เมนู

วินิจฺฉยกถาวณฺณนา

[113] วินิจฺฉยกถาติ วินิจฺฉยสหิตา อตฺถวณฺณนาฯ ยถาวุตฺตนิมิตฺตคฺคาหวเสนาติ วณฺณาทิโต, สนฺธิอาทิโต จ วุตฺตปฺปการอุทฺธุมาตกนิมิตฺตคฺคหณวเสนฯ สุฏฺฐุ นิมิตฺตํ คณฺหิตพฺพนฺติ ยถา อุคฺคหนิมิตฺตํ อุปฏฺฐหติ, เอวํ สมฺมเทว อสุภนิมิตฺตํ คเหตพฺพํฯ อิทานิ ตเมว นิมิตฺตสฺส สุฏฺฐุ คหณาการํ อุปทิสนฺโต ‘‘สติํ สูปฏฺฐิตํ กตฺวา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เอวํ ปุนปฺปุนํ กโรนฺเตนาติ ยถา ‘‘อิมาย ปฏิปทาย ชรามรณโต มุจฺจิสฺสามี’’ติ สญฺชาตาทเรน สติสมฺปชญฺญญฺจ สุฏฺฐุ อุปฏฺฐเปตฺวา อุทฺธุมาตกอสุภํ ปฐมํ อาวชฺชิตํ, เอวํ ปุนปฺปุนํ ตตฺถ อาวชฺชนํ กโรนฺเตนฯ สาธุกํ อุปธาเรตพฺพญฺเจว ววตฺถเปตพฺพญฺจาติ สกฺกจฺจํ สติยา สลฺลกฺเขตพฺพญฺเจว ปญฺญาย นิจฺเฉตพฺพญฺจฯ สติ หิ ‘‘ธารณา’’ติ นิทฺทิฏฺฐา, ธารณญฺเจตฺถ สลฺลกฺขณํฯ ปญฺญา ‘‘ปวิจโย’’ติ (ธ. ส. 16) นิทฺทิฏฺฐา, ปวิจโย เจตฺถ นิจฺฉโยติฯ อถ วา อุปธาเรตพฺพนฺติ สติปุพฺพงฺคมาย ปญฺญาย อุปลกฺเขตพฺพํ ฯ น หิ กทาจิ สติรหิตา ปญฺญา อตฺถิฯ ววตฺถเปตพฺพนฺติ ปญฺญาปุพฺพงฺคมาย สติยา นิจฺฉินิตพฺพํฯ ปญฺญาสหิตา เอว หิ สติ อิธาธิปฺเปตา, น ตพฺพิรหิตาฯ อทฺธกฺขิอปงฺคาทิวเสนาปิ โอโลกนํ อตฺถีติ ‘‘อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ เตน ปริพฺยตฺตเมว โอโลกนํ ทสฺเสติฯ เอวํ ปุนปฺปุนํ กโรนฺตสฺสาติ วุตฺตปฺปกาเรน จกฺขุํ อุมฺมีเลตฺวา โอโลกนํ, นิมฺมีเลตฺวา อาวชฺชนญฺจ อปราปรํ อเนกวารํ กโรนฺตสฺสฯ อุคฺคหนิมิตฺตนฺติ อุทฺธุมาตเก อุคฺคณฺหนนิมิตฺตํฯ สุคฺคหิตนฺติ สุฏฺฐุ คหิตํฯ ยถา น วินสฺสติ น ปมุฏฺฐํ โหติ, เอวํ คหิตํฯ เอกสทิสนฺติ สมานสทิสํฯ สมานตฺโถ หิ อยํ เอก-สทฺโท, ยถา ‘‘อริยวินเยติ วา, สปฺปุริสวินเยติ วา, เอเสเส เอเก เอกฏฺเฐ สเม สมภาเค ตชฺชาเต ตญฺเญ วา’’ติฯ

อาคมนกาเลติ วิหารโต สุสานํ อุทฺทิสฺส อาคมนกาเลฯ วุตฺตนเยเนวาติ อติเทสวเสน ทีปิตมฺปิ อตฺถํ ‘‘เอกเกนา’’ติอาทินา สรูปโต ทสฺเสติฯ ตตฺถ ตเทว กมฺมฏฺฐานนฺติ อุทฺธุมาตกกมฺมฏฺฐานํฯ มูลกมฺมฏฺฐานนฺติ เอเก, ตทยุตฺตํฯ อุปฏฺฐิตนิมิตฺตํ หิ กมฺมฏฺฐานํ วิสฺสชฺเชตฺวา กมฺมฏฺฐานนฺตรมนสิกาโร รญฺโญ รชฺชํ ฉฑฺเฑตฺวา วิเทสคมนํ วิยาติฯ อาคเตนาติ อตฺตโน วสนฏฺฐานํ อาคเตนฯ

[114] อเวลายนฺติ สญฺฌาเวลาทิอยุตฺตเวลายํฯ พีภจฺฉนฺติ วิรูปํฯ เภรวารมฺมณนฺติ เวตาฬสทิสํ ภยานกํ วิสยํฯ วิกฺขิตฺตจิตฺโตติ ภีรุกปุริโส วิย ปิสาจาทิํ ทิสฺวา จิตฺตวิกฺเขปํ ปตฺโตฯ อุมฺมตฺตโก วิยาติ ยกฺขุมฺมตฺตโก วิย เอกจฺโจ โหติฯ ฌานวิพฺภนฺตโกติ ฌานโต วิจฺจุตโก สีลวิพฺภนฺตกมนฺตวิพฺภนฺตกา วิยฯ สนฺถมฺเภตฺวาติ อุปฺปนฺนปริตฺตาสวูปสมเนน วิคตกมฺปตาย นิจฺจโล หุตฺวาฯ สติํ สูปฏฺฐิตนฺติอาทิ สนฺถมฺภนสฺส อุปายทสฺสนํฯ มตสรีรํ อุฏฺฐหิตฺวา อนุพนฺธนกํ นาม นตฺถิ อสติ ตาทิเส มนฺตปฺปโยเคฯ โสปิ อุทฺธุมาตกาทิภาวมปฺปตฺเต อวินฏฺฐรูเป เอว อิชฺฌติ, ตถา เทวตาธิคฺคโห, น เอวรูเปติ อธิปฺปาโยฯ สญฺญโชติ ภาวนาปริกปฺปสญฺญาย ชาโตฯ ตโต เอว สญฺญาสมฺภโว สญฺญามตฺตสมุฏฺฐาโนฯ

ตาสํ วิโนเทตฺวาติ นิมิตฺตุปฏฺฐานนิมิตฺตํ อุปฺปนฺนจิตฺตสนฺตาสํ วุตฺตปฺปกาเรน วิโนเทตฺวา วูปสเมตฺวา ฯ ‘‘อิทานิ ตว ปริสฺสโม สปฺผโล ชาโต’’ติ หาสํ ปีติํ ปโมทนํ อุปฺปาเทตฺวาฯ จิตฺตํ สญฺจราเปตพฺพนฺติ ภาวนาจิตฺตํ ปวตฺเตตพฺพํ มนสิกาตพฺพํฯ

นิมิตฺตคฺคาหนฺติ นิมิตฺตสฺส อุคฺคณฺหนํ, อุคฺคหนิมิตฺตํฯ สมฺปาเทนฺโตติ สาเธนฺโต นิปฺผาเทนฺโตฯ กมฺมฏฺฐานํ อุปนิพนฺธตีติ ภาวนํ ยถาวุตฺเต นิมิตฺเต อุปเนนฺโต นิพนฺธติฯ โยคกมฺมํ หิ โยคิโน สุขวิเสสานํ การณภาวโต ‘‘กมฺมฏฺฐาน’’นฺติ อธิปฺเปตํ, โยคกมฺมสฺส วา ปวตฺติฏฺฐานตาย ยถาอุปฏฺฐิตนิมิตฺตํ กมฺมฏฺฐานํ, ตํ ภาวนาจิตฺเต อุปนิพนฺธติฯ ตํ ปนสฺส อุปนิพนฺธนํ สนฺธาย จิตฺตํ สญฺจราเปตพฺพํฯ เอวํ ‘‘วิเสสมธิคจฺฉตี’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตสฺส หี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตสฺสาติ โยคิโน, ตสฺส วา อุทฺธุมาตกาสุภสฺสฯ มานสํ จาเรนฺตสฺสาติ ภาวนาจิตฺตํ อปราปรํ ปวตฺเตนฺตสฺส, อุคฺคหนิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ มนสิ กโรนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ

[115] ‘‘วีถิสมฺปฏิปาทนตฺถา’’ติ ปทสฺส ‘‘กมฺมฏฺฐานวีถิยา สมฺปฏิปาทนตฺถา’’ติ อตฺถํ วตฺวา ตํ ปน กมฺมฏฺฐานวีถิํ, ตสฺสา จ สมฺปฏิปาทนวิธิํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘สเจ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ กติมีติ ปกฺขสฺส กตมี, กิํ ทุติยา, ตติยาทีสุ วา อญฺญตราติ อตฺโถฯ ตุณฺหีภูเตน คนฺตุํ น วฏฺฏติ ปุจฺฉนฺตานํ จิตฺตสฺส อญฺญถตฺตปริหรณตฺถํฯ อปฺปสนฺนานญฺหิ ปสาทาย, ปสนฺนานญฺจ ภิยฺโยภาวาย สาสนสมฺปฏิปตฺติฯ นสฺสตีติ น ทิสฺสติ , น อุปฏฺฐาตีติ อตฺโถฯ ‘‘อาคนฺตุกปฏิสนฺถาโร กาตพฺโพ’’ติ อิมินา อาคนฺตุกวตฺตํ เอกเทเสน ทสฺสิตนฺติ ‘‘อวเสสานิปี’’ติ วตฺวา อาคนฺตุกวตฺตํ ปริปุณฺณํ คเหตุํ ปุน อาคนฺตุกคฺคหณํ กตํฯ คมิกวตฺตาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน อาวาสิกอนุโมทนปิณฺฑจาริกอนุโมทนปิณฺฑจาริกอารญฺญิกเสนาสนวจฺจกุฏิวตฺตาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ วตฺตกฺขนฺธเก (จูฬว. 356) หิ อาคตานิ มหาวตฺตานิ อิธ ‘‘ขนฺธกวตฺตานี’’ติ วุตฺตานิฯ ตชฺชนียกมฺมกตาทิกาเล ปน ปาริวาสิกาทิกาเล จ จริตพฺพานิ อิมสฺส ภิกฺขุโน อสมฺภวโต อิธ นาธิปฺเปตานิฯ นิมิตฺตํ วา อนฺตรธายตีติ สุสาเน ฐิตํ อสุภนิมิตฺตํ อุทฺธุมาตกภาวาปคเมน อนฺตรธายติฯ เตนาห ‘‘อุทฺธุมาตก’’นฺติอาทิฯ

ตสฺมาติ เตน การเณน, อิมสฺส กมฺมฏฺฐานสฺส ทุลฺลภตฺตาติ อตฺโถฯ นิสีทิตฺวา ปจฺจเวกฺขิตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ

นิมิตฺตํ คเหตุํ คมเน วิย นิมิตฺตํ คเหตฺวา นิวตฺตเนปิ ยถาสลฺลกฺขิตทิสาทิปจฺจเวกฺขณํ ยาว นิมิตฺตวินาสา ปวตฺติตกิริยาย อวิจฺเฉเทน อุปธารณตฺถํฯ สติ หิ ตสฺส นิรนฺตรูปธารเณ วิหารํ ปวิสิตฺวา นิสินฺนกาเล กมฺมฏฺฐานสฺส อุปฏฺฐิตากาโร สมถนิมิตฺตสฺส คหเณ จิตฺตสฺส สมาหิตากาโร วิย ปากโฏ หุตฺวา อุปติฏฺเฐยฺยาติฯ เตนาห ‘‘ตสฺเสวํ…เป.… วีถิํ ปฏิปชฺชตี’’ติฯ ปุริมากาเรน นิมิตฺตสฺส ปากฏภาเวน อุปฏฺฐิตตฺตา ปุริมากาเรเนว กมฺมฏฺฐานมนสิกาโร ภาวนาวีถิํ ปฏิปชฺชติฯ

[116] อุทฺธุมาตกํ นาม อติวิย อสุจิทุคฺคนฺธเชคุจฺฉปฏิกฺกูลํ พีภจฺฉํ ภยานกญฺจ, เอวรูเป อารมฺมเณ ภาวนมนุยุญฺชนฺตสฺส เอวํ อาพทฺธปริกมฺมสฺส ถิรีภูตสฺเสว โยคิโน อธิปฺปาโย สมิชฺฌตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อานิสํสทสฺสาวี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอวนฺติ เอวเมว วุตฺตปฺปกาเรเนว อานิสํสทสฺสาวินาฯ ตํ รกฺเขยฺยาติ ‘‘อทฺธา อิมินา สุขํ ชีวิสฺสามี’’ติ อตฺตโน ชีวิตํ วิย ตํ มณิรตนํ รกฺเขยฺยฯ จตุธาตุกมฺมฏฺฐานิโกติอาทิ เนสํ กมฺมฏฺฐานานํ สุลภตาทสฺสนํฯ ตตฺถ จตุธาตุกมฺมฏฺฐานิโกติ จตุธาตุกมฺมฏฺฐานํ วา ตตฺถ วา นิยุตฺโต, จตุธาตุกมฺมฏฺฐานํ วา ปริหรนฺโตฯ อิตรานีติ วุตฺตาวสิฏฺฐานิ อนุสฺสติพฺรหฺมวิหาราทีนิฯ ตํ นิมิตฺตนฺติ ตํ ยถาลทฺธํ อุคฺคหนิมิตฺตํฯ ‘‘รกฺขิตพฺพ’’นฺติ วตฺวา รกฺขณวิธิํ ปุน ทสฺเสตุํ ‘‘รตฺติฏฺฐาเน’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[117] นานา กรียติ เอเตนาติ นานากรณํ, เภโทฯ พีภจฺฉํ เภรวทสฺสนํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติ มนสิการสฺส อนุฬารตาย, อนุปสนฺตตาย จ อารมฺมณสฺสฯ ตพฺพิปริยายโต ‘‘ปฏิภาคนิมิตฺตํ ถูลงฺคปจฺจงฺคปุริโส วิย อุปฏฺฐาตี’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ พหิทฺธาติ โคจรชฺฌตฺตโต พหิทฺธาฯ กามานํ อมนสิการาติ อสุภภาวนานุภาเวน กามสญฺญาย ทูรสมุสฺสาริตตฺตา กามคุเณ อารพฺภ มนสิการสฺเสว อภาวาฯ อมนสิการาติ วา มนสิการปฏิปกฺขเหตุฯ ยาย หิ กามสญฺญาย วเสน สตฺตา กาเม มนสิ กโรนฺติ, ตสฺสา ปฏิปกฺขภูตา อสุภสญฺญา กามานํ อมนสิกาโร, ตนฺนิมิตฺตนฺติ อตฺโถฯ

เตนาห ‘‘วิกฺขมฺภนวเสน กามจฺฉนฺโท ปหียตี’’ติฯ ปฏิภาคนิมิตฺตารมฺมณาย หิ อสุภสญฺญาย สทฺธิํ พลปฺปตฺโต สมาธิ อุปฺปชฺชมาโนว กามจฺฉนฺทํ วิกฺขมฺเภติ, อนุโรธมูลโก อาฆาโต มูลการเณ วิกฺขมฺภิเต วิกฺขมฺภิโตเยว โหตีติ อาห ‘‘อนุนย…เป.… ปหียตี’’ติฯ น หิ กทาจิ ปหีนานุนยสฺส พฺยาปาโท สมฺภวติฯ ยถาวุตฺตอสุภสญฺญาสหคตา หิ ปีติ สาติสยา ปวตฺตมานาว พฺยาปาทํ วิกฺขมฺเภนฺตี ปวตฺตติฯ ตถา อารทฺธวีริยตายาติ ยถา อุปจารชฺฌานํ อุปฺปชฺชติ, ตถา กมฺมฏฺฐานมนสิการวเสน ปคฺคหิตวีริยตายฯ วีริยญฺหิ ปคฺคณฺหนฺตสฺส สมฺมาสงฺกปฺโป มิจฺฉาสงฺกปฺปํ วิย สวิปฺผารตาย ถินมิทฺธํ วิกฺขมฺเภนฺตเมว อุปฺปชฺชติฯ

วิปฺปฏิสาโร ปจฺฉานุตาโป, ตปฺปฏิปกฺขโต อวิปฺปฏิสาโร ทรถปริฬาหาภาเวน จิตฺตสฺส นิพฺพุตตาฯ ตสฺส อวิปฺปฏิสารสฺส ปจฺจยภูตํ สีลํ, ตํสหคตา ตทุปนิสฺสยา จ ปีติปสฺสทฺธิสุขาทโย สภาวโต, เหตุโต จ สนฺตสภาวา, เตสํ อนุยุญฺชเนน อวูปสนฺตสภาวํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหียตีติ อาห ‘‘อวิปฺปฏิสารกรสนฺตธมฺมานุโยควเสน อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหียตี’’ติฯ ภาวนาย หิ ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ อาวหนฺติยา ยํ สาติสยํ สุขํ ลพฺภติ, ตํ อนุปสนฺตสภาวํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ วิกฺขมฺเภนฺตเมว อุปฺปชฺชติฯ อธิคตวิเสสสฺสาติ ยถาธิคตสฺส ภาวนาวิเสสสฺสฯ ปจฺจกฺขตายาติ ปฏิปชฺชนฺตสฺส โยคิโน ปจฺจกฺขภาวโต ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควา, โย เอวรูปิํ สมฺมาปฏิปตฺติํ เทเสตี’’ติ ปฏิปตฺติเทสเก สตฺถริฯ ปฏิปตฺติยนฺติ ปฏิปชฺชมานชฺฌานปฏิปตฺติยํฯ ปฏิปตฺติผเลติ ตาย สาเธตพฺเพ โลกิยโลกุตฺตรผเลฯ วิจิกิจฺฉา ปหียติ ธมฺมนฺวยวิจาราหิตพเลน วิจารพเลนฯ อิติ ปญฺจ นีวรณานิ ปหียนฺตีติ เอวํ ปฏิภาคนิมิตฺตปฏิลาภสมกาลเมว เหฏฺฐา ปวตฺตภาวนานุภาวนิปฺผนฺเนหิ สมาธิอาทีหิ กามจฺฉนฺทาทีนิ ปญฺจ นีวรณานิ วิกฺขมฺภนวเสน ปหียนฺติฯ น หิ ปฏิปกฺเขน วินา ปหาตพฺพสฺส ปหานํ สมฺภวติ, ปฏิปกฺขา จ สมาธิอาทโย กามจฺฉนฺทาทีนํฯ ยถาห เปฏเก ‘‘สมาธิ กามจฺฉนฺทสฺส ปฏิปกฺโข’’ติอาทิฯ

เตเนว จ ‘‘อิเมหิ เตสํ นีวรณานํ ปหาน’’นฺติ ปหานปริทีปนมุเขน ฌานงฺคานิ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺมิญฺเญว จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตสฺมิญฺเญว จาติ ยํ ตํ ยถาอุปฏฺฐิตํ อุคฺคหนิมิตฺตํ ภินฺทิตฺวา วิย อุปฏฺฐิตํ, ตสฺส ปฏิจฺฉนฺนภูตํ ปฏิภาคนิมิตฺตํ, ตสฺมิญฺเญว นิมิตฺเตฯ เจตโสติ อตฺตนา สมฺปยุตฺตจิตฺตสฺสฯ อภินิโรปนลกฺขโณติ อาโรปนลกฺขโณ, อปฺปนาสภาโวติ อตฺโถฯ นิมิตฺตานุมชฺชนํ ปฏิภาคนิมิตฺเต อนุวิจรณํฯ อารมฺมเณ หิ ภมรสฺส ปทุมสฺสูปริ อนุปริพฺภมนํ วิย วิจารสฺส อนุวิจารณากาเรน ปวตฺติ อนุมชฺชนกิจฺจํฯ วิเสโส เอว อธิคนฺตพฺพโต วิเสสาธิคโม, ปฏิลทฺโธ จ โส วิเสสาธิคโม จาติ ปฏิ…เป.… คโม, ตปฺปจฺจยา ตํเหตุกา ปฏิลทฺธวิเสสาธิคมปจฺจยา ปีติฯ ปีติมนสฺส ปีติสหิตจิตฺตสฺสฯ ปสฺสทฺธิสมฺภวโตติ กายจิตฺตปสฺสทฺธีนํ สํสิชฺฌนโตฯ ‘‘ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภตี’’ติ หิ วุตฺตํฯ ปสฺสทฺธินิมิตฺตํ ปสฺสทฺธิเหตุกํ สุขํ ‘‘ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวทิยตี’’ติ วจนโตฯ สุขนิมิตฺตา สุขปจฺจยา เอกคฺคตาฯ ‘‘สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยตี’’ติ (ที. นิ. 1.466; อ. นิ. 3.96; 11.12) หิ วุตฺตํฯ อิติ ฌานงฺคานิ ปาตุภวนฺตีติ เอวํ เอตานิ วิตกฺกาทีนิ ฌานงฺคานิ ตสฺมิํเยว นิมิตฺเต อุปฺปชฺชนฺติฯ ปฐมชฺฌานปฏิพิมฺพภูตนฺติ ปฐมชฺฌานสฺส ปฏิจฺฉนฺนภูตํฯ ตงฺขณญฺเญว ปฏิภาคนิมิตฺตปฏิลาภสมกาลเมว อุปจารชฺฌานมฺปิ นิพฺพตฺตติ, น นีวรณปฺปหานเมวาติ อธิปฺปาโยฯ

วินีลกาทิกมฺมฏฺฐานวณฺณนา

[118] วินีลกาทีสุปิ กมฺมฏฺฐาเนสุฯ ลกฺขณํ วุตฺตนฺติ ยํ ตํ นิมิตฺตคฺคหณลกฺขณํ วุตฺตํฯ วุตฺตนเยเนวาติ อุทฺธุมาตเก วุตฺตนเยเนวฯ สห วินิจฺฉเยน, อธิปฺปาเยน จาติ สวินิจฺฉยาธิปฺปายํฯ ตํ สพฺพํ ลกฺขณํ เวทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ

กพรกพรวณฺณนฺติ เยภุยฺเยน สพลวณฺณํฯ อุสฺสทวเสนาติ รตฺตเสตนีลวณฺเณสุ อุสฺสทสฺส วณฺณสฺส วเสนฯ

สนฺนิสินฺนนฺติ นิจฺจลภาเวเนว สพฺพโส ถิรตํฯ

โจราฏวิยนฺติ โจเรหิ ปริยุฏฺฐิตอรญฺเญฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ อาฆาตเนฯ ฉินฺนปุริสฏฺฐาเนติ ฉินฺนปุริสวนฺเต ฐาเนฯ