณาทีสุปิ ยถารหํ วตฺตพฺพํฯ สีลาทโย เจเต โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา เวทิตพฺพาฯ วิมุตฺติญาณทสฺสนํ ปน โลกิยํ กามาวจรเมวฯ

ยทิ เอวํ, กถํ เตน สเทวกํ โลกํ อภิภวตีติ? ตสฺสาปิ อานุภาวโต อสทิสตฺตาฯ ตมฺปิ หิ วิสยโต, ปวตฺติโต, ปวตฺติ อาการโต จ อุตฺตริตรเมวฯ ตํ หิ อนญฺญสาธารณํ สตฺถุ วิมุตฺติคุณํ อารพฺภ ปวตฺตติ, ปวตฺตมานญฺจ อตกฺกาวจรํ ปรมคมฺภีรํ สณฺหสุขุมํ สวิสยํ ปฏิปกฺขธมฺมานํ สุปฺปหีนตฺตา สุฏฺฐุ ปากฏํ วิภูตตรํ กตฺวา ปวตฺตติ, สมฺมเทว จ วสีภาวสฺส ปาปิตตฺตา, ภวงฺคปริวาสสฺส จ อติปริตฺตกตฺตา ลหุํ ลหุํ ปวตฺตตีติฯ

เอวํ สีลาทิคุเณหิ ภควโต อุตฺตริตรสฺส อภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สทิสสฺสาปิ อภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อสโม’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อสโมติ เอกสฺมิํ กาเล นตฺถิ เอตสฺส สีลาทิคุเณน สมา สทิสาติ อสโมฯ ตถา อสเมหิ อตีตานาคตพุทฺเธหิ สโม, อสมา วา สมา เอตสฺสาติ อสมสโมฯ สีลาทิคุเณน นตฺถิ เอตสฺส ปฏิมาติ อปฺปฏิโมฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ อุปมามตฺตํ ปฏิมา, สทิสูปมา ปฏิภาโค, ยุคคฺคาหวเสน ฐิโต ปฏิปุคฺคโล เวทิตพฺโพฯ

น โข ปนาหํ สมนุปสฺสามีติ มม สมนฺตจกฺขุนา หตฺถตเล อามลกํ วิย สพฺพโลกํ ปสฺสนฺโตปิ ตตฺถ สเทวเก…เป.… ปชาย อตฺตนา อตฺตโต สีลสมฺปนฺนตรํ สมฺปนฺนตรสีลํ กญฺจิ ปุคฺคลํ น โข ปน ปสฺสามิ, ตาทิสสฺส อภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ อคฺคปฺปสาทสุตฺตาทีนีติ เอตฺถ –

‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา วา จตุปฺปทา วา พหุปฺปทา วา รูปิโน วา อรูปิโน วา สญฺญิโน วา อสญฺญิโน วา เนวสญฺญินาสญฺญิโน วา, ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ เย, ภิกฺขเว, พุทฺเธ ปสนฺนา, อคฺเค เต ปสนฺนาฯ อคฺเค โข ปน ปสนฺนานํ อคฺโค วิปาโก โหตี’’ติ (อ. นิ. 4.34; 5.32; 10.15; อิติวุ90) –

อิทํ อคฺคปฺปสาทสุตฺตํฯ อาทิ-สทฺเทน –

‘‘สเทวเก…เป.… สเทวมนุสฺสาย ตถาคโต อภิภู อนภิภูโต อญฺญทตฺถุทโส วสวตฺตี, ตสฺมา ‘ตถาคโต’ติ วุจฺจตี’’ติ (อ. นิ. 4.24; ที. นิ. 3.188) –

เอวมาทีนิ สุตฺตปทานิ เวทิตพฺพานิฯ อาทิกา คาถาโยติ เอตฺถ –

‘‘อหํ หิ อรหา โลเก, อหํ สตฺถา อนุตฺตโร;

เอโกมฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, สีติภูโตสฺมิ นิพฺพุโตฯ (มหาว. 11; ม. นิ. 1.285; 2.341);

‘‘ทนฺโต ทมยตํ เสฏฺโฐ, สนฺโต สมยตํ อิสิ;

มุตฺโต โมจยตํ อคฺโค, ติณฺโณ ตารยตํ วโรฯ (อิติวุ. 112);

‘‘นยิมสฺมิํ โลเก ปรสฺมิํ วา ปน,

พุทฺเธน เสฏฺโฐ สทิโส จ วิชฺชติ;

ยมาหุ ทกฺขิเณยฺยานํ อคฺคตํ คโต,

ปุญฺญตฺถิกานํ วิปุลผเลสิน’’นฺติฯ (วิ. ว. 1047; กถา. 799) –

เอวมาทิกา คาถา วิตฺถาเรตพฺพาฯ

[139] ทเมตีติ สเมติ, กายสมาทีหิ โยเชตีติ อตฺโถฯ ตํ ปน กายสมาทีหิ โยชนํ ยถารหํ ตทงฺควินยาทีสุ ปติฏฺฐาปนํ โหตีติ อาห ‘‘วิเนตีติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ ทเมตุํ ยุตฺตาติ ทมนารหาฯ อมนุสฺสปุริสาติ เอตฺถ น มนุสฺสาติ อมนุสฺสาฯ ตํสทิสตา เอตฺถ โชตียติ, เตน มนุสฺสตฺตมตฺตํ นตฺถิ, อญฺญํ สมานนฺติ ยกฺขาทโย ‘‘อมนุสฺสา’’ติ อธิปฺเปตา, น เย เกจิ มนุสฺเสหิ อญฺเญฯ ตถา หิ ติรจฺฉานปุริสานํ วิสุํ คหณํ กตํ, ยกฺขาทโย เอว จ นิทฺทิฏฺฐาฯ อปลาโล หิมวนฺตวาสีฯ จูโฬทรมโหทรา นาคทีปวาสิโนฯ อคฺคิสิขธูมสิขา สีหฬทีปวาสิโนฯ นิพฺพิสา กตา โทสวิสสฺส วิโนทเนนฯ เตนาห ‘‘สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺฐาปิตา’’ติฯ กูฏทนฺตาทโยติ อาทิ-สทฺเทน โฆฏมุขอุปาลิคหปติอาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ

สกฺกเทวราชาทโยติ อาทิ-สทฺเทน อชกลาปยกฺขพกพฺรหฺมาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ อิทํ เจตฺถ สุตฺตนฺติ อิทํ เกสิสุตฺตํฯ วินีตา วิจิตฺเรหิ วินยนูปาเยหีติ เอตสฺมิํ อตฺเถ วิตฺถาเรตพฺพํ ยถารหํ สณฺหาทีหิ อุปาเยหิ วินยสฺส ทีปนโตฯ

วิสุทฺธสีลาทีนํ ปฐมชฺฌานาทีนีติ ‘‘วิสุทฺธสีลสฺส ปฐมชฺฌานํ, ปฐมชฺฌานลาภิโน ทุติยชฺฌาน’’นฺติอาทินา ตสฺส ตสฺส อุปรูปริ วิเสสํ อาจิกฺขนฺโตติ สมฺพนฺโธฯ โสตาปนฺนาทีนนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ‘‘ทนฺเตปิ ทเมติเยวา’’ติ อิทํ ปุพฺเพ ‘‘สพฺเพน สพฺพํ ทมถํ อนุปคตา ปุริสทมฺมา’’ติ วุตฺตาติ กตฺวา วุตฺตํฯ เย ปน วิปฺปกตทมฺมภาวา สพฺพถา ทเมตพฺพตํ นาติวตฺตา, เต สตฺเต สนฺธาย ‘‘ทนฺเตปิ ทเมติเยวา’’ติ วุตฺตํฯ เตปิ หิ ปุริสทมฺมา เอวาติ, ยโต เน สตฺถา ทเมติฯ

อตฺถปทนฺติ อตฺถาภิพฺยญฺชกปทํ, วากฺยนฺติ อตฺโถฯ วากฺเยน หิ อตฺถาภิพฺยตฺติ, น นามาทิปทมตฺเตนฯ เอกปทภาเวน จ อนญฺญสาธารโณ สตฺถุ ปุริสทมฺมสารถิภาโว ทสฺสิโต โหติฯ เตนาห ‘‘ภควา หี’’ติอาทิฯ อฏฺฐ ทิสาติ อฏฺฐ สมาปตฺติโยฯ ตา หิ อญฺญมญฺญสมฺพนฺธาปิ อสํกิณฺณภาเวน ทิสฺสนฺติ อปทิสฺสนฺตีติ ทิสา, ทิสา วิยาติ วา ทิสาฯ อสชฺชมานาติ น สชฺชมานา วสีภาวปฺปตฺติยา นิสฺสงฺคจาราฯ ธาวนฺติ ชวนวุตฺติโยคโตฯ เอกํเยว ทิสํ ธาวติ, อตฺตโน กายํ อปริวตฺเตนฺโตติ อธิปฺปาโยฯ สตฺถารา ปน ทมิตา ปุริสทมฺมา เอกิริยาปเถเนว อฏฺฐ ทิสา ธาวนฺติฯ เตนาห ‘‘เอกปลฺลงฺเกเนว นิสินฺนา’’ติฯ อฏฺฐ ทิสาติ จ นิทสฺสนมตฺตเมตํ, โลกิเยหิ อคตปุพฺพํ นิโรธสมาปตฺติทิสํ, อมตทิสญฺจ ปกฺขนฺทนโตฯ

[140] ทิฏฺฐธมฺโม วุจฺจติ ปจฺจกฺโข อตฺตภาโว, ตตฺถ นิยุตฺโตติ ทิฏฺฐธมฺมิโก, อิธโลกตฺโถ ฯ กมฺมกิเลสวเสน สมฺปเรตพฺพโต สมฺมา คนฺตพฺพโต สมฺปราโย, ปรโลโก, ตตฺถ นิยุตฺโตติ สมฺปรายิโก, ปรโลกตฺโถฯ ปรโม อุตฺตโม อตฺโถ ปรมตฺโถ, นิพฺพานํฯ เตหิ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิฯ ยถารหนฺติ ยถานุรูปํฯ เตสุ อตฺเถสุ โย โย ปุคฺคโล ยํ ยํ อรหติ, ตทนุรูปํฯ อนุสาสตีติ วิเนติ ตสฺมิํ อตฺเถ ปติฏฺฐเปติ, สห อตฺเถน วตฺตตีติ สตฺโถ, ภณฺฑมูเลน วาณิชฺชาย เทสนฺตรํ คจฺฉนฺโต ชนสมูโหฯ

หิตุปเทสาทิวเสน ปริปาเลตพฺโพ สาสิตพฺโพ โส เอตสฺส อตฺถีติ สตฺถา, สตฺถวาโหฯ โส วิย ภควาติ อาห ‘‘สตฺถา วิยาติ สตฺถา, ภควา สตฺถวาโห’’ติฯ

อิทานิ ตมตฺถํ นิทฺเทสปาฬินเยน ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา สตฺถวาโห’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สตฺเถติ สตฺถิเก ชเนฯ กํ ตาเรนฺติ เอตฺถาติ กนฺตาโร, นิรุทโก อรญฺญปฺปเทโสฯ รุฬฺหีวเสน ปน อิตโรปิ อรญฺญปฺปเทโส ตถา วุจฺจติฯ โจรกนฺตารนฺติ โจเรหิ อธิฏฺฐิตกนฺตารํฯ ตถา วาฬกนฺตารํฯ ทุพฺภิกฺขกนฺตารนฺติ ทุลฺลภภิกฺขํ กนฺตารํฯ ตาเรตีติ อเขมนฺตฏฺฐานํ อติกฺกาเมติฯ อุตฺตาเรตีติอาทิ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺเฒตฺวา วุตฺตํฯ อถ วา อุตฺตาเรตีติ เขมนฺตภูมิํ อุปเนนฺโต ตาเรติฯ นิตฺตาเรตีติ อเขมนฺตฏฺฐานโต นิกฺขาเมนฺโต ตาเรติฯ ปตาเรตีติ ปริคฺคเหตฺวา ตาเรติ, หตฺเถน ปริคฺคเหตฺวา วิย ตาเรตีติ อตฺโถฯ สพฺพมฺเปตํ ตารณุตฺตารณาทิเขมฏฺฐาเน ฐปนเมวาติ อาห ‘‘เขมนฺตภูมิํ สมฺปาเปตี’’ติฯ สตฺเตติ เวเนยฺยสตฺเตฯ มหาคหนตาย, มหานตฺถตาย, ทุนฺนิตฺถรณตาย จ ชาติเยว กนฺตาโร ชาติกนฺตาโร, ตํ ชาติกนฺตารํฯ

อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสนาติ อุกฺกฏฺฐสตฺตปริจฺเฉทวเสนฯ เทวมนุสฺสา เอว หิ อุกฺกฏฺฐสตฺตา, น ติรจฺฉานาทโยฯ ภพฺพปุคฺคลปริจฺเฉทวเสนาติ สมฺมตฺตนิยาโมกฺกมนสฺส โยคฺยปุคฺคลสฺส ปริจฺฉินฺทนวเสนฯ เอตนฺติ ‘‘เทวมนุสฺสาน’’นฺติ เอตํ วจนํฯ ภควโตติ นิสฺสกฺกวจนํ ยถา ‘‘อุปชฺฌายโต อชฺเฌตี’’ติ, ภควโต สนฺติเกติ วา อตฺโถฯ อุปนิสฺสยสมฺปตฺตินฺติ ติเหตุกปฏิสนฺธิอาทิกํ มคฺคผลาธิคมสฺส พลวการณํฯ

คคฺครายาติ คคฺคราย นาม รญฺโญ เทวิยา, ตาย วา การิตตฺตา ‘‘คคฺครา’’ติ ลทฺธนามายฯ สเร นิมิตฺตํ อคฺคเหสีติ ‘‘ธมฺโม เอโส วุจฺจตี’’ติ ธมฺมสญฺญาย สเร นิมิตฺตํ คณฺหิ, คณฺหนฺโต จ ปสนฺนจิตฺโต ปริสปริยนฺเต นิปชฺชิฯ สนฺนิรุมฺภิตฺวา อฏฺฐาสีติ ตสฺส สีเส ทณฺฑสฺส ฐปิตภาวํ อปสฺสนฺโต ตตฺถ ทณฺฑํ อุปฺปีเฬตฺวา อฏฺฐาสิฯ มณฺฑูโกปิ ทณฺเฑ ฐปิเตปิ อุปฺปีฬิเตปิ ธมฺมคเตน ปสาเทน วิสฺสรมกโรนฺโตว กาลมกาสิฯ เทวโลเก นิพฺพตฺตสตฺตานํ อยํ ธมฺมตา, ยา ‘‘กุโตหํ อิธ นิพฺพตฺโต, ตตฺถ กิํ นุ โข กมฺมมกาสิ’’นฺติ อาวชฺชนาฯ

ตสฺมา อตฺตโน ปุริมภวสฺส ทิฏฺฐตฺตา อาห ‘‘อเร อหมฺปิ นาม อิธ นิพฺพตฺโต’’ติ ฯ ภควโต ปาเท วนฺทิ กตญฺญุตาสํวฑฺฒิเตน เปมคารวพหุมาเนนฯ

ภควา ชานนฺโตว มหาชนสฺส กมฺมผลํ, พุทฺธานุภาวญฺจ ปจฺจกฺขํ กาตุกาโม ‘‘โก เม วนฺทตี’’ติ คาถาย ปุจฺฉิฯ ตตฺถ โกติ เทวนาคยกฺขคนฺธพฺพาทีสุ โก, กตโมติ อตฺโถฯ เมติ มมฯ ปาทานีติ ปาเทฯ อิทฺธิยาติ อิมาย เอวรูปาย เทวิทฺธิยาฯ ‘‘ยสสา’’ติ อิมินา เอทิเสน ปริวาเรน, ปริจฺเฉเทน จฯ ชลนฺติ วิชฺโชตมาโนฯ อภิกฺกนฺเตนาติ อติวิย กนฺเตน กมนีเยน สุนฺทเรนฯ วณฺเณนาติ ฉวิวณฺเณน สรีรวณฺณนิภายฯ สพฺพา โอภาสยํ ทิสาติ สพฺพา ทสปิ ทิสา ปภาเสนฺโต, จนฺโท วิย, สูริโย วิย จ เอโกภาสํ เอกาโลกํ กโรนฺโตติ อตฺโถฯ

เอวํ ปน ภควตา ปุจฺฉิโต เทวปุตฺโต อตฺตานํ ปเวเทนฺโต ‘‘มณฺฑูโกหํ ปุเร อาสิ’’นฺติ คาถมาหฯ ตตฺถ ปุเรติ ปุริมชาติยํฯ ‘‘อุทเก’’ติ อิทํ ตทา อตฺตโน อุปฺปตฺติฏฺฐานทสฺสนํฯ ‘‘อุทเก มณฺฑูโก’’ติ เอเตน อุทฺธมายิกาทิกสฺส ถเล มณฺฑูกสฺส นิวตฺตนํ กตํ โหติฯ คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร, คุนฺนํ ฆาเสสนฏฺฐานํฯ อิธ ปน โคจโร วิยาติ โคจโร, วาริ อุทกํ โคจโร เอตสฺสาติ วาริโคจโรฯ อุทกจารีปิ หิ โกจิ กจฺฉปาทิ อวาริโคจโรปิ โหตีติ ‘‘วาริโคจโร’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ ตว ธมฺมํ สุณนฺตสฺสาติ พฺรหฺมสฺสเรน กรวีกรุตมญฺชุนา เทเสนฺตสฺส ตว ธมฺมํ ‘‘ธมฺโม เอโส วุจฺจตี’’ติ สเร นิมิตฺตคฺคาหวเสน สุณนฺตสฺสฯ อนาทเร เจตํ สามิวจนํฯ อวธิ วจฺฉปาลโกติ วจฺเฉ รกฺขนฺโต โคปาลทารโก มม สมีปํ อาคนฺตฺวา ทณฺฑโมลุพฺภ ติฏฺฐนฺโต มม สีเส ทณฺฑํ สนฺนิรุมฺภิตฺวา มํ มาเรสีติ อตฺโถฯ

สิตํ กตฺวาติ ‘‘ตถา ปริตฺตตเรนาปิ ปุญฺญานุภาเวน เอวํ อติวิย อุฬารา โลกิยโลกุตฺตรา สมฺปตฺติโย ลพฺภนฺตี’’ติ ปีติโสมนสฺสชาโต ภาสุรตรธวลวิปฺผุรนฺตทสฺสนกิรณาวลีหิ ภิยฺโยโส มตฺตาย ตํ ปเทสํ โอภาเสนฺโต สิตํ กตฺวาฯ ปีติโสมนสฺสวเสน หิ โส –

‘‘มุหุตฺตํ จิตฺตปสาทสฺส, อิทฺธิํ ปสฺส ยสญฺจ เม;

อานุภาวญฺจ เม ปสฺส, วณฺณํ ปสฺส ชุติญฺจ เมฯ

‘‘เย จ เต ทีฆมทฺธานํ, ธมฺมํ อสฺโสสุํ โคตม;

ปตฺตา เต อจลฏฺฐานํ, ยตฺถ คนฺตฺวา น โสจเร’’ติฯ (วิ. ว. 859-860);

อิมา ทฺเว คาถา วตฺวา ปกฺกามิฯ

[141] ยํ ปน กิญฺจีติ เอตฺถ ยนฺติ อนิยมิตวจนํฯ ตถา กิญฺจีติฯ ปนาติ วจนาลงฺการมตฺตํฯ ตสฺมา ยํ กิญฺจีติ เญยฺยสฺส อนวเสสปริยาทานํ กตํ โหติฯ ปนาติ วา วิเสสตฺถทีปโก นิปาโตฯ เตน ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ อิมินา สงฺเขปโต, วิตฺถารโต จ สตฺถุ จตุสจฺจาภิสมฺโพโธ วุตฺโตฯ ‘‘พุทฺโธ’’ติ ปน อิมินา ตทญฺญสฺสปิ เญยฺยสฺสาวโพโธฯ ปุริเมน วา สตฺถุ ปฏิเวธญาณานุภาโว, ปจฺฉิเมน เทสนาญาณานุภาโวฯ ปีติ อุปริ วุจฺจมาโน วิเสโส โชตียติฯ สพฺพโส ปฏิปกฺเขหิ วิมุจฺจตีติ วิโมกฺโข, อคฺคมคฺโคฯ ตสฺส อนฺโต อคฺคผลํ, ตตฺถ ภวํ ตสฺมิํ ลทฺเธ ลทฺธพฺพโต วิโมกฺขนฺติกญาณํ, สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สทฺธิํ สพฺพมฺปิ พุทฺธญาณํฯ เอวํ ปวตฺโตติ เอตฺถ –

‘‘สพฺพญฺญุตาย พุทฺโธ, สพฺพทสฺสาวิตาย พุทฺโธ, อนญฺญเนยฺยตาย พุทฺโธ, วิสวิตาย พุทฺโธ, ขีณาสวสงฺขาเตน พุทฺโธ, นิรุปเลปสงฺขาเตน พุทฺโธ, เอกนฺตวีตราโคติ พุทฺโธ, เอกนฺตวีตโทโสติ พุทฺโธ, เอกนฺตวีตโมโหติ พุทฺโธ, เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ พุทฺโธ, เอกายนมคฺคํ คโตติ พุทฺโธ, เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ พุทฺโธ, อพุทฺธิวิหตตฺตา พุทฺธิปฏิลาภา พุทฺโธฯ พุทฺโธติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ, น ปิตรา กตํ, น ภาตรา กตํ, น ภคินิยา กตํ, น มิตฺตามจฺเจหิกตํ, น ญาติสาโลหิเตหิ กตํ, น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ, น เทวตาหิ กตํฯ วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ พุทฺโธ’’ติ (มหานิ. 192) –

อยํ นิทฺเทสปาฬินโยฯ ยสฺมา เจตฺถ ตสฺสา ปฏิสมฺภิทาปาฬิยา เภโท นตฺถิ, ตสฺมา ทฺวีสุ เอเกนาปิ อตฺถสิทฺธีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ปฏิสมฺภิทานโย วา’’ติ อนิยมตฺโถ วา-สทฺโท วุตฺโตฯ

ตตฺถ ยถา โลเก อวคนฺตา ‘‘อวคโต’’ติ วุจฺจติ, เอวํ พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุทฺโธ สุทฺธกตฺตุวเสนฯ ยถา ปณฺณโสสา วาตา ‘‘ปณฺณสุสา’’ติ วุจฺจนฺติ, เอวํ โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธ เหตุกตฺตุวเสน, เหตุอตฺโถ เจตฺถ อนฺโตนีโตฯ

สพฺพญฺญุตาย พุทฺโธติ สพฺพธมฺมพุชฺฌนสมตฺถาย พุทฺธิยา พุทฺโธติ อตฺโถฯ สพฺพทสฺสาวิตาย พุทฺโธติ สพฺพธมฺมานํ ญาณจกฺขุนา ทิฏฺฐตฺตา พุทฺโธติ อตฺโถฯ อนญฺญเนยฺยตาย พุทฺโธติ อญฺเญน อโพธนีโต สยเมว พุทฺธตฺตา พุทฺโธติ อตฺโถฯ วิสวิตาย พุทฺโธติ นานาคุณวิสวนโต ปทุมมิว วิกสนฏฺเฐน พุทฺโธติ อตฺโถฯ ขีณาสวสงฺขาเตน พุทฺโธติ เอวมาทีหิ ฉหิ ปริยาเยหิ นิทฺทกฺขยวิพุทฺโธ ปุริโส วิย สพฺพกิเลสนิทฺทกฺขยวิพุทฺธตฺตา พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติฯ เอกายนมคฺคํ คโตติ พุทฺโธติ คมนตฺถานํ พุทฺธิอตฺถตาย พุทฺธิอตฺถานมฺปิ คมนตฺถตา ลพฺภตีติ เอกายนมคฺคํ คตตฺตา พุทฺโธติ วุจฺจตีติ อตฺโถฯ เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ พุทฺโธติ น ปเรหิ พุทฺธตฺตา พุทฺโธ, อถ โข สยเมว อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา พุทฺโธติ อตฺโถฯ อพุทฺธิวิหตตฺตา พุทฺธิปฏิลาภา พุทฺโธติ พุทฺธิ พุทฺธํ โพโธติ อนตฺถนฺตรํฯ ตตฺถ ยถา รตฺตคุณโยคโต รตฺโต ปโฏ, เอวํ พุทฺธคุณโยคโต พุทฺโธติ ญาปนตฺถํ วุตฺตํฯ ตโต ปรํ พุทฺโธติ เนตํ นามนฺติอาทิ อตฺถานุคตายํ ปญฺญตฺตีติ โพธนตฺถํ วุตฺตนฺติ เอวเมตฺถ อิมินาปิ การเณน ภควา พุทฺโธติ เวทิตพฺพํฯ

[142] อสฺสาติ ภควโตฯ คุณวิสิฏฺฐสพฺพสตฺตุตฺตมครุคารวาธิวจนนฺติ สพฺเพหิ สีลาทิคุเณหิ วิสิฏฺฐสฺส ตโต เอว สพฺพสตฺเตหิ อุตฺตมสฺส ครุโน คารววเสน วุตฺตวจนมิทํ ภควาติฯ

ตถา หิ โลกนาโถ อปริมิตนิรุปมปฺปภาวสีลาทิคุณวิเสสสมงฺคิตาย สพฺพานตฺถปริหารปุพฺพงฺคมาย นิรวเสสหิตสุขวิธานตปฺปราย นิรติสยาย ปโยคสมฺปตฺติยา สเทวมนุสฺสาย ปชาย, อจฺจนฺตุปการิตาย จ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ อุตฺตมคารวฏฺฐานนฺติฯ

ภควาติ วจนํ เสฏฺฐนฺติ เสฏฺฐวาจกํ วจนํ เสฏฺฐคุณสหจรณโต ‘‘เสฏฺฐ’’นฺติ วุตฺตํฯ อถ วา วุจฺจตีติ วจนํ, อตฺโถฯ ตสฺมา โย ‘‘ภควา’’ติ วจเนน วจนีโย อตฺโถ, โส เสฏฺโฐติ อตฺโถฯ ภควาติ วจนมุตฺตมนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ คารวยุตฺโตติ ครุภาวยุตฺโต ครุคุณโยคโต, ครุกรณํ วา สาติสยํ อรหตีติ คารวยุตฺโต, คารวารโหติ อตฺโถฯ

คุณวิเสสเหตุกํ ‘‘ภควา’’ติ อิทํ ภควโต นามนฺติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต วิภชิตุกาโม นามํเยว ตาว อตฺถุทฺธารวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘จตุพฺพิธํ วา นาม’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อาวตฺถิกนฺติ อวตฺถาย วิทิตํ ตํ ตํ อวตฺถํ อุปาทาย ปญฺญตฺตํ โวหริตํฯ ตถา ลิงฺคิกํ เตน เตน ลิงฺเคน โวหริตํฯ เนมิตฺติกนฺติ นิมิตฺตโต อาคตํฯ อธิจฺจสมุปฺปนฺนนฺติ ยทิจฺฉาย ปวตฺตํ, ยทิจฺฉาย อาคตํ ยทิจฺฉกํฯ ปฐเมน อาทิ-สทฺเทน พาโล, ยุวา, วุฑฺโฒติ เอวมาทิํ สงฺคณฺหาติ, ทุติเยน มุณฺฑี, ชฏีติ เอวมาทิํ, ตติเยน พหุสฺสุโต, ธมฺมกถิโก, ฌายีติ เอวมาทิํ, จตุตฺเถน อฆมริสนํ ปาวจนนฺติ เอวมาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ‘‘เนมิตฺติก’’นฺติ วุตฺตมตฺถํ พฺยติเรกวเสน ปติฏฺฐาเปตุํ ‘‘น มหามายายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘วิโมกฺขนฺติก’’นฺติ อิมินา อิทํ นามํ อริยาย ชาติยา ชาตกฺขเณเยว ชาตนฺติ ทสฺเสติฯ ยทิ วิโมกฺขนฺติกํ, อถ กสฺมา อญฺเญหิ ขีณาสเวหิ อสาธารณนฺติ อาห ‘‘สห สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปฏิลาภา’’ติฯ พุทฺธานญฺหิ อรหตฺตผลํ นิปฺผชฺชมานํ สพฺพญฺญุตญฺญาณาทีหิ สพฺเพหิ พุทฺธคุเณหิ สทฺธิํเยว นิปฺผชฺชติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘วิโมกฺขนฺติก’’นฺติฯ สจฺฉิกา ปญฺญตฺตีติ สพฺพธมฺมานํ สจฺฉิกิริยานิมิตฺตา ปญฺญตฺติฯ อถ วา สจฺฉิกา ปญฺญตฺตีติ ปจฺจกฺขสิทฺธา ปญฺญตฺติฯ ยํคุณนิมิตฺตา หิ สา, เต สตฺถุ ปจฺจกฺขภูตาติ คุณา วิย สาปิ สจฺฉิกตา เอว นาม โหติ, น ปเรสํ โวหารมตฺเตนาติ อธิปฺปาโยฯ

[143] วทนฺตีติ มหาเถรสฺส ครุภาวโต พหุวจเนนาห, สงฺคีติกาเรหิ วา กตมนุวาทํ สนฺธายฯ อิสฺสริยาทิเภโท ภโค อสฺส อตฺถีติ ภคีฯ อกาสิ ภคฺคนฺติ ราคาทิปาปธมฺมํ ภคฺคํ อกาสิ, ภคฺควาติ อตฺโถฯ พหูหิ ญาเยหีติ กายภาวนาทิเกหิ อเนเกหิ ภาวนากฺกเมหิฯ สุภาวิตตฺตโนติ สมฺมเทว ภาวิตสภาวสฺสฯ ปจฺจตฺเต เจตํ สามิวจนํฯ

นิทฺเทเส วุตฺตนเยนาติ เอตฺถายํ นิทฺเทสนโย –

‘‘ภควาติ คารวาธิวจนเมตํฯ อปิจ ภคฺคราโคติ ภควา, ภคฺคโทโสติ ภควา, ภคฺคโมโหติ ภควา, ภคฺคมาโนติ ภควา, ภคฺคทิฏฺฐีติ ภควา, ภคฺคตณฺโหติ ภควา, ภคฺคกิเลโสติ ภควา, ภชิ วิภชิ ปวิภชิ ธมฺมรตนนฺติ ภควา, ภวานํ อนฺตกโรติ ภควา, ภาวิตกาโย ภาวิตสีโล ภาวิตจิตฺโต ภาวิตปญฺโญติ ภควา, ภชิ วา ภควา อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานีติ ภควา, ภาคี วา ภควา จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อตฺถรสสฺส ธมฺมรสสฺส วิมุตฺติรสสฺส อธิสีลสฺส อธิจิตฺตสฺส อธิปญฺญายาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ ฌานานํ จตุนฺนํ อปฺปมญฺญานํ จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อฏฺฐนฺนํ วิโมกฺขานํ อฏฺฐนฺนํ อภิภายตนานํ นวนฺนํ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ สญฺญาภาวนานํ ทสนฺนํ กสิณสมาปตฺตีนํ อานาปานสฺสติสมาธิสฺส อสุภสมาปตฺติยาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานํ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปญฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺสาติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ ตถาคตพลานํ จตุนฺนํ เวสารชฺชานํ จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทานํ ฉนฺนํ อภิญฺญานํ ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานนฺติ ภควา, ภควาติ เนตํ นามํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควา’’ติ (มหานิ. 83)ฯ

เอตฺถ จ ‘‘คารวาธิวจน’’นฺติอาทีนิ ยทิปิ คาถายํ อาคตปทานุกฺกเมน น นิทฺทิฏฺฐานิ, ยถารหํ ปน เตสํ สพฺเพสมฺปิ นิทฺเทสภาเวน เวทิตพฺพานิฯ ตตฺถ คารวาธิวจนนฺติ ครูนํ ครุภาววาจกํ วจนํฯ ภชีติ ภาคโส กเถสิฯ เตนาห ‘‘วิภชี’’ติฯ ธมฺมรตนนฺติ มคฺคผลาทิอริยธมฺมรตนํฯ ปุน ภชีติ เสวิฯ ภาคีติ ภาคเธยฺยวาฯ ปุน ภาคีติ ภชนสีโลฯ อตฺถรสสฺสาติ อตฺถสนฺนิสฺสยสฺส รสสฺสฯ วิมุตฺตายตนสีเส หิ ฐตฺวา ธมฺมํ กเถนฺตสฺส, สุณนฺตสฺส จ ตทตฺถํ อารพฺภ อุปฺปชฺชนกปีติโสมนสฺสํ อตฺถรโสฯ ธมฺมํ อารพฺภ ธมฺมรโสฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ลภติ อตฺถเวทํ, ลภติ ธมฺมเวท’’นฺติ (อ. นิ. 6.10)ฯ วิมุตฺติรสสฺสาติ วิมุตฺติภูตสฺส, วิมุตฺติสนฺนิสฺสยสฺส วา รสสฺสฯ สญฺญาภาวนานนฺติ อนิจฺจสญฺญาทีนํ ทสนฺนํ สญฺญาภาวนานํฯ ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานนฺติ ฉ อสาธารณญาณานิ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถ ‘‘ภควา’’ติ สทฺทสิทฺธิ นิรุตฺตินเยน เวทิตพฺพาฯ

[144] ยทิปิ ‘‘ภาคฺยวา’’ติอาทีหิ ปเทหิ วุจฺจมาโน อตฺโถ ‘‘ภคี ภชี’’ติ นิทฺเทสคาถาย สงฺคหิโต เอว, ตถาปิ ปทสิทฺธิ อตฺถวิภาคอตฺถโยชนาทิสหิโต สํวณฺณนานโย ตโต อญฺญากาโรติ วุตฺตํ ‘‘อยํ ปน อปโร นโย’’ติฯ อาทิกนฺติ อาทิ-สทฺเทน วณฺณวิกาโร , วณฺณโลโป, ธาตุอตฺเถน นิโยชนญฺจาติ อิมํ ติวิธํ ลกฺขณํ สงฺคณฺหาติฯ สทฺทนเยนาติ พฺยากรณนเยนฯ ปิโสทราทีนํ สทฺทานํ อากติคณภาวโต วุตฺตํ ‘‘ปิโสทราทิปกฺเขปลกฺขณํ คเหตฺวา’’ติฯ ปกฺขิปนเมว ลกฺขณํฯ ตปฺปริยาปนฺนตากรณํ หิ ปกฺขิปนํฯ ปารปฺปตฺตนฺติ ปรมุกฺกํสคตํ ปารมิภาวปฺปตฺตํฯ ภาคฺยนฺติ กุสลํฯ ตตฺถ มคฺคกุสลํ โลกุตฺตรสุขนิพฺพตฺตกํ, อิตรํ โลกิยสุขนิพฺพตฺตกํ, อิตรมฺปิ วา วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปริยายโต โลกุตฺตรสุขนิพฺพตฺตกํ สิยาฯ

โลภาทโย เอกกวเสน คหิตาฯ ตถา วิปรีตมนสิกาโร วิปลฺลาสภาวสามญฺเญน, อหิริกาทโย ทุกวเสนฯ โลภาทโย จ ปุน ‘‘ติวิธากุสลมูล’’นฺติ ติกวเสน คหิตาฯ กายทุจฺจริตาทิ-ตณฺหาสํกิเลสาทิราคมลาทิราควิสมาทิกามสญฺญาทิกามวิตกฺกาทิตณฺหาปปญฺจาทโย ติวิธทุจฺจริตาทโยฯ สุภสญฺญาทิกา จตุพฺพิธวิปริเยสาฯ

‘‘จีวรเหตุ วา ภิกฺขุโน ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, ปิณฺฑปาต , เสนาสน, อิติภวาภวเหตุ วา’’ติ (อ. นิ. 4.9) เอวมาคตา จตฺตาโร ตณฺหุปฺปาทาฯ ‘‘พุทฺเธ กงฺขติ, ธมฺเม, สงฺเฆ, สิกฺขาย, สพฺรหฺมจารีสุ กุปิโต โหติ อนตฺตมโน อาหตจิตฺโต ขีลชาโต’’ติ (ที. นิ. 3.319; ม. นิ. 1.185; อ. นิ. 5.205; 9.71; วิภ. 941) เอวมาคตานิ ปญฺจ เจโตขีลานิฯ ‘‘กาเม อวีตราโค โหติ, กาเย อวีตราโค, รูเป อวีตราโค, ยาวทตฺถํ อุทราวเทหกํ ภุญฺชิตฺวา เสยฺยสุขํ ปสฺสสุขํ มิทฺธสุขํ อนุยุตฺโต วิหรติ, อญฺญตรํ เทวนิกายํ ปณิธาย พฺรหฺมจริยํ จรตี’’ติ (ที. นิ. 3.320; ม. นิ. 1.186) อาคตา ปญฺจ วินิพนฺธาฯ รูปาภินนฺทนาทโย ปญฺจาภินนฺทนาฯ โกโธ, มกฺโข, อิสฺสา, สาเฐยฺยํ, ปาปิจฺฉตา, สนฺทิฏฺฐิปรามาโสติ อิมานิ ฉ วิวาทมูลานิฯ รูปตณฺหาทโย ฉ ตณฺหากายาฯ

กามราคปฏิฆทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาภวราคมานาวิชฺชา สตฺตานุสยาฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิอาทโย อฏฺฐ มิจฺฉตฺตาฯ ‘‘ตณฺหํ ปฏิจฺจ ปริเยสนา, ปริเยสนํ ปฏิจฺจ ลาโภ, ลาภํ ปฏิจฺจ วินิจฺฉโย, วินิจฺฉยํ ปฏิจฺจ ฉนฺทราโค, ฉนฺทราคํ ปฏิจฺจ อชฺโฌสานํ, อชฺโฌสานํ ปฏิจฺจ ปริคฺคโห, ปริคฺคหํ ปฏิจฺจ มจฺฉริยํ, มจฺฉริยํ ปฏิจฺจ อารกฺขา, อารกฺขาธิกรณํ ทณฺฑาทานาทโย’’ติ (ที. นิ. 2.103; 3.359) เอเต นว ตณฺหามูลกาฯ จตฺตาโร สสฺสตวาทา, จตฺตาโร เอกจฺจสสฺสตวาทา, จตฺตาโร อนฺตานนฺติกา, จตฺตาโร อมราวิกฺเขปิกา, ทฺเว อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา, โสฬส สญฺญีวาทา, อฏฺฐ อสญฺญีวาทา, อฏฺฐ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทา , สตฺต อุจฺเฉทวาทา, ปญฺจ ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทาติ เอตานิ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิฯ อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทาย ‘‘อสฺมี’’ติ โหติ, ‘‘อิตฺถสฺมี’’ติ, ‘‘เอวสฺมี’’ติ, ‘‘อญฺญถาสฺมี’’ติ, ‘‘ภวิสฺส’’นฺติ, ‘‘อิตฺถํ ภวิสฺส’’นฺติ, ‘‘เอวํ ภวิสฺส’’นฺติ, ‘‘อญฺญถา ภวิสฺส’’นฺติ, ‘‘อสสฺมี’’ติ, ‘‘สาตสฺมี’’ติ, ‘‘สิย’’นฺติ, ‘‘อิตฺถํ สิย’’นฺติ, ‘‘เอวํ สิย’’นฺติ, ‘‘อญฺญถา สิย’’นฺติ, ‘‘อปาหํ สิย’’นฺติ, ‘‘อปาหํ อิตฺถํ สิย’’นฺติ, ‘‘อปาหํ เอวํ สิย’’นฺติ, ‘‘อปาหํ อญฺญถา สิย’’นฺติ โหตีติ อฏฺฐารส, พาหิรสฺสุปาทาย ‘‘อิมินา อสฺมี’’ติ โหติ, ‘‘อิมินา อิตฺถสฺมี’’ติ, ‘‘อิมินา เอวสฺมี’’ติ, ‘‘อิมินา อญฺญถาสฺมี’’ติอาทิกา (วิภ. 975-976) วุตฺตนยา อฏฺฐารสาติ ฉตฺติํส, อตีตา ฉตฺติํส, อนาคตา ฉตฺติํส, ปจฺจุปฺปนฺนา ฉตฺติํสาติ อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตานิฯ

ปเภท-สทฺโท ปจฺเจกํ สมฺพนฺธิตพฺโพฯ ตตฺถายํ โยชนา – โลภปฺปเภทา โทสปฺปเภทา ยาว อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตปฺปเภทาติฯ สพฺพานิ สตฺตานํ ทรถปริฬาหกรานิ กิเลสานํ อเนกานิ สตสหสฺสานิ อภญฺชีติ โยชนาฯ อารมฺมณาทิวิภาคโต หิ ปวตฺติอาการวิภาคโต จ อนนฺตปฺปเภทา กิเลสาติฯ สงฺเขปโตติ เอตฺถ สมุจฺเฉทปฺปหานวเสน สพฺพโส อปฺปวตฺติกรเณน กิเลสมารํ, สมุทยปฺปหานปริญฺญาวเสน ขนฺธมารํ, สหายเวกลฺลกรณวเสน สพฺพถา อปฺปวตฺติกรเณน อภิสงฺขารมารํ, พลวิธมนวิสยาติกฺกมนวเสน เทวปุตฺตมจฺจุมารญฺจ อภญฺชิ ภคฺเค อกาสิฯ ปริสฺสยานนฺติ อุปทฺทวานํฯ สมฺปติ, อายติญฺจ สตฺตานํ อนตฺถาวหตฺตา มารณฏฺเฐน วิพาธนฏฺเฐน กิเลสาว มาโรติ กิเลสมาโรฯ วธกฏฺเฐน ขนฺธาว มาโรติ ขนฺธมาโรฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘วธกํ รูปํ ‘วธกํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาตี’’ติอาทิ (สํ. นิ. 3.85)ฯ ชาติชราทิมหาพฺยสนนิพฺพตฺตเนน อภิสงฺขาโรว มาโรติ อภิสงฺขารมาโรฯ สํกิเลสนิมิตฺตํ หุตฺวา คุณมารณฏฺเฐน เทวปุตฺโตว มาโรติ เทวปุตฺตมาโรฯ สตฺตานํ ชีวิตสฺส, ชีวิตปริกฺขารานญฺจ ชานิกรเณน มหาพาธรูปตฺตา มจฺจุ เอว มาโรติ มจฺจุมาโรฯ

สตปุญฺญลกฺขณธรสฺสาติ อเนกสตปุญฺญนิพฺพตฺตมหาปุริสลกฺขณวหโต รูปกายสมฺปตฺติ ทีปิตา โหติ, อิตราสํ ผลสมฺปทานํ มูลภาวโต, อธิฏฺฐานภาวโต จฯ ธมฺมกายสมฺปตฺติ ทีปิตา โหติ, ปหานสมฺปทาปุพฺพกตฺตา ญาณสมฺปทาทีนํฯ ภาคฺยวตาย โลกิยานํ พหุมตภาโวฯ ภคฺคโทสตาย ปริกฺขกานํ พหุมตภาโวติ โยชนาฯ เอวํ อิโต ปเรสุปิ ยถาสงฺขฺยํ โยเชตพฺพํฯ ปุญฺญวนฺตํ หิ คหฏฺฐา ขตฺติยาทโย อภิคจฺฉนฺติ, ปหีนโทสํ ปพฺพชิตตาปสปริพฺพาชกาทโย ‘‘โทสวินยาย ธมฺมํ เทเสตี’’ติฯ อภิคตานญฺจ เนสํ กายจิตฺตทุกฺขาปนยเน ปฏิพลภาโว, อามิสทานธมฺมทาเนหิ อุปการสพฺภาวโตฯ

รูปกายํ ตสฺส ปสาทจกฺขุนา, ธมฺมกายํ ปญฺญาจกฺขุนา ทิสฺวา ทุกฺขทฺวยสฺส ปฏิปฺปสฺสมฺภนโต อุปคตานญฺจ เตสํ อามิสทานธมฺมทาเนหิ อุปการิตา, ‘‘ปุพฺเพ อามิสทานธมฺมทาเนหิ มยา อยํ โลกคฺคภาโว อธิคโต, ตสฺมา ตุมฺเหหิปิ เอวเมว ปฏิปชฺชิตพฺพ’’นฺติ เอวํ สมฺมาปฏิปตฺติยํ นิโยชเนน อภิคตานํ โลกิยโลกุตฺตรสุเขหิ สํโยชนสมตฺถตา จ ทีปิตา โหติฯ

สกจิตฺเต อิสฺสริยํ อตฺตโน จิตฺตสฺส วสีภาวาปาทนํ, เยน ปฏิกฺกูลาทีสุ อปฺปฏิกฺกูลสญฺญิตาทิวิหารสิทฺธิ, อธิฏฺฐานิทฺธิอาทิโก อิทฺธิวิโธปิ จิตฺติสฺสริยเมว จิตฺตภาวนาย วสีภาวปฺปตฺติยา อิชฺฌนโตฯ อณิมาลฆิมาทิกนฺติ อาทิ-สทฺเทน มหิมา ปตฺติ ปากมฺมํ อีสิตา วสิตา ยตฺถกามาวสายิตาติ อิเม ฉปิ สงฺคหิตาฯ ตตฺถ กายสฺส อณุภาวกรณํ อณิมาฯ ลหุภาโว ลฆิมา อากาเส ปทสา คมนาทินาฯ มหตฺตํ มหิมา กายสฺส มหนฺตตาปาทนํฯ อิฏฺฐเทสปฺปตฺติ ปตฺติฯ อธิฏฺฐานาทิวเสน อิจฺฉิตนิปฺผาทนํ ปากมฺมํฯ สยํวสิตา อิสฺสรภาโว อีสิตาฯ อิทฺธิวิเธ วสีภาโว วสิตาฯ อากาเสน วา คจฺฉโต, อญฺญํ วา กิญฺจิ กโรโต ยตฺถ กตฺถจิ โวสานปฺปตฺติ ยตฺถกามาวสายิตาฯ ‘‘กุมารกรูปาทิทสฺสน’’นฺติปิ วทนฺติฯ เอวมิทํ อฏฺฐวิธํ โลกิยสมฺมตํ อิสฺสริยํฯ ตํ ปน ภควโต อิทฺธิวิธนฺโตคธํ, อนญฺญสาธารณญฺจาติ อาห ‘‘สพฺพาการปริปูรํ อตฺถี’’ติฯ

เกสญฺจิ ปเทสวุตฺติ, อยถาภูตคุณสนฺนิสฺสยตฺตา อปริสุทฺโธ จ ยโส โหติ, น เอวํ ตถาคตสฺสาติ ทสฺเสตุํ ‘‘โลกตฺตยพฺยาปโก’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิธ อธิคตสตฺถุคุณานํ อารุปฺเป อุปฺปนฺนานํ ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทินา ภควโต คุเณ อนุสฺสรนฺตานํ ยโส ปากโฏ โหตีติ อาห ‘‘โลกตฺตยพฺยาปโก’’ติฯ ยถาภุจฺจคุณาธิคตตฺตา เอว อติวิย ปริสุทฺโธฯ อนวเสสลกฺขณานุพฺยญฺชนาทิสมฺปตฺติยา สพฺพาการปริปูราฯ สพฺพงฺคปจฺจงฺคสิรี สพฺเพสํ องฺคปจฺจงฺคานํ โสภาฯ ‘‘ติณฺโณ ตาเรยฺย’’นฺติอาทินา ยํ ยํ เอเตน โลกนาเถน อิจฺฉิตํ มโนวจีปณิธานวเสน, ปตฺถิตํ กายปณิธานวเสนฯ ตเถวาติ ปณิธานานุรูปเมวฯ วีริยปารมิภาวปฺปตฺโต, อริยมคฺคปริยาปนฺโน จ สมฺมาวายามสงฺขาโต ปยตฺโตฯ

เภเทหีติ สพฺพตฺติกทุกปทสํหิเตหิ ปเภเทหิฯ

ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน น เกวลํ วิภงฺคปาฬิยํ อาคตา สติปฏฺฐานาทโยว สงฺคหิตา, อถ โข สงฺคหาทโย, สมยวิมุตฺตาทโย, ฐปนาทโย , ติกปฏฺฐานาทโย จ สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพํฯ ทุกฺขสจฺจสฺส ปีฬนฏฺโฐ ตํสมงฺคิโน สตฺตสฺส หิํสนํ อวิปฺผาริกตากรณํฯ สงฺขตฏฺโฐ สเมจฺจสมฺภูยปจฺจเยหิ กตภาโวฯ สนฺตาปฏฺโฐ ทุกฺขทุกฺขตาทีหิ สนฺตปฺปนํ ปริทหนํฯ วิปริณามฏฺโฐ ชราย, มรเณน จาติ ทฺวิธา วิปริณาเมตพฺพตาฯ สมุทยสฺส อายูหนฏฺโฐ ทุกฺขสฺส นิพฺพตฺตนวเสน สมฺปิณฺฑนํฯ นิทานฏฺโฐ ‘‘อิทํ ตํ ทุกฺข’’นฺติ นิททนฺตสฺส วิย สมุฏฺฐาปนํฯ สํโยคฏฺโฐ สํสารทุกฺเขน สํโยชนํฯ ปลิโพธฏฺโฐ มคฺคาธิคมสฺส นิวารณํฯ นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโฐ สพฺพูปธีนํ ปฏินิสฺสคฺคสภาวตฺตา ตโต วินิสฺสฏตา, ตนฺนิสฺสรณนิมิตฺตตา วาฯ วิเวกฏฺโฐ สพฺพสงฺขารวิสํยุตฺตตาฯ อสงฺขตฏฺโฐ เกนจิปิ ปจฺจเยน อนภิสงฺขตตาฯ อมตฏฺโฐ นิจฺจสภาวตฺตา มรณาภาโว, สตฺตานํ มรณาภาวเหตุตา วาฯ มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโฐ วฏฺฏทุกฺขโต นิคฺคมนฏฺโฐฯ เหตุอตฺโถ นิพฺพานสฺส สมฺปาปกภาโวฯ ทสฺสนฏฺโฐ อจฺจนฺตสุขุมสฺส นิพฺพานสฺส สจฺฉิกรณํฯ อาธิปเตยฺยฏฺโฐ จตุสจฺจทสฺสเน สมฺปยุตฺตานํ อาธิปจฺจกรณํ, อารมฺมณาธิปติภาโว วา วิเสสโต มคฺคาธิปติวจนโตฯ สติปิ หิ ฌานาทีนํ อารมฺมณาธิปติภาเว ‘‘ฌานาธิปติโน ธมฺมา’’ติ เอวมาทิํ อวตฺวา ‘‘มคฺคาธิปติโน ธมฺมา’’ อิจฺเจว วุตฺตํ, ตสฺมา วิญฺญายติ ‘‘อตฺถิ มคฺคสฺส อารมฺมณาธิปติภาเว วิเสโส’’ติฯ เอเต จ ปีฬนาทโย โสฬสาการา นามฯ กสฺมา ปเนตฺถ อญฺเญสุ โรคคณฺฐาทิอากาเรสุ วิชฺชมาเนสุ เอเตว ปริคฺคยฺหนฺตีติ? สลกฺขณโต จ สจฺจนฺตรทสฺสนโต จ อาวิภาวโตฯ สฺวายมตฺโถ ปรโต สจฺจกถายเมว อาวิ ภวิสฺสติฯ

ทิพฺพวิหาโร กสิณาทิอารมฺมณานิ รูปาวจรชฺฌานานิฯ เมตฺตาทิชฺฌานานิ พฺรหฺมวิหาโรฯ ผลสมาปตฺติ อริยวิหาโรฯ กาเมหิ วิเวกฏฺฐกายตาวเสน เอกีภาโว กายวิเวโกฯ ปฐมชฺฌานาทินา นีวรณาทีหิ วิวิตฺตจิตฺตตา จิตฺตวิเวโกฯ อุปธิวิเวโก นิพฺพานํฯ อญฺเญติ โลกิยาภิญฺญาทิเกฯ

กิเลสาภิสงฺขารวเสน ภเวสุ ปริพฺภมนํ, โส จ ตณฺหาปฺปธาโนติ วุตฺตํ ‘‘ตณฺหาสงฺขาตํ คมน’’นฺติฯ วนฺตนฺติ อริยมคฺคมุเขน อุคฺคิริตํ ปุน อปจฺจาวมนวเสน ฉฑฺฑิตํฯ ภควาติ วุจฺจติ นิรุตฺตินเยนาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา…เป.… เมขลา’’ติฯ

อปโร นโย – ภาควาติ ภควา, ภตวาติ ภควา, ภาเค วนีติ ภควา, ภเค วนีติ ภควา, ภตฺตวาติ ภควา, ภเค วมีติ ภควาฯ ภาเค วมีติ ภควาฯ

ภาควา ภตวา ภาเค, ภเค จ วนิ ภตฺตวา;

ภเค วมิ ตถา ภาเค, วมีติ ภควา ชิโนฯ

ตตฺถ กถํ ภาควาติ ภควา? เย เต สีลาทโย ธมฺมกฺขนฺธา คุณโกฏฺฐาสา, เต อนญฺญสาธารณา นิรติสยา ตถาคตสฺส อตฺถิ อุปลพฺภนฺติฯ

ตถา หิสฺส สีลํ สมาธิ ปญฺญา วิมุตฺติ วิมุตฺติญาณทสฺสนํ, หิรี โอตฺตปฺปํ, สทฺธา วีริยํ, สติ สมฺปชญฺญํ, สีลวิสุทฺธิ ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ, สมโถ วิปสฺสนา, ตีณิ กุสลมูลานิ, ตีณิ สุจริตานิ, ตโย สมฺมาวิตกฺกา, ติสฺโส อนวชฺชสญฺญา, ติสฺโส ธาตุโย, จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, จตฺตาโร อริยมคฺคา, จตฺตาริ อริยผลานิ, จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา, จตุโยนิปริจฺเฉทกญาณานิ, จตฺตาโร อริยวํสา, จตฺตาริ เวสารชฺชญาณานิ, ปญฺจ ปธานิยงฺคานิ, ปญฺจงฺคิโก สมฺมาสมาธิ, ปญฺจญาณิโก สมฺมาสมาธิ, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, ปญฺจ นิสฺสารณียา ธาตุโย, ปญฺจ วิมุตฺตายตนญาณานิ, ปญฺจ วิมุตฺติปริปาจนียา สญฺญา, ฉ อนุสฺสติฏฺฐานานิ, ฉ คารวา, ฉ นิสฺสารณียา ธาตุโย, ฉ สตตวิหารา, ฉ อนุตฺตริยานิ, ฉ นิพฺเพธภาคิยา สญฺญา, ฉ อภิญฺญา, ฉ อสาธารณญาณานิ, สตฺต อปริหานิยา ธมฺมา, สตฺต อริยธมฺมา, สตฺต อริยธนานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, สตฺต สปฺปุริสธมฺมา, สตฺต นิชฺชรวตฺถูนิ, สตฺต สญฺญา, สตฺตทกฺขิเณยฺยปุคฺคลเทสนา, สตฺตวิญฺญาณฏฺฐิติเทสนา, สตฺตขีณาสวพลเทสนา, อฏฺฐปญฺญาปฏิลาภเหตุเทสนา, อฏฺฐ สมฺมตฺตานิ, อฏฺฐโลกธมฺมาติกฺกมา, อฏฺฐ อารมฺภวตฺถูนิ, อฏฺฐอกฺขณเทสนา, อฏฺฐ มหาปุริสวิตกฺกา, อฏฺฐอภิภายตนเทสนา, อฏฺฐ วิโมกฺขา, นว โยนิโสมนสิการมูลกา ธมฺมา, นว ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคานิ, นวสตฺตาวาสเทสนา, นว อาฆาตปฏิวินยา, นว สญฺญา, นว นานตฺตา, นว อนุปุพฺพวิหารา, ทส นาถการณา ธมฺมา, ทส กสิณายตนานิ, ทส กุสลกมฺมปถา, ทส สมฺมตฺตานิ, ทส อริยวาสา, ทส อเสกฺขธมฺมา, ทส ตถาคตพลานิ, เอกาทส เมตฺตานิสํสา, ทฺวาทส ธมฺมจกฺกาการา, เตรส ธุตคุณา, จุทฺทส พุทฺธญาณานิ, ปญฺจทส วิมุตฺติปริปาจนียา ธมฺมา, โสฬสวิธา อานาปานสฺสติ, โสฬส อปรนฺตปนียา ธมฺมา, อฏฺฐารส พุทฺธธมฺมา, เอกูนวีสติ ปจฺจเวกฺขณญาณานิ, จตุจตฺตาลีส ญาณวตฺถูนิ , ปญฺญาส อุทยพฺพยญาณานิ, ปโรปญฺญาส กุสลธมฺมา, สตฺตสตฺตติญาณวตฺถูนิ, จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสมาปตฺติสญฺจาริมหาวชิรญาณํ, อนนฺตนยสมนฺตปฏฺฐานปวิจยปจฺจเวกฺขณเทสนาญาณานิ, ตถา อนนฺตาสุ โลกธาตูสุ อนนฺตานํ สตฺตานํ อาสยาทิวิภาวนญาณานิ จาติ เอวมาทโย อนนฺตาปริมาณเภทา อนญฺญสาธารณา นิรติสยา คุณภาคา คุณโกฏฺฐาสา สํวิชฺชนฺติ อุปลพฺภนฺติฯ ตสฺมา ยถาวุตฺตวิภาคา คุณภาคา อสฺส อตฺถีติ ภาควาติ วตฺตพฺเพ อา-การสฺส รสฺสตฺตํ กตฺวา ‘‘ภควา’’ติ วุตฺโตฯ เอวํ ตาว ภาควาติ ภควาฯ

ยสฺมา สีลาทโย สพฺเพ, คุณภาคา อเสสโต;

วิชฺชนฺติ สุคเต ตสฺมา, ‘‘ภควา’’ติ ปวุจฺจติฯ

กถํ ภตวาติ ภควา? เย เต สพฺพโลกหิตาย อุสฺสุกฺกมาปนฺเนหิ มนุสฺสตฺตาทิเก อฏฺฐ ธมฺเม สโมธาเนตฺวา สมฺมาสมฺโพธิยา กตมหาภินีหาเรหิ มหาโพธิสตฺเตหิ ปริปูเรตพฺพา ทานปารมี, สีลเนกฺขมฺมปญฺญาวีริยขนฺติสจฺจอธิฏฺฐานเมตฺตาอุเปกฺขาปารมีติ ทส ปารมิโย, ทส อุปปารมิโย, ทส ปรมตฺถปารมิโยติ สมติํส ปารมิโย, ทานาทีนิ จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ, สจฺจาทีนิ จตฺตาริ อธิฏฺฐานานิ, อตฺตปริจฺจาโค, นยน, ธน, รชฺช, ปุตฺตทารปริจฺจาโคติ ปญฺจ มหาปริจฺจาคา, ปุพฺพโยโค, ปุพฺพจริยา, ธมฺมกฺขานํ, ญาตตฺถจริยา, โลกตฺถจริยา, พุทฺธตฺถจริยาติ เอวมาทโย, สงฺเขปโต วา สพฺเพ ปุญฺญสมฺภารญาณสมฺภารพุทฺธการกธมฺมา, เต มหาภินีหารโต ปฏฺฐาย กปฺปานํ สตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยานิ ยถา หานภาคิยา, สํกิเลสภาคิยา, ฐิติภาคิยา วา น โหนฺติ, อถ โข อุตฺตรุตฺตริ วิเสสภาคิยาว โหนฺติ, เอวํ สกฺกจฺจํ นิรนฺตรํ อนวเสสโต ภตา สมฺภตา อสฺส อตฺถีติ ภตวาติ วตฺตพฺเพ ‘‘ภควา’’ติ วุตฺโต นิรุตฺตินเยน ต-การสฺส ค-การํ กตฺวาฯ อถ วา ภตวาติ เตเยว ยถาวุตฺเต พุทฺธการกธมฺเม วุตฺตนเยน ภริ สมฺภริ, ปริปูเรสีติ อตฺโถฯ เอวมฺปิ ภตวาติ ภควาฯ

สมฺมาสมฺโพธิยา สพฺเพ, ทานปารมิอาทิเก;

สมฺภาเร ภตวา นาโถ, ตสฺมาปิ ภควา มโตฯ

กถํ ภาเค วนีติ ภควา? เย เต จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขา เทวสิกํ วฬญฺชนกสมาปตฺติภาคา, เต อนวเสสโต โลกหิตตฺถํ, อตฺตโน จ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถํ นิจฺจกปฺปํ นิจฺจกปฺปํ วนิ ภชิ เสวิ พหุลมกาสีติ ภาเค วนีติ ภควาฯ อถ วา อภิญฺเญยฺยธมฺเมสุ, กุสลาทีสุ, ขนฺธาทีสุ จ เย เต ปริญฺเญยฺยาทิวเสน สงฺเขปโต วา จตุพฺพิธา อภิสมยภาคา, วิตฺถารโต ปน ‘‘จกฺขุํ ปริญฺเญยฺยํ…เป.… ชรามรณํ ปริญฺเญยฺย’’นฺติอาทินา อเนกปริญฺเญยฺยภาคา, ‘‘จกฺขุสฺส สมุทโย ปหาตพฺโพ…เป.… ชรามรณสฺส สมุทโย ปหาตพฺโพ’’ติอาทินา ปหาตพฺพภาคา, ‘‘จกฺขุสฺส นิโรโธ…เป.… ชรามรณสฺส นิโรโธ สจฺฉิกาตพฺโพ’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. 1.21) สจฺฉิกาตพฺพภาคา, ‘‘จกฺขุสฺส นิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติอาทินา, ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติอาทินา จ อเนกเภทา ภาเวตพฺพภาคา จ ธมฺมา, เต สพฺเพ วนิ ภชิ ยถารหํ โคจรภาวนาเสวนานํ วเสน เสวิฯ เอวมฺปิ ภาเค วนีติ ภควาฯ อถ วา เย อิเม สีลาทโย ธมฺมกฺขนฺธา สาวเกหิ สาธารณา คุณโกฏฺฐาสา คุณภาคา, ‘‘กินฺติ นุ โข เต เวเนยฺยสนฺตาเนสุ ปติฏฺฐเปยฺย’’นฺติ มหากรุณาย วนิ อภิปตฺถยิ, สา จสฺส อภิปตฺถนา ยถาธิปฺเปตผลาวหา อโหสิฯ เอวมฺปิ ภาเค วนีติ ภควาฯ

ยสฺมา เญยฺยสมาปตฺติ-คุณภาเค ตถาคโต;

ภชิ ปตฺถยิ สตฺตานํ, หิตาย ภควา ตโตฯ

กถํ ภเค วนีติ ภควา? สมาสโต ตาว กตปุญฺเญหิ ปโยคสมฺปนฺเนหิ ยถาวิภวํ ภชียนฺตีติ ภคา, โลกิยโลกุตฺตรสมฺปตฺติโยฯ ตตฺถ โลกิเย ตาว ตถาคโต สมฺโพธิโต ปุพฺเพ โพธิสตฺตภูโต ปรมุกฺกํสคเต วนิ ภชิ เสวิ, ยตฺถ ปติฏฺฐาย นิรวเสสโต พุทฺธการกธมฺเม สมนฺนาเนนฺโต พุทฺธธมฺเม ปริปาเจสิฯ

พุทฺธภูโต ปน เต นิรวชฺชสุขูปสํหิเต อนญฺญสาธารเณ โลกุตฺตเรปิ วนิ ภชิ เสวิฯ วิตฺถารโต ปน ปเทสรชฺชอิสฺสริยจกฺกวตฺติสมฺปตฺติเทวรชฺชสมฺปตฺติอาทิวเสน, ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺติญาณทสฺสนมคฺคภาวนาผลสจฺฉิกิริยาทิอุตฺตริมนุสฺสธมฺมวเสน จ อเนกวิหิเต อนญฺญสาธารเณ ภเค วนิ ภชิ เสวิฯ เอวมฺปิ ภเค วนีติ ภควาฯ

ยา ตา สมฺปตฺติโย โลเก, ยา จ โลกุตฺตรา ปุถู;

สพฺพา ตา ภชิ สมฺพุทฺโธ, ตสฺมาปิ ภควา มโตฯ

กถํ ภตฺตวาติ ภควา? ภตฺตา ทฬฺหภตฺติกา อสฺส พหู อตฺถีติ ภตฺตวาฯ ตถาคโต หิ มหากรุณาสพฺพญฺญุตญฺญาณาทิอปริมิตนิรุปมปฺปภาวคุณวิเสสสมงฺคิ ภาวโต สพฺพสตฺตุตฺตโม สพฺพานตฺถปริหารปุพฺพงฺคมาย นิรวเสสหิตสุขวิธานตปฺปราย นิรติสยาย ปโยคสมฺปตฺติยา สเทวมนุสฺสาย ปชาย อจฺจนฺตุปการิตาย ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณอสีติอนุพฺยญฺชนพฺยามปฺปภาทิอนญฺญสาธารณคุณวิเสสปฏิมณฺฑิตรูปกายตาย ยถาภุจฺจคุณาธิคเตน ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทินยปฺปวตฺเตน โลกตฺตยพฺยาปินาสุวิปุเลน, สุวิสุทฺเธน จ ถุติโฆเสน สมนฺนาคตตฺตา, อุกฺกํสปารมิปฺปตฺตาสุ อปฺปิจฺฉตาสนฺตุฏฺฐิอาทีสุ สุปติฏฺฐิตภาวโต, ทสพลจตุเวสารชฺชาทินิรติสยคุณวิเสสสมงฺคิภาวโต จ ‘‘รูปปฺปมาโณ รูปปฺปสนฺโน, โฆสปฺปมาโณ โฆสปฺปสนฺโน, ลูขปฺปมาโณ ลูขปฺปสนฺโน, ธมฺมปฺปมาโณ ธมฺมปฺปสนฺโน’’ติ เอวํ จตุปฺปมาณิเก โลกสนฺนิวาเส สพฺพถาปิ ปสาทาวหภาเวน สมนฺตปาสาทิกตฺตา อปริมาณานํ สตฺตานํ สเทวมนุสฺสานํ อาทรพหุมานคารวายตนตาย ปรมเปมสมฺภตฺติฏฺฐานํฯ เย ตสฺส โอวาเท ปติฏฺฐิตา อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคตา โหนฺติ, เกนจิ อสํหาริยา เตสํ สมฺภตฺติ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วาติฯ ตถา หิ เต อตฺตโน ชีวิตปริจฺจาเคปิ ตตฺถ ปสาทํ น ปริจฺจชนฺติ, ตสฺส วา อาณํ ทฬฺหภตฺติภาวโตฯ เตเนวาห –

‘‘โย เว กตญฺญู กตเวทิ ธีโร,

กลฺยาณมิตฺโต ทฬฺหภตฺติ จ โหตี’’ติฯ (ชา. 2.17.78);

‘‘เสยฺยถาปิ , ภิกฺขเว, มหาสมุทฺโท ฐิตธมฺโม เวลํ นาติวตฺตติ, เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยํ มยา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ, ตํ มม สาวกา ชีวิตเหตุปิ นาติกฺกมนฺตี’’ติ (อุทา. 45; จูฬว. 385) จฯ

เอวํ ภตฺตวาติ ภควา นิรุตฺตินเยน เอกสฺส ต-การสฺส โลปํ กตฺวา อิตรสฺส ค-การํ กตฺวาฯ

คุณาติสยยุตฺตสฺส , ยสฺมา โลกหิเตสิโน;

สมฺภตฺตา พหโว สตฺถุ, ภควา เตน วุจฺจติฯ

กถํ ภเค วมีติ ภควา? ยสฺมา ตถาคโต โพธิสตฺตภูโตปิ ปุริมาสุ ชาตีสุ ปารมิโย ปูเรนฺโต ภคสงฺขาตํ สิริํ, อิสฺสริยํ, ยสญฺจ วมิ อุคฺคิริ เขฬปิณฺฑํ วิย อนเปกฺโข ฉฑฺฑยิฯ ตถา หิสฺส โสมนสฺสกุมารกาเล (ชา. 1.15.211 อาทโย) หตฺถิปาลกุมารกาเล (ชา. 1.15.337 อาทโย) อโยฆรปณฺฑิตกาเล (ชา. 1.15.363 อาทโย) มูคปกฺขปณฺฑิตกาเล (ชา. 2.22.1 อาทโย) จูฬสุตโสมกาเลติ (ชา. 2.17.195 อาทโย) เอวมาทีสุ เนกฺขมฺมปารมิปูรณวเสน เทวรชฺชสทิสาย รชฺชสิริยา ปริจฺจตฺตอตฺตภาวานํ ปริมาณํ นตฺถิฯ จริมตฺตภาเวปิ หตฺถคตํ จกฺกวตฺติสิริํ เทวโลกาธิปจฺจสทิสํ จตุทีปิสฺสริยํ, จกฺกวตฺติสมฺปตฺติสนฺนิสฺสยํ สตฺตรตนสมุชฺชลํ ยสญฺจ ติณายปิ อมญฺญมาโน นิรเปกฺโข ปหาย อภินิกฺขมิตฺวา สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธ, ตสฺมา อิเม สิริอาทิเก ภเค วมีติ ภควาฯ อถ วา ภานิ นาม นกฺขตฺตานิ, เตหิ สมํ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ ภคา, สิเนรุยุคนฺธรอุตฺตรกุรุหิมวนฺตาทิภาชนโลกวิเสสสนฺนิสฺสยา โสภา กปฺปฏฺฐิยภาวโตฯ เตปิ ภควา วมิ ตนฺนิวาสสตฺตาวาสสมติกฺกมนโต ตปฺปฏิพทฺธฉนฺทราคปฺปหาเนน ปชหีติฯ เอวมฺปิ ภเค วมีติ ภควาฯ

จกฺกวตฺติสิริํ ยสฺมา, ยสํ อิสฺสริยํ สุขํ;

ปหาสิ โลกจิตฺตญฺจ, สุคโต ภควา ตโตฯ

กถํ ภาเค วมีติ ภควา? ภาคา นาม สภาวธมฺมโกฏฺฐาสา, เต ขนฺธายตนธาตาทิวเสน, ตตฺถาปิ รูปเวทนาทิวเสน, อตีตาทิวเสน จ อเนกวิธา, เต จ ภควา ‘‘สพฺพํ ปปญฺจํ, สพฺพํ โยคํ, สพฺพํ คนฺถํ, สพฺพํ สํโยชนํ สมุจฺฉินฺทิตฺวา อมตํ ธาตุํ สมธิคจฺฉนฺโต วมิ อุคฺคิริ อนเปกฺโข ฉฑฺฑยิ น ปจฺจาวมิฯ ตถา เหส สพฺพตฺถกเมว ปถวิํ อาปํ เตชํ วายํ, จกฺขุํ โสตํ ฆานํ ชิวฺหํ กายํ มนํ, รูเป สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺฐพฺเพ ธมฺเม, จกฺขุวิญฺญาณํ…เป.… มโนวิญฺญาณํ, จกฺขุสมฺผสฺสํ…เป.… มโนสมฺผสฺสํ, จกฺขุสมฺผสฺสชํ เวทนํ…เป.… มโนสมฺผสฺสชํ เวทนํ, จกฺขุสมฺผสฺสชํ สญฺญํ…เป.… มโนสมฺผสฺสชํ สญฺญํ, จกฺขุสมฺผสฺสชํ เจตนํ…เป.… มโนสมฺผสฺสชํ เจตนํ, รูปตณฺหํ …เป.… ธมฺมตณฺหํ, รูปวิตกฺกํ…เป.… ธมฺมวิตกฺกํ, รูปวิจารํ…เป.… ธมฺมวิจาร’’นฺติอาทินา อนุปทธมฺมวิภาควเสนปิ สพฺเพว ธมฺมโกฏฺฐาเส อนวเสสโต วมิ อุคฺคิริ อนเปกฺขปริจฺจาเคน ฉฑฺฑยิฯ วุตฺตํ เหตํ –

‘‘ยํ ตํ, อานนฺท, จตฺตํ วนฺตํ มุตฺตํ ปหีนํ ปฏินิสฺสฏฺฐํ, ตํ ตถาคโต ปุน ปจฺจาวมิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ (ที. นิ. 2.183)ฯ

เอวมฺปิ ภาเค วมีติ ภควาฯ อถ วา ภาเค วมีติ สพฺเพปิ กุสลากุสเล สาวชฺชานวชฺเช หีนปณีเต กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาเค ธมฺเม อริยมคฺคญาณมุเขน วมิ อุคฺคิริ อนเปกฺโข ปริจฺจชิ ปชหิ, ปเรสญฺจ ตถตฺตาย ธมฺมํ เทเสสิฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ธมฺมาปิ โว, ภิกฺขเว, ปหาตพฺพา, ปเคว อธมฺมา (ม. นิ. 1.240)ฯ กุลฺลูปมํ โว, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสสฺสามิ นิตฺถรณตฺถาย, โน คหณตฺถายา’’ติอาทิ (ม. นิ. 1.240)ฯ

เอวมฺปิ ภาเค วมีติ ภควาฯ

ขนฺธายตนธาตาทิ-ธมฺมเภทา มเหสินา;

กณฺหา สุกฺกา ยโต วนฺตา, ตโตปิ ภควา มโตฯ

เตน วุตฺตํ –

‘‘ภาควา ภตวา ภาเค, ภเค จ วนิ ภตฺตวา;

ภเค วมิ ตถา ภาเค, วมีติ ภควา ชิโน’’ติฯ

เอตฺถ จ ยสฺมา สงฺเขปโต อตฺตหิตสมฺปตฺติปรหิตปฏิปตฺติวเสน ทุวิธา พุทฺธคุณา, ตาสุ อตฺตหิตสมฺปตฺติ ปหานสมฺปทาญาณสมฺปทาเภทโต ทุวิธา, อานุภาวสมฺปทาทีนํ ตทวินาภาเวน ตทนฺโตคธตฺตาฯ

ปรหิตปฏิปตฺติ ปโยคาสยเภทโต ทุวิธาฯ ตตฺถ ปโยคโต ลาภสกฺการาทินิรเปกฺขจิตฺตสฺส สพฺพทุกฺขนิยฺยานิกธมฺมูปเทโส, อาสยโต ปฏิวิรุทฺเธสุปิ นิจฺจํ หิเตสิตา, ญาณปริปากกาลาคมนาทิปรหิตปฏิปตฺติ จ, อามิสปฏิคฺคหณาทินาปิ อตฺถจริยา ปรหิตปฏิปตฺติ โหติเยวฯ ตสฺมา เตสํ วิภาวนวเสน ปาฬิยํ ‘‘อรห’’นฺติอาทีนํ ปทานํ คหณํ เวทิตพฺพํฯ

ตตฺถ ‘‘อรห’’นฺติ อิมินา ปเทน ปหานสมฺปทาวเสน ภควโต อตฺตหิตสมฺปตฺติ วิภาวิตาฯ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ, โลกวิทู’’ติ จ อิเมหิ ปเทหิ ญาณสมฺปทาวเสนฯ นนุ จ ‘‘โลกวิทู’’ติ อิมินาปิ สมฺมาสมฺพุทฺธตา วิภาวียตีติ? สจฺจํ วิภาวียติ, อตฺถิ ปน วิเสโส, ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ อิมินา สพฺพญฺญุตญฺญาณานุภาโว วิภาวิโต, ‘‘โลกวิทู’’ติ ปน อิมินา อาสยานุสยญาณาทีนมฺปิ อานุภาโว วิภาวิโตติฯ ‘‘วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน’’ติ อิมินา สพฺพาปิ ภควโต อตฺตหิตสมฺปตฺติ วิภาวิตาฯ ‘‘สุคโต’’ติ ปน อิมินา สมุทาคมโต ปฏฺฐาย ภควโต อตฺตหิตสมฺปตฺติ, ปรหิตปฏิปตฺติ จ วิภาวิตาฯ ‘‘อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสาน’’นฺติ อิเมหิ ปเทหิ ภควโต ปรหิตปฏิปตฺติ วิภาวิตาฯ ‘‘พุทฺโธ’’ติ อิมินา ภควโต อตฺตหิตสมฺปตฺติ, ปรหิตปฏิปตฺติ จ วิภาวิตาฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ วตฺวา ‘‘พุทฺโธ’’ติ วจนํ สมตฺถิตํ โหติฯ เตเนวาห ‘‘อตฺตนาปิ พุชฺฌิ อญฺเญปิ สตฺเต โพเธสี’’ติอาทิฯ ‘‘ภควา’’ติ จ อิมินาปิ สมุทาคมโต ปฏฺฐาย ภควโต สพฺพา อตฺตหิตสมฺปตฺติ, ปรหิตปฏิปตฺติ จ วิภาวิตาฯ

อปโร นโย – เหตุผลสตฺตูปการวเสน สงฺเขปโต ติวิธา พุทฺธคุณาฯ ตตฺถ ‘‘อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน โลกวิทู’’ติ อิเมหิ ปเทหิ ผลสมฺปตฺติวเสน พุทฺธคุณา วิภาวิตาฯ ‘‘อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสาน’’นฺติ อิเมหิ สตฺตูปการวเสน พุทฺธคุณา ปกาสิตาฯ ‘‘พุทฺโธ’’ติ อิมินา ผลวเสน, สตฺตูปการวเสน จ พุทฺธคุณา วิภาวิตาฯ ‘‘สุคโต ภควา’’ติ ปน อิเมหิ ปเทหิ เหตุผลสตฺตูปการวเสน พุทฺธคุณา วิภาวิตาติ เวทิตพฺพํฯ

[145] ตสฺสาติ พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺฐานิกสฺส โยคิโนฯ เอวนฺติ ‘‘ตตฺรายํ นโย’’ติอาทินา วุตฺตปฺปกาเรนฯ ตสฺมิํ สมเยติ พุทฺธคุณานุสฺสรณสมเยฯ ราคปริยุฏฺฐิตนฺติ ราเคน ปริยุฏฺฐิตํ, ปริยุฏฺฐานปฺปตฺเตหิ ราเคหิ สหิตํ จิตฺตํ อรญฺญมิว โจเรหิ เตน ปริยุฏฺฐิตนฺติ วุตฺตํ, ตสฺส ปริยุฏฺฐานฏฺฐานภาวโต, ปริยุฏฺฐิตราคนฺติ อตฺโถฯ ยํ วา ราคสฺส ปริยุฏฺฐานํ, ตํ ตํสหิเต จิตฺเต อุปจริตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตสฺมิํ ปกฺเข ราเคนาติ ราเคน เหตุนาติ อตฺโถฯ อุชุคตเมวาติ ปเคว กายวงฺกาทีนํ อปนีตตฺตา, จิตฺตสฺส จ อนุชุภาวกรานํ มายาทีนํ อภาวโต, ราคาทิปริยุฏฺฐานาภาเวน วา โอนติอุนฺนติวิรหโต อุชุภาวเมว กตํฯ อถ วา อุชุคตเมวาติ กมฺมฏฺฐานสฺส วีถิํ โอติณฺณตาย ลีนุทฺธจฺจวิคมนโต มชฺฌิมสมถนิมิตฺตปฏิปตฺติยา อุชุภาวเมว คตํฯ ตถาคตํ อารพฺภาติ ตถาคตคุเณ อารมฺมณํ กตฺวาฯ

อิจฺจสฺสาติ อิติ อสฺสฯ ‘‘โส ภควา อิติปิ อรห’’นฺติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺตปฺปกาเรน พุทฺธคุเณ อนุวิตกฺกยโตติ สมฺพนฺโธฯ เอวนฺติ ‘‘เนว ตสฺมิํ สมเย’’ติอาทินา วุตฺตนเยนฯ พุทฺธคุณโปณาติ พุทฺธคุณนินฺนาฯ ‘‘วิตกฺกวิจารา ปวตฺตนฺตี’’ติ เอเตน พุทฺธคุณสงฺขาตํ กมฺมฏฺฐานํ วิตกฺกาหตํ, วิตกฺกปริยาหตํ, ปุนปฺปุนํ อนุมชฺชนญฺจ กโรตีติ ทสฺเสติฯ ปีติ อุปฺปชฺชตีติ ภาวนาวเสน อุปจารชฺฌานนิปฺผาทิกา พลวตี ปีติ อุปฺปชฺชติฯ ปีติมนสฺส วุตฺตปฺปการปีติสหิตจิตฺตสฺสฯ กายจิตฺตทรถาติ กายจิตฺตปสฺสทฺธีนํ ปฏิปกฺขภูตา สุขุมาวตฺถา อุทฺธจฺจสหคตา กิเลสาฯ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ สนฺนิสีทนฺติฯ อนุกฺกเมน เอกกฺขเณติ ยทา พุทฺธคุณารมฺมณา ภาวนา อุปรูปริ วิเสสํ อาวหนฺตี ปวตฺตติ, ตทา นีวรณานิ วิกฺขมฺภิตาเนว โหนฺติ, กิเลสา สนฺนิสินฺนาว โหนฺติ, สุวิสทานิ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ โหนฺติ, ภาวนาย ปคุณตาย วิตกฺกวิจารา สาติสยํ ปฏุกิจฺจาว โหนฺติ, พลวตี ปีติ อุปฺปชฺชติ, ปีติปทฏฺฐานา ปสฺสทฺธิ สวิเสสา ชายติ, ปสฺสทฺธกายสฺส สมาธิปทฏฺฐานํ สุขํ ถิรตรํ หุตฺวา ปวตฺตติ, สุเขน อนุพฺรูหิตํ จิตฺตํ กมฺมฏฺฐาเน สมฺมเทว สมาธิยติฯ เอวํ อนุกฺกเมน ปุพฺพภาเค วิตกฺกาทโย อุปรูปริ ปฏุปฏุตรภาเวน ปวตฺติตฺวา ภาวนาย มชฺฌิมสมถปฏิปตฺติยา อินฺทฺริยานญฺจ เอกรสภาเวน ปฏุตมานิ หุตฺวา เอกกฺขเณ ฌานงฺคานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ภควตา –

‘‘ยสฺมิํ , มหานาม, สมเย อริยสาวโก ตถาคตํ อนุสฺสรติ, เนวสฺส ตสฺมิํ สมเย ราคปริยุฏฺฐิตํ จิตฺตํ โหติ…เป.… สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยตี’’ติ (อ. นิ. 6.10)ฯ

กสฺมา ปเนตฺถ ฌานํ อปฺปนาปตฺตํ น โหตีติ อาห ‘‘พุทฺธคุณานํ ปน คมฺภีรตายา’’ติอาทิฯ คมฺภีเร หิ อารมฺมเณ คมฺภีเร อุทเก ปติตนาวา วิย สมถภาวนา ปติฏฺฐํ น ลภติ, ‘‘คมฺภีรตายา’’ติ จ อิมินา สภาวธมฺมตาปิ สงฺคหิตาฯ สภาวธมฺโม หิ คมฺภีโร น ปญฺญตฺติฯ นนุ จ ตชฺชาปญฺญตฺติวเสน สภาวธมฺโม คยฺหตีติ? สจฺจํ คยฺหติ ปุพฺพภาเค, ภาวนาย ปน วฑฺฒมานาย ปญฺญตฺติํ สมติกฺกมิตฺวา สภาเวเยว จิตฺตํ ติฏฺฐติฯ นนุ จ สภาวธมฺเมปิ กตฺถจิ อปฺปนา สมิชฺฌติ ทุติยารุปฺปชฺฌานาทีติ? สจฺจํ สมิชฺฌติ, ตญฺจ โข เอกปฺปกาเร อารมฺมเณ, อิทํ ปน นานปฺปการนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นานปฺปการคุณานุสฺสรณาธิมุตฺตตายา’’ติ อาหฯ เอวมฺปิ ยถา นานปฺปกาเรสุ เกสาทิโกฏฺฐาเสสุ มนสิการํ ปวตฺเตนฺตสฺส เอกสฺมิํเยว โกฏฺฐาเส อปฺปนาวเสน ภาวนา อวติฏฺฐติ, เอวมิธ กสฺมา น โหตีติ? วิสโมยํ อุปญฺญาโสฯ ตตฺถ หิ สติปิ โกฏฺฐาสพหุภาเว เอกปฺปกาเรเนว ภาวนา วตฺตติ ปฏิกฺกูลาการสฺเสว คหณโต, อิธ ปน นานปฺปกาเรน คุณานํ นานปฺปการตฺตา, น อยเมกสฺมิํเยว คุเณ ฐาตุํ สกฺโกติ ภาวนาพเลน ปจฺจกฺขโต พุทฺธคุเณสุ อุปฏฺฐหนฺเตสุ สทฺธาย พลวภาวโตฯ เตเนว หิ ‘‘อธิมุตฺตตายา’’ติ วุตฺตํฯ ยทิ อุปจารปฺปตฺตํ ฌานํ โหติ, กถํ พุทฺธานุสฺสตีติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ตเทต’’นฺติอาทิฯ

สคารโว โหติ สปฺปติสฺโส, สตฺถุ คุณสรีรสฺส ปจฺจกฺขโต อุปฏฺฐหนโตฯ ตโตเยว สทฺธาเวปุลฺลํ อเวจฺจปฺปสาทสทิสํ สทฺธามหตฺตํฯ พุทฺธคุณานํ อนุสฺสรณวเสน ภาวนาย ปวตฺตตฺตา สติเวปุลฺลํฯ เตสํ ปรมคมฺภีรตาย, นานปฺปการตาย จ ปญฺญาเวปุลฺลํฯ เตสํ อุฬารปุญฺญกฺเขตฺตตาย ปุญฺญเวปุลฺลญฺจ อธิคจฺฉติฯ ปีติปาโมชฺชพหุโล โหติ ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺฐานียตฺตา พุทฺธานุสฺสติยาฯ ภยเภรวสโห พุทฺธคุณารมฺมณาย สติยา ภยเภรวาภิภวนโตฯ เตนาห ภควา ‘‘อนุสฺสเรถ สมฺพุทฺธํ, ภยํ ตุมฺหาก โน สิยา’’ติ (สํ. นิ. 1.249 โถกํ วิสทิสํ)ฯ

ทุกฺขาธิวาสนสมตฺโถ พุทฺธานุสฺสติยา สรีรทุกฺขสฺส ปทุมปลาเส อุทกสฺส วิย วินิวฏฺฏนโต ฯ สํวาสสญฺญนฺติ สหวาสสญฺญํฯ พุทฺธภูมิยํ จิตฺตํ นมติ พุทฺธคุณานํ มหนฺตภาวสฺส ปจฺจกฺขโต อุปฏฺฐานโตฯ พุทฺธานุสฺสติภาวนาย สพฺพทา พุทฺธคุณานํ จิตฺเต วิปริวตฺตนโต วุตฺตํ ‘‘สมฺมุขา สตฺถารํ ปสฺสโต วิยา’’ติฯ อุตฺตริ อปฺปฏิวิชฺฌนฺโตติ อิมาย ภาวนาย อุปริ ตํ อธิฏฺฐานํ กตฺวา สจฺจานิ อปฺปฏิวิชฺฌนฺโตฯ สุคติปรายโณติ สุคติสมฺปราโยฯ

อปฺปมาทนฺติ อปฺปมชฺชนํ สกฺกจฺจํ อนุโยคํฯ กยิราถาติ กเรยฺยฯ สุเมธโสติ สุนฺทรปญฺโญ ฯ เอวํ มหานุภาวายาติ วุตฺตปฺปกาเรน นีวรณวิกฺขมฺภนาทิสมตฺเถน สตฺถริ สคารวภาวาทิเหตุภูเตน มหตา สามตฺถิเยน สมนฺนาคตายฯ

2. ธมฺมานุสฺสติกถาวณฺณนา

[146] ธมฺมานุสฺสตินฺติ เอตฺถ ปทตฺโถ, สภาวตฺโถ จ อาทิโต วุตฺโตเยวาติ ตํ อนามสิตฺวา ภาวนาวิธานเมว ทสฺเสตุํ ‘‘ธมฺมานุสฺสติํ ภาเวตุกาเมนาปี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ กสฺมา ปเนตฺถ พุทฺธานุสฺสติยํ วิย ‘‘อเวจฺจปฺปสาทสมนฺนาคเตนา’’ติ น วุตฺตํฯ นนุ เอตา ปฏิปาฏิยา ฉ อนุสฺสติโย อริยสาวกานํ วเสน เทสนํ อารุฬฺหาติ? สจฺจเมตํ, เอวํ สนฺเตปิ ‘‘ปริสุทฺธสีลาทิคุณานํ ปุถุชฺชนานมฺปิ อิชฺฌนฺตี’’ติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อเวจฺจปฺปสาทสมนฺนาคเตนา’’ติ อิธ น วุตฺตํ, อริยสาวกานํ ปน สุเขน อิชฺฌนฺตีติฯ ตถาปิ ปาฬิยํ อาคตตฺตา จ พุทฺธานุสฺสตินิทฺเทเส วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, อยญฺจ วิจาโร ปรโต อาคมิสฺสเตวฯ

[147] ปริยตฺติธมฺโมปีติ ปิ-สทฺเทน โลกุตฺตรธมฺมํ สมฺปิณฺเฑติฯ อิตเรสูติ สนฺทิฏฺฐิกาทิปเทสุฯ โลกุตฺตรธมฺโมวาติ อวธารณํ นิปฺปริยาเยน สนฺทิฏฺฐิกาทิอตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ, ปริยายโต ปเนเต ปริยตฺติธมฺเมปิ สมฺภวนฺเตวฯ ตถา หิ ปริยตฺติธมฺโม พหุสฺสุเตน อาคตาคเมน ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคเตน ปญฺญวตา อาทิกลฺยาณตาทิวิเสสโต สยํ ทฏฺฐพฺโพติ สนฺทิฏฺฐิโกฯ อาจริยปยิรุปาสนาย วินา น ลพฺภาติ เจ? โลกุตฺตรธมฺเมปิ สมาเน กลฺยาณมิตฺตสนฺนิสฺสเยเนว สิชฺฌนโต, ตถา สตฺถุสนฺทสฺสเนปิฯ