ปกิณฺณกกถาวณฺณนา

[121] อุชุปฏิปกฺเขน ปหีนภาวํ สนฺธายาห ‘‘สุวิกฺขมฺภิตราคตฺตา’’ติฯ อสุภปฺปเภโทติ อุทฺธุมาตกาทิอสุภวิภาโคฯ สรีรสภาวปฺปตฺติวเสนาติ สรีรสฺส อตฺตโน สภาวูปคมนวเสนฯ สรีรญฺหิ วินสฺสมานํ อญฺญรูเปน ฐิตสฺส รกฺขสสฺส วิย สภาวปฺปตฺติวเสเนว วินสฺสติฯ ราคจริตเภทวเสนาติ ราคจริตวิภาควเสนฯ ยทิ สรีรสภาวปฺปตฺติวเสน อยมสุภปฺปเภโท วุตฺโต, มหาสติปฏฺฐานาทีสุ (ที. นิ. 2.372 อาทโย; ม. นิ. 1.105 อาทโย) กถํ นวปฺปเภโทติ? โส สรสโต เอว สภาวปฺปตฺติวเสน วุตฺโต, อยํ ปน ปรูปกฺกเมนาปิฯ ตตฺถ จ อิธาคเตสุ ทสสุ อสุเภสุ เอกจฺจาเนว คหิตานิ, อฏฺฐิกญฺจ ปญฺจวิธา วิภตฺตํฯ ตานิ จ วิปสฺสนาวเสน, อิมานิ สมถวเสนาติ ปากโฏยํ เภโทติฯ

อิเมสํ ปน ทสฺสนมฺปิ อสุภภาวสามญฺเญน สติปิ อวิเสสโต ราคจริตานํ สปฺปายภาเว ยํ วุตฺตํ ‘‘ราคจริตเภทวเสน จา’’ติ, ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘วิเสสโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สูนภาเวน สุสณฺฐิตมฺปิ สรีรํ ทุสฺสณฺฐิตเมว โหตีติ อุทฺธุมาตกสรีเร สณฺฐานวิปตฺติํ ทีเปตีติ อาห ‘‘สรีรสณฺฐานวิปตฺติปฺปกาสนโต’’ติฯ สณฺฐานสมฺปตฺติยํ รตฺโต สณฺฐานราคี, ตสฺส สปฺปายํ สณฺฐานราคสฺส วิกฺขมฺภนุปายภาวโตฯ กาโย เอว กายวโณ, ตตฺถ ปฏิพทฺธสฺส นิสฺสิตสฺสฯ สุสิรภาวปฺปกาสนโตติ สุสิรสฺส วิวรสฺส อตฺถิภาวปฺปกาสนโตฯ สรีเร ฆนภาวราคิโนติ สรีเร องฺคปจฺจงฺคานํ ถิรภาวํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนกราควโตฯ วิกฺเขปปฺปกาสนโตติ โสณสิงฺคาลาทีหิ อิโต จิโต จ วิกฺเขปสฺส ปกาสนโต องฺคปจฺจงฺคลีลาราคิโน สปฺปายํฯ อีทิสานํ กิร อนวฏฺฐิตรูปานํ อวยวานํ โก ลีฬาวิลาโสติ วิราคสมฺภวโตฯ สงฺฆาตเภทวิการปฺปกาสนโตติ สงฺฆาตสฺส องฺคปจฺจงฺคานํ สํหตภาวสฺส สุสมฺพนฺธตาย เภโท เอว วิกาโร สงฺฆาตเภทวิกาโร, ตสฺส ปกาสนโตฯ โลหิตํ มกฺขิตํ หุตฺวา ปฏิกฺกูลภาโว โลหิตมกฺขิตปฏิกฺกูลภาโว, ตสฺส ปกาสนโตฯ มมตฺตราคิโนติ ‘‘มม อย’’นฺติ อุปฺปชฺชนกราควโตฯ ทนฺตสมฺปตฺติราคิโนติ ทนฺตสมฺปตฺติยํ รชฺชนสีลสฺสฯ

กสฺมา ปเนตฺถ อุทฺธุมาตกาทิเก ปฐมชฺฌานเมว อุปฺปชฺชติ, น ทุติยาทีนีติ อนุโยคํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิฯ อปริสณฺฐิตชลายาติ โสตวเสน ปวตฺติยา สมนฺตโต อฏฺฐิตชลาย อสนฺนิสินฺนสลิลายฯ อริตฺตพเลนาติ ปาชนทณฺฑพเลนฯ ทุพฺพลตฺตา อารมฺมณสฺสาติ ปฏิกฺกูลภาเวน อตฺตนิ จิตฺตํ ฐเปตุํ อสมตฺถภาโว อารมฺมณสฺส ทุพฺพลตาฯ ปฏิกฺกูเล หิ อารมฺมเณ สรสโต จิตฺตํ ปวตฺติตุํ น สกฺโกติ, อภินิโรปนลกฺขเณน ปน วิตกฺเกน อภินิโรปิยมานเมว จิตฺตํ เอกคฺคตํ ลภติฯ น วินา วิตกฺเกนาติ วิตกฺกรหิตานิ ทุติยาทิชฺฌานานิ ตตฺถ ปติฏฺฐํ น ลภนฺติฯ เตนาห ‘‘วิตกฺกพเลเนวา’’ติอาทิฯ

ยทิ ปฏิกฺกูลภาวโต อุทฺธุมาตาทิอารมฺมเณ ทุติยาทิชฺฌานานิ น ปวตฺตนฺติ, เอวํ สนฺเต ปฐมชฺฌาเนนาปิ ตตฺถ น อุปฺปชฺชิตพฺพํฯ น หิ ตตฺถ ปีติโสมนสฺสานํ สมฺภโว ยุตฺโตติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ปฏิกฺกูเลปิ จ เอตสฺมิ’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ อานิสํสทสฺสาวิตานีวรณสนฺตาปโรควูปสมานํ ยถากฺกมํ ปุปฺผจฺฉฑฺฑก, วมนวิเรจนอุปมา โยเชตพฺพาฯ

[122] ยถาวุตฺตการเณน ทสธา ววตฺถิตมฺปิ สภาวโต เอกวิธเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ทสวิธมฺปิ เจต’’นฺติอาทิํ วตฺวา สฺวายํ สภาโว ยถา อวิญฺญาณเกสุ, เอวํ สวิญฺญาณเกสุปิ ลพฺภเตวฯ ตสฺมา ตตฺถาปิ โยนิโสมนสิการวโต ภาวนา อิชฺฌเตวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตเทตํ อิมินา ลกฺขเณนา’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ชีวมานกสรีเรฯ อลงฺกาเรนาติ ปฏิชคฺคนปุพฺพเกน อลงฺกรเณนฯ น ปญฺญายติ ปจุรชนสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ อติเรกติสตอฏฺฐิกสมุสฺสยํ ทนฺตฏฺฐิเกหิ สทฺธิํ, เตหิ ปน วินา ‘‘ติมตฺตานิ อฏฺฐิสตานี’’ติ (วิสุทฺธิ. 1.190) กายคตาสติยํ วกฺขติฯ ฉิทฺทาวฉิทฺทนฺติ ขุทฺทานุขุทฺทฉิทฺทวนฺตํฯ เมทกถาลิกา เมทภริตภาชนํฯ นิจฺจุคฺฆริตปคฺฆริตนฺติ นิจฺจกาลํ อุปริ, เหฏฺฐา จ วิสฺสวนฺตํฯ เวมตฺตนฺติ นานตฺตํฯ นานาวตฺเถหีติ นานาวณฺเณหิ วตฺเถหิฯ หิริยา ลชฺชาย โกปนโต วินาสนโต หิริโกปินํ, อุจฺจารปสฺสาวมคฺคํฯ ยาถาวสรสนฺติ ยถาภูตํ สภาวํฯ ยาถาวโต รสียติ ญายตีติ หิ รโส, สภาโวฯ รตินฺติ อภิรติํ อภิรุจิํฯ

อตฺตสิเนหสงฺขาเตน ราเคน รตฺตา อตฺตสิเนหราครตฺตาฯ วิหญฺญมาเนนาติ อิจฺฉิตาลาเภน วิฆาตํ อาปชฺชนฺเตนฯ

กิํสุกนฺติ ปาลิภทฺทกํ, ปลาโสติ เกจิ, สิมฺพลีติ อปเรฯ อติโลลุโปติ อติวิย โลลสภาโว ฯ อทุนฺติ เอตํฯ นนฺติ เกสาทิสรีรโกฏฺฐาสํฯ มุจฺฉิตาติ โมหิตา, มุจฺฉาปาปิกาย วา ตณฺหาย วเสน มุจฺฉํ ปตฺตาฯ สภาวนฺติ ปฏิกฺกูลภาวํฯ

อุกฺกรูปโมติ อุจฺจารปสฺสาวฏฺฐานสโม, วจฺจกูปสโม วาฯ จกฺขุภูเตหีติ จกฺขุํ ปตฺเตหิ ปฏิลทฺธปญฺญาจกฺขุเกหิ, โลกสฺส วา จกฺขุภูเตหิฯ อลฺลจมฺมปฏิจฺฉนฺโนติ อลฺลจมฺมปริโยนทฺโธฯ

ทพฺพชาติเกนาติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม ปฏิลทฺธุํ ภพฺพรูเปนฯ ยตฺถ ยตฺถ สรีเร, สรีรสฺส วา ยตฺถ ยตฺถ โกฏฺฐาเสฯ นิมิตฺตํ คเหตฺวาติ อสุภาการสฺส สุฏฺฐุ สลฺลกฺขณวเสน ยถา อุคฺคหนิมิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, เอวํ อุคฺคณฺหนวเสน นิมิตฺตํ คเหตฺวา, อุคฺคหนิมิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวาติ อตฺโถฯ กมฺมฏฺฐานํ อปฺปนํ ปาเปตพฺพนฺติ ยถาลทฺเธ อุคฺคหนิมิตฺเต กมฺมํ กโรนฺเตน ปฏิภาคนิมิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา อุปจารชฺฌาเน ฐิเตน ตเมว ภาวนํ อุสฺสุกฺกาเปนฺเตน อสุภกมฺมฏฺฐานํ อปฺปนํ ปาเปตพฺพํฯ อธิคตปฺปโน หิ ปฐมชฺฌาเน ฐิโต ตเมว ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต นจิรสฺเสว สพฺพาสเว เขเปตีติฯ

อสุภกมฺมฏฺฐานนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ ฉฏฺฐปริจฺเฉทวณฺณนาฯ

7. ฉอนุสฺสตินิทฺเทสวณฺณนา

1. พุทฺธานุสฺสติกถาวณฺณนา

[123] อสุภานนฺตรนฺติ อสุภกมฺมฏฺฐานานนฺตรํฯ อนุสฺสตีสูติ อนุสฺสติกมฺมฏฺฐาเนสุฯ ‘‘อนุ อนุ สติ อนุสฺสตี’’ติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนโต’’ติ วตฺวา น เอตฺถ อนุ-สทฺทโยเคน สติ-สทฺโท อตฺถนฺตรวาจโกติ ทสฺเสตุํ ‘‘สติเยว อนุสฺสตี’’ติ วุตฺตํฯ เตน นายมนุ-สทฺโท ‘‘อุปลพฺภตี’’ติอาทีสุ อุป-สทฺโท วิย อนตฺถโก, นาปิ ‘‘สญฺชานนํ ปชานน’’นฺติอาทีสุ สํ-สทฺทาทโย วิย อตฺถนฺตรทีปโกติ ทสฺเสติฯ ‘‘ปวตฺติตพฺพฏฺฐานมฺหิเยว วา ปวตฺตตฺตา’’ติ อิมินา จ อนุสฺสติยา อนุสฺสริตพฺพานุรูปตา วุตฺตา โหตีติ ปวตฺตกสฺเสว อนุรูปตํ ทสฺเสตุํ ‘‘กุลปุตฺตสฺส อนุรูปา’’ติ วุตฺตํ, สทฺธาปพฺพชิตสฺส วา กุลปุตฺตสฺสฯ อนุรูปตา นาม ปวตฺติตพฺพฏฺฐานสฺส อนุรูปตาย เอว โหตีติ ปวตฺตกสฺเสว อนุรูปตา วุตฺตา, น อุภยสฺสฯ อนุรูปาติ จ ยุตฺตาติ อตฺโถฯ พุทฺธนฺติ เย คุเณ อุปาทาย ภควติ ‘‘พุทฺโธ’’ติ ปญฺญตฺติ, เต คุเณ เอกชฺฌํ คเหตฺวา วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘พุทฺธคุณารมฺมณาย สติยา เอตมธิวจน’’นฺติฯ อารพฺภาติ อาลมฺพิตฺวาฯ ธมฺมนฺติ ปริยตฺติธมฺเมน สทฺธิํ นววิธมฺปิ โลกุตฺตรธมฺมํฯ นนุ จ นิพฺพานํ วิสุํ กมฺมฏฺฐานภาเวน วกฺขติ? กิญฺจาปิ วกฺขติ, ธมฺมภาวสามญฺเญน ปน มคฺคผเลหิ สทฺธิํ อิธ ปาฬิยา สงฺคหิตตฺตา ตสฺสาปิ ธมฺมานุสฺสติกมฺมฏฺฐาเน คหณํ ทฏฺฐพฺพํ, อสงฺขตามตาทิภาเวน ปน มคฺคผเลหิ วิสิฏฺฐตาย ตสฺส วิสุํ กมฺมฏฺฐานภาเวน คหณํ กตํฯ สีลานุสฺสติอาทีนํ ปน ติสฺสนฺนํ อนุสฺสตีนํ วิสุํ กมฺมฏฺฐานภาเวน คหณํ โยคาวจรสฺส อตฺตโน เอว สีลสฺส จาคสฺส สทฺธาทีนญฺจ อนุสฺสติฏฺฐานภาเวน คเหตพฺพตฺตาฯ รูปกายํ คตาติ อตฺตโน กรชกายํ อารพฺภ อารมฺมณกรณวเสน ปวตฺตาฯ กาเยติ กาเย วิสยภูเตฯ โกฏฺฐาสนิมิตฺตารมฺมณายาติ เกสาทิโกฏฺฐาเสสุ ปฏิกฺกูลนิมิตฺตารมฺมณายฯ อิโต ปุริมาสุ สตฺตสุ อนุสฺสตีสุ นตฺถิ นิมิตฺตุปฺปตฺติ , อิธ อตฺถีติ ทสฺสนตฺถํ นิมิตฺต-คฺคหณํฯ ตถา อสฺสาสปสฺสาสนิมิตฺตารมฺมณายาติ เอตฺถาปิฯ อุปสมนฺติ สพฺพสงฺขารูปสมํ, นิพฺพานนฺติ อตฺโถฯ