เตเนว จ ‘‘อิเมหิ เตสํ นีวรณานํ ปหาน’’นฺติ ปหานปริทีปนมุเขน ฌานงฺคานิ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺมิญฺเญว จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตสฺมิญฺเญว จาติ ยํ ตํ ยถาอุปฏฺฐิตํ อุคฺคหนิมิตฺตํ ภินฺทิตฺวา วิย อุปฏฺฐิตํ, ตสฺส ปฏิจฺฉนฺนภูตํ ปฏิภาคนิมิตฺตํ, ตสฺมิญฺเญว นิมิตฺเตฯ เจตโสติ อตฺตนา สมฺปยุตฺตจิตฺตสฺสฯ อภินิโรปนลกฺขโณติ อาโรปนลกฺขโณ, อปฺปนาสภาโวติ อตฺโถฯ นิมิตฺตานุมชฺชนํ ปฏิภาคนิมิตฺเต อนุวิจรณํฯ อารมฺมเณ หิ ภมรสฺส ปทุมสฺสูปริ อนุปริพฺภมนํ วิย วิจารสฺส อนุวิจารณากาเรน ปวตฺติ อนุมชฺชนกิจฺจํฯ วิเสโส เอว อธิคนฺตพฺพโต วิเสสาธิคโม, ปฏิลทฺโธ จ โส วิเสสาธิคโม จาติ ปฏิ…เป.… คโม, ตปฺปจฺจยา ตํเหตุกา ปฏิลทฺธวิเสสาธิคมปจฺจยา ปีติฯ ปีติมนสฺส ปีติสหิตจิตฺตสฺสฯ ปสฺสทฺธิสมฺภวโตติ กายจิตฺตปสฺสทฺธีนํ สํสิชฺฌนโตฯ ‘‘ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภตี’’ติ หิ วุตฺตํฯ ปสฺสทฺธินิมิตฺตํ ปสฺสทฺธิเหตุกํ สุขํ ‘‘ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวทิยตี’’ติ วจนโตฯ สุขนิมิตฺตา สุขปจฺจยา เอกคฺคตาฯ ‘‘สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยตี’’ติ (ที. นิ. 1.466; อ. นิ. 3.96; 11.12) หิ วุตฺตํฯ อิติ ฌานงฺคานิ ปาตุภวนฺตีติ เอวํ เอตานิ วิตกฺกาทีนิ ฌานงฺคานิ ตสฺมิํเยว นิมิตฺเต อุปฺปชฺชนฺติฯ ปฐมชฺฌานปฏิพิมฺพภูตนฺติ ปฐมชฺฌานสฺส ปฏิจฺฉนฺนภูตํฯ ตงฺขณญฺเญว ปฏิภาคนิมิตฺตปฏิลาภสมกาลเมว อุปจารชฺฌานมฺปิ นิพฺพตฺตติ, น นีวรณปฺปหานเมวาติ อธิปฺปาโยฯ

วินีลกาทิกมฺมฏฺฐานวณฺณนา

[118] วินีลกาทีสุปิ กมฺมฏฺฐาเนสุฯ ลกฺขณํ วุตฺตนฺติ ยํ ตํ นิมิตฺตคฺคหณลกฺขณํ วุตฺตํฯ วุตฺตนเยเนวาติ อุทฺธุมาตเก วุตฺตนเยเนวฯ สห วินิจฺฉเยน, อธิปฺปาเยน จาติ สวินิจฺฉยาธิปฺปายํฯ ตํ สพฺพํ ลกฺขณํ เวทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ

กพรกพรวณฺณนฺติ เยภุยฺเยน สพลวณฺณํฯ อุสฺสทวเสนาติ รตฺตเสตนีลวณฺเณสุ อุสฺสทสฺส วณฺณสฺส วเสนฯ

สนฺนิสินฺนนฺติ นิจฺจลภาเวเนว สพฺพโส ถิรตํฯ

โจราฏวิยนฺติ โจเรหิ ปริยุฏฺฐิตอรญฺเญฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ อาฆาตเนฯ ฉินฺนปุริสฏฺฐาเนติ ฉินฺนปุริสวนฺเต ฐาเนฯ

นานาทิสายํ ปติตมฺปีติ ฉินฺนํ หุตฺวา สรีรสฺส ขณฺฑทฺวยํ วิสุํ ทิสาสุ ปติตมฺปิฯ เอกาวชฺชเนนาติ เอกสมนฺนาหาเรนฯ อาปาถมาคจฺฉตีติ เอกชฺฌํ อาปาถํ อาคจฺฉติฯ วิสฺสาสํ อาปชฺชตีติ อเชคุจฺฉิตํ อุปคจฺเฉยฺย เสยฺยถาปิ ฉวฑาหโกฯ สหตฺถา อปรามสเน ชิคุจฺฉา สณฺฐาติเยวาติ อาห ‘‘กตฺตรยฏฺฐิยา วา ทณฺฑเกน วา…เป.… อุปนาเมตพฺพ’’นฺติฯ วิจฺฉิทฺทกภาวปญฺญายนตฺถํ เอกงฺคุลนฺตรกรณํฯ อุปนาเมตพฺพนฺติ อุปเนตพฺพํฯ

ขายิตสทิสเมวาติ ขายิตาสุภสทิสเมวฯ องฺคุลงฺคุลนฺตรนฺติ วิวิธํ ขิตฺตํ สรีราวยวํ องฺคุลนฺตรํ องฺคุลนฺตรํฯ กตฺวา วาติ กตฺตรยฏฺฐิยา วา ทณฺฑเกน วา สยํ กตฺวา วาฯ

ลทฺธปฺปหารานนฺติ ลทฺธาวุธปฺปหารานํ มุขโตติ สมฺพนฺโธฯ มุขโตติ ปหาราทิมุขโตฯ ปคฺฆรมานกาเลติ โลหิตํ ปคฺฆรมานกาเลฯ โลหิตกํ ลพฺภตีติ โยชนาฯ

ตนฺติ ปุฬวกํฯ เตสูติ โสณาทิสรีเรสุฯ อฏฺฐิกนฺติ อฏฺฐิกอสุภํ นานปฺปการโต วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ปุริมนเยเนวาติ ปุพฺเพ อุทฺธุมาตเก วุตฺตนเยเนวฯ

[119] ตนฺติ อฏฺฐิกํฯ น อุปฏฺฐาตีติ สภาวโต น อุปฏฺฐาติ, ปฏิกฺกูลวเสน น อุปฏฺฐาตีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘โอทาตกสิณสมฺเภโท โหตี’’ติฯ อฏฺฐิเก ปฐมวยาทิสํลกฺขณํ น สกฺกาติ ‘‘ลิงฺคนฺติ อิธ หตฺถาทีนํ นาม’’นฺติ วุตฺตํฯ อฏฺฐิกสงฺขลิกา ปน ‘‘อยํ ทหรสฺส, อยํ โยพฺพเน ฐิตสฺส, อยํ อวยเวหิ วุทฺธิปตฺติสฺสา’’ติ เอวํ วยวเสน ววตฺถเปตุํ สกฺกุเณยฺยาว, อพฺยาปิตาย ปน น คหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ยทิปิ อฏฺฐิกสงฺขลิกายํ สนฺธิโต ววตฺถาปนํ ลพฺภติ, อฏฺฐิเก ปน น ลพฺภตีติ ตสฺส อนิยตภาวทีปนตฺถํ กมวิลงฺฆนํ กตฺวา ‘‘ตสฺส ตสฺส อฏฺฐิโน นินฺนฏฺฐานถลฏฺฐานวเสนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ นินฺนฏฺฐานํ นาม อฏฺฐิโน วินตปฺปเทโสฯ ถลฏฺฐานํ อุนฺนตปฺปเทโสฯ ฆฏิตฆฏิตฏฺฐานวเสนาติ อนุปคตนฺหารุพนฺธานํ, อิตเรสญฺจ อญฺญมญฺญํ สํกิลิฏฺฐสํกิลิฏฺฐฏฺฐานวเสนฯ อนฺตรวเสนาติ อญฺญมญฺญสฺส อนฺตรวเสน, สุสิรวเสน จฯ สพฺพตฺเถวาติ สกลาย อฏฺฐิสงฺขลิกาย, สพฺพสฺมิํ วา อฏฺฐิเกฯ

[120] เอตฺถาติ เอตสฺมิํ อฏฺฐิกาสุเภฯ ยุชฺชมานวเสน สลฺลกฺเขตพฺพนฺติ ยํ นิมิตฺตคฺคหณํ ยตฺถ ยุชฺชติ, ตํ ตตฺถ อุคฺคณฺหนตฺถํ นิมิตฺตคฺคหณวเสน อุปลกฺเขตพฺพํฯ สกลายาติ อนวเสสภาคาย ปริปุณฺณาวยวายฯ สมฺปชฺชติ นิมิตฺตุปฏฺฐานวเสนฯ เตสูติ อฏฺฐิกสงฺขลิกฏฺฐิเกสุฯ วุตฺตํ อฏฺฐกถายํฯ ตนฺติ ‘‘เอกสทิสเมวา’’ติ วจนํฯ เอกสฺมิํ อฏฺฐิเก ยุตฺตนฺติ อิทํ ยถา วินีลกาทีสุ อุภินฺนํ นิมิตฺตานํ ยถารหํ วณฺณวิเสสโต, ปริปุณฺณาปริปุณฺณโต, สวิวราวิวรโต, จลาจลโต จ วิเสโส ลพฺภติ, น เอวเมตสฺสาติ กตฺวา วุตฺตํ, น ปน สพฺเพน สพฺพํ วิเสสาภาวโตฯ เตเนวาห ‘‘เอกฏฺฐิเกปิ จา’’ติอาทิฯ ตตฺถ พีภจฺเฉนาติ สุวิภูตอฏฺฐิรูปตฺตา อฏฺฐิภาเวเนว วิรูเปนฯ ภยานเกนาติ เตเนว ปากติกสตฺตานํ ภยาวเหนฯ ปีติโสมนสฺสชนเกนาติ สณฺหมฏฺฐภาเวน อุปฏฺฐานโต, ภาวนาย จ สวิเสสตฺตา ปีติยา, โสมนสฺสสฺส จ อุปฺปาทเกนฯ เตเนวาห ‘‘อุปจาราวหตฺตา’’ติฯ

อิมสฺมิํ โอกาเสติ อุคฺคหปฏิภาคนิมิตฺตานํ วุตฺตฏฺฐาเนฯ ทฺวารํ ทตฺวา วาติ ‘‘ปฏิกฺกูลภาเวเยว ทิฏฺเฐ นิมิตฺตํ นาม โหตี’’ติ เอตฺตเก เอว อฏฺฐตฺวา อนนฺตรเมว ‘‘ทุวิธํ อิธ นิมิตฺต’’นฺติอาทินา อุคฺคหปฏิภาคนิมิตฺตานิ วิภชิตฺวา วจเนน ยถาวุตฺตสฺส นิมิตฺตวิภาคสฺส ทฺวารํ ทตฺวาว วุตฺตํฯ นิพฺพิกปฺปนฺติ ‘‘สุภ’’นฺติ วิกปฺเปน นิพฺพิกปฺปํ, อสุภนฺเตฺววาติ อตฺโถฯ วิจาเรตฺวาติ ‘‘เอกสฺมิํ อฏฺฐิเก ยุตฺต’’นฺติอาทินา วิจาเรตฺวาฯ

มหาติสฺสตฺเถรสฺสาติ เจติยปพฺพตวาสีมหาติสฺสตฺเถรสฺสฯ นิทสฺสนานีติ ทนฺตฏฺฐิกมตฺตทสฺสเนน สกลสฺสาปิ ตสฺสา อิตฺถิยา สรีรสฺส อฏฺฐิสงฺฆาตภาเวน อุปฏฺฐานาทีนิ เอตฺถ อฏฺฐิกกมฺมฏฺฐาเน อุคฺคหปฏิภาคนิมิตฺตานํ วิเสสวิภาวนานิ อุทาหรณานิฯ

สุภคุโณติ สวาสนานํ กิเลสานํ ปหีนตฺตา สุปริสุทฺธคุโณฯ ทสสตโลจเนนาติ สหสฺสกฺเขน เทวานมินฺเทนฯ โส หิ เอกาสเนเนว สหสฺสอตฺถานํ วิจารณสมตฺเถน ปญฺญาจกฺขุนา สมนฺนาคตตฺตา ‘‘สหสฺสกฺโข’’ติ วุจฺจติฯ ถุตกิตฺตีติ ‘‘โย ธีโร สพฺพธิ ทนฺโต’’ติอาทินา (มหาว. 58) อภิตฺถุตกิตฺติสทฺโทฯ

ปกิณฺณกกถาวณฺณนา

[121] อุชุปฏิปกฺเขน ปหีนภาวํ สนฺธายาห ‘‘สุวิกฺขมฺภิตราคตฺตา’’ติฯ อสุภปฺปเภโทติ อุทฺธุมาตกาทิอสุภวิภาโคฯ สรีรสภาวปฺปตฺติวเสนาติ สรีรสฺส อตฺตโน สภาวูปคมนวเสนฯ สรีรญฺหิ วินสฺสมานํ อญฺญรูเปน ฐิตสฺส รกฺขสสฺส วิย สภาวปฺปตฺติวเสเนว วินสฺสติฯ ราคจริตเภทวเสนาติ ราคจริตวิภาควเสนฯ ยทิ สรีรสภาวปฺปตฺติวเสน อยมสุภปฺปเภโท วุตฺโต, มหาสติปฏฺฐานาทีสุ (ที. นิ. 2.372 อาทโย; ม. นิ. 1.105 อาทโย) กถํ นวปฺปเภโทติ? โส สรสโต เอว สภาวปฺปตฺติวเสน วุตฺโต, อยํ ปน ปรูปกฺกเมนาปิฯ ตตฺถ จ อิธาคเตสุ ทสสุ อสุเภสุ เอกจฺจาเนว คหิตานิ, อฏฺฐิกญฺจ ปญฺจวิธา วิภตฺตํฯ ตานิ จ วิปสฺสนาวเสน, อิมานิ สมถวเสนาติ ปากโฏยํ เภโทติฯ

อิเมสํ ปน ทสฺสนมฺปิ อสุภภาวสามญฺเญน สติปิ อวิเสสโต ราคจริตานํ สปฺปายภาเว ยํ วุตฺตํ ‘‘ราคจริตเภทวเสน จา’’ติ, ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘วิเสสโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สูนภาเวน สุสณฺฐิตมฺปิ สรีรํ ทุสฺสณฺฐิตเมว โหตีติ อุทฺธุมาตกสรีเร สณฺฐานวิปตฺติํ ทีเปตีติ อาห ‘‘สรีรสณฺฐานวิปตฺติปฺปกาสนโต’’ติฯ สณฺฐานสมฺปตฺติยํ รตฺโต สณฺฐานราคี, ตสฺส สปฺปายํ สณฺฐานราคสฺส วิกฺขมฺภนุปายภาวโตฯ กาโย เอว กายวโณ, ตตฺถ ปฏิพทฺธสฺส นิสฺสิตสฺสฯ สุสิรภาวปฺปกาสนโตติ สุสิรสฺส วิวรสฺส อตฺถิภาวปฺปกาสนโตฯ สรีเร ฆนภาวราคิโนติ สรีเร องฺคปจฺจงฺคานํ ถิรภาวํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนกราควโตฯ วิกฺเขปปฺปกาสนโตติ โสณสิงฺคาลาทีหิ อิโต จิโต จ วิกฺเขปสฺส ปกาสนโต องฺคปจฺจงฺคลีลาราคิโน สปฺปายํฯ อีทิสานํ กิร อนวฏฺฐิตรูปานํ อวยวานํ โก ลีฬาวิลาโสติ วิราคสมฺภวโตฯ สงฺฆาตเภทวิการปฺปกาสนโตติ สงฺฆาตสฺส องฺคปจฺจงฺคานํ สํหตภาวสฺส สุสมฺพนฺธตาย เภโท เอว วิกาโร สงฺฆาตเภทวิกาโร, ตสฺส ปกาสนโตฯ โลหิตํ มกฺขิตํ หุตฺวา ปฏิกฺกูลภาโว โลหิตมกฺขิตปฏิกฺกูลภาโว, ตสฺส ปกาสนโตฯ มมตฺตราคิโนติ ‘‘มม อย’’นฺติ อุปฺปชฺชนกราควโตฯ ทนฺตสมฺปตฺติราคิโนติ ทนฺตสมฺปตฺติยํ รชฺชนสีลสฺสฯ