อุทฺธุมาตกาทีนิ อามกสุสานาทีสุ ฉฑฺฑิตาสุภานิฯ นิสฺสายาติ ปฏิจฺจ ตานิปิ อารพฺภฯ นิมิตฺตานนฺติ อุคฺคหปฏิภาคนิมิตฺตานํฯ เอตาเนว อุทฺธุมาตกาทีเนว นามานิฯ

อุทฺธุมาตกกมฺมฏฺฐานวณฺณนา

[103] ภาเวตุกาเมนาติ อุปฺปาเทตุกาเมนฯ เตนาติ อาจริเยนฯ อสฺสาติ โยคิโนฯ อสุภนิมิตฺตตฺถายาติ อสุภนิมิตฺตสฺส อุคฺคณฺหนตฺถาย, อสุเภ วา อุคฺคหนิมิตฺตสฺส อตฺถายฯ คมนวิธานนฺติ คมนวิธิฯ เยน วิธินา คนฺตพฺพํ, โส วิธิฯ อุคฺคหนิมิตฺตสฺส อุปฺปนฺนกาลโต ปฏฺฐาย ปถวีกสิเณ วุตฺตํ ปฏิปชฺชนวิธิํ สนฺธายาห ‘‘อปฺปนาวิธานปริโยสาน’’นฺติฯ

[104] ตาวเทวาติ สุตกฺขเณเยวฯ อติตฺเถน ปุณฺณนทีอาทิํ ปกฺขนฺทนฺเตน วิย อนุปวิสนฺเตน วิยฯ เกทารโกฏิยาติ เกทารมริยาทายฯ วิสภาครูปนฺติ เขตฺตรกฺขิกาทิวิสภาควตฺถุรูปํฯ สรีรนฺติ อุทฺธุมาตกกเฬวรํฯ อธุนามตนฺติ อจิรมตํ อุทฺธุมาตกภาวํ อปฺปตฺตํฯ ตกฺกยตีติ สมฺภาเวติ ภาริยํ กตฺวา น มญฺญติฯ

[105] รูปสทฺทาทีติ เอตฺถ อมนุสฺสานํ รูเปหิ, สีหพฺยคฺฆาทีนํ สทฺทาทีหิ, อมนุสฺสานมฺปิ วา รูปสทฺทาทีหิฯ ตถา สีหพฺยคฺฆาทีนนฺติ ยถารหํ โยเชตพฺพํฯ อนิฏฺฐารมฺมณาภิภูตสฺสาติ เภรวาทิภาเวน อนิฏฺเฐหิ อารมฺมเณหิ อภิภูตสฺส อชฺโฌตฺถฏสฺสฯ น ปฏิสณฺฐาตีติ วิทาหวเสน อาสเย น ติฏฺฐติ, อุจฺฉฑฺเฑตพฺพํ โหตีติ อตฺโถฯ อญฺโญติ อมนุสฺสาทีนํ วเสน วา อญฺญถา วา วุตฺตปฺปการโต อญฺโญ อาพาโธ โหติฯ โสติ สงฺฆตฺเถโร, อภิญฺญาตภิกฺขุ วาฯ ยสฺสาเนน อาโรจิตํ, โสฯ กตกมฺมาติ กตเถยฺยกมฺมาฯ อกตกมฺมาติ เถยฺยกมฺมํ กาตุกามาฯ กตกมฺมา ปน อิธาธิปฺเปตาฯ ตสฺมา เตติ กตกมฺมา โจราฯ สห โอฑฺเฒนาติ สโหฑฺฒํ, เถเนตฺวา คหิยมานภณฺเฑน สทฺธินฺติ อตฺโถฯ ยชมาโนติ ยญฺญํ ยชนฺโต ยญฺญสามิโกฯ ‘‘อทฺธา อิมาย ปฏิปตฺติยา ชรามรณโต มุจฺจิสฺสามี’’ติ ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปาเทตฺวาฯ

เอวํ คมนวิธานํ เอกเทเสน วตฺวา อิทานิ อฏฺฐกถาสุ อาคตนเยน ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺฐกถาสุ วุตฺเตน วิธินา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุคฺคณฺหนฺโตติ อุคฺคณฺหนเหตุฯ เอโกติ อยํ เอก-สทฺโท อสหายตฺโถ, น อญฺญาทิอตฺโถติ ‘‘อทุติโย’’ติ วุตฺตํฯ ยถา วณฺณาทิโต ววตฺถานํ เอกํสโต สมุทิตเมว อิจฺฉิตพฺพํ สพฺพตฺถกภาวโต, น ตถา สนฺธิอาทิโตติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘วณฺณโตปี’’ติอาทินา ฉสุ ฐาเนสุ สมฺปิณฺฑนตฺโถ ปิ-สทฺโท คหิโตฯ ปุน เอโก อทุติโยติอาทิ คหิตนิมิตฺตสฺส โยคิโน นิวตฺติตฺวา วสนฏฺฐานคมนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตพฺภาคิยญฺเญวาติ ตปฺปกฺขิยํเยว อสุภนิมิตฺตมนสิการสหิตเมวฯ อาสนํ ปญฺญเปตีติ นิสชฺชํ กปฺเปติฯ ยํ ปน ‘‘อสุภนิมิตฺตทิสาภิมุเข ภูมิปฺปเทเส’’ติ (วิสุทฺธิ. 1.113) วกฺขติ, ตมฺปิ อิมเมวตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํฯ น หิ เกวเลน ทิสาภิมุขภาเวน กิญฺจิ อิชฺฌติฯ

สมนฺตา นิมิตฺตุปลกฺขณาติ อุทฺธุมาตกสฺส สมนฺตา ปาสาณาทินิมิตฺตสลฺลกฺขณาฯ อสมฺโมหตฺถาติ อุคฺคหนิมิตฺเต อุปฏฺฐิเต อุปฺปชฺชนกสมฺโมหวิคมตฺถาฯ เอกาทสวิเธนาติ วณฺณาทิวเสน เอกาทสวิเธนฯ อุปนิพนฺธนตฺโถติ อสุภารมฺมเณ จิตฺตํ อุปเนตฺวา นิพนฺธนตฺโถฯ วีถิสมฺปฏิปาทนตฺถาติ กมฺมฏฺฐานวีถิยา สมฺมเทว ปฏิปาทนตฺถาฯ ปุญฺญกิริยวตฺถุ อธิคตํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ

[106] ตสฺมาติ ยสฺมา อสุภนิมิตฺตสฺส อุคฺคณฺหนํ อริยมคฺคปทฏฺฐานสฺส ปฐมชฺฌานสฺส อธิคมุปาโย, ยสฺมา วา ‘‘อสุภนิมิตฺตํ อุคฺคณฺหนฺโต เอโก อทุติโย คจฺฉตี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมาฯ จิตฺตสญฺญตฺตตฺถายาติ สรีรสภาวสลฺลกฺขเณน, สํเวคชนเนน จ อตฺตโน จิตฺตสฺส สญฺญตฺติอตฺถํ สญฺญาปนตฺถํฯ ‘‘จิตฺตสญฺญตตฺถายา’’ติ วา ปาโฐ, กิเลสวเสน อสํยตสฺส จิตฺตสฺส สํยมนตฺถํ ทมนตฺถํ, น กมฺมฏฺฐานตฺถนฺติ อตฺโถฯ กมฺมฏฺฐานสีเสนาติ กมฺมฏฺฐาเนน สีสภูเตน, ตํ อุตฺตมงฺคํ ปธานํ การณํ กตฺวาฯ มูลกมฺมฏฺฐานนฺติ ปกติยา อตฺตนา กาเลน กาลํ ปริหริยมานํ พุทฺธานุสฺสติอาทิสพฺพตฺถกกมฺมฏฺฐานํฯ ‘‘กมฺมฏฺฐานสีเสน คจฺฉามี’’ติ ตํ อวิสฺสชฺเชตฺวาฯ เตนาห ‘‘ตํ มนสิกโรนฺเตเนวา’’ติฯ สูปฏฺฐิตภาวสมฺปาทเนนาติ มูลกมฺมฏฺฐาเน สุฏฺฐุ อุปฏฺฐิตภาวสฺส สมฺปาทเนนฯ

เอวํ หิ สติ อสมฺมุฏฺฐา นาม โหติฯ พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมเณ อปฺปวตฺติตฺวา กมฺมฏฺฐาเนเยว ปวตฺตมานํ มานสํ อพหิคตํ นามฯ ตถาภูเตน จาเนน รูปินฺทฺริยานิ อปฺปวตฺตกิจฺจานิ กตานิ โหนฺตีติ อาห ‘‘มนจฺฉฏฺฐานํ…เป.… คนฺตพฺพ’’นฺติฯ

ทฺวารํ สลฺลกฺเขตพฺพนฺติ วิหาเร ปุรตฺถิมาทีสุ ทิสาสุ อสุกทิสาย อิทํ ทฺวารํ, ตโต เอว ตาย ทิสาย สลฺลกฺขิเตน อสุกทฺวาเรน นิกฺขนฺโตมฺหีติ ทฺวารํ อุปธาเรตพฺพํฯ ตโตติ ทฺวารสลฺลกฺขณโต ปจฺฉาฯ เยน มคฺเคน คจฺฉติ สยํฯ นิมิตฺตฏฺฐานนฺติ อสุภนิมิตฺตสฺส คณฺหนฏฺฐานํฯ อาหารํ ฉฑฺฑาเปยฺยาติ วมนํ การาเปยฺยฯ กณฺฏกฏฺฐานนฺติ กณฺฏกวนฺตํ ฐานํฯ

[107] ทิสา ววตฺถเปตพฺพาติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘เอกสฺมิํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ขายตีติ อุปฏฺฐาติฯ กมฺมนิยนฺติ ภาวนาย กมฺมกฺขมํฯ อุพฺพาฬฺหสฺสาติ พาธิตสฺสฯ วิธาวตีติ นานารมฺมเณ วิสรติฯ อุกฺกมฺมาติ อุชุกํ อนุวาตโต อปกฺกมฺมฯ มตกเฬวรํ ปุถุชฺชนสฺส เยภุยฺเยน ภยโต อุปฏฺฐาตีติ อาห ‘‘อจฺจาสนฺเน ภยมุปฺปชฺชตี’’ติฯ อนุปาทนฺติ ปาทสมีปํฯ ยตฺถ ฐิตสฺส สุเขน โอโลเกตุํ สกฺกา, ตํ โอโลเกนฺตสฺส ผาสุกฏฺฐานํฯ

[108] สมนฺตาติ สมนฺตโตฯ ปุน สมนฺตาติ สามนฺตา สมีเปฯ กจฺฉโกติ กาฬกจฺฉโก, ‘‘ปิลกฺโข’’ติปิ วทนฺติฯ กปีตโนติ ปิปฺปลิรุกฺโขฯ สินฺทีติ ขุทฺทกขชฺชุรีฯ กรมนฺทาทโย ปากฏา เอวฯ สามาติ สามลตาฯ กาฬวลฺลีติ กาฬวณฺณา อปตฺติกา เอกา ลตาชาติฯ ปูติลตาติ ชีวนวลฺลิ, ยา ‘‘คโลจี’’ติ วุจฺจติฯ

[109] ตํ นิมิตฺตกรณาทิ อิเธว ยถาวุตฺเต ปาสาณาทินิมิตฺตกรเณ เอว อนฺโตคธํ ปริยาปนฺนํฯ สนิมิตฺตํ กโรตีติ สห นิมิตฺตํ กโรติ, อสุภํ ปาสาณาทินิมิตฺเตน สห กโรติ ววตฺถเปติฯ อถ วา อสุภนิมิตฺตํ, ปาสาณาทินิมิตฺตญฺจ สห เอกชฺฌํ กโรนฺโต ววตฺถเปนฺโต ‘‘สนิมิตฺตํ กโรตี’’ติ วุตฺโตฯ สมานกาลตาทีปเกน หิ สห-สทฺเทน อยํ สมาโส ยถา ‘‘สจกฺกํ เทหี’’ติฯ

ตยิทํ นิมิตฺตกรณํ อปราปรํ สลฺลกฺขเณน โหติ, น เอกวารเมวาติ อาห ‘‘ปุนปฺปุนํ ววตฺถเปนฺโต หิ สนิมิตฺตํ กโรตี’’ติฯ ทฺเวติ ปาสาณาสุภนิมิตฺตานิฯ สมาเสตฺวา สงฺคเหตฺวา เอกชฺฌํ กตฺวาฯ สารมฺมณนฺติ อสุภารมฺมเณน สทฺธิํ ปาสาณาทิํ สมานารมฺมณํ กโรติ, สห วา อารมฺมณํ กโรติ, เอการมฺมณํ วิย อุภยํ อารมฺมณํ กโรติ, เอกชฺฌํ วิย จ อปราปรํ สลฺลกฺเขนฺโต ปาสาณาทิํ, อสุภนิมิตฺตญฺจาติ ทฺวยํ อารมฺมณํ กโรตีติ อตฺโถฯ

อตฺตนิโยติ สโกฯ วณิตนฺติ สูนํฯ สภาเวน สรเสนาติ อุทฺธุมาตกภาวสงฺขาเตน อตฺตโน ลกฺขเณน, ปเรสํ ชิคุจฺฉุปฺปาทนสงฺขาเตน อตฺตโน กิจฺเจน จ, สภาโว เอว วา ตถา นิปฺผชฺชนโต ‘‘รโส’’ติ วุตฺโตฯ

[110] ฉพฺพิเธน นิมิตฺตํ คเหตพฺพนฺติ วณฺณาทินา ฉปฺปกาเรน ตาว อุทฺธุมาตกอสุภนิมิตฺตํ คเหตพฺพํฯ เกจิ ‘‘กเฬวรสฺส ทีฆรสฺสาทิปฺปมาเณน สทฺธิํ สตฺตวิเธนา’’ติ วทนฺติ, ตํ อฏฺฐกถายํ นตฺถิฯ ลิงฺคโตติ เอตฺถ ลิงฺคํ นาม วโย ลิงฺคํ, น ถนมสฺสุอาทิ อิตฺถิปุริสลิงฺคนฺติ ทสฺเสนฺเตน ‘‘อิตฺถิลิงฺคํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ฐิตสฺส สตฺตสฺส อิทํ สรีรนฺติ สมฺพนฺโธฯ อุทฺธุมาตกสณฺฐานวเสเนว, น ปากติกสณฺฐานวเสนฯ เอเตน ยทิ ตตฺถ โกจิ อนุทฺธุมาตกภาวปฺปตฺโต ปเทโส สิยา, โส น คเหตพฺโพติ ทสฺเสติฯ โอฬาริกาวยววเสน อิทํ สณฺฐานววตฺถานํ, น สุขุมาวยววเสนาติ สีสสณฺฐานาทิกํ นววิธเมว สณฺฐานํ คหิตํฯ

อิมิสฺสา ทิสายาติ อิมิสฺสา ปุรตฺถิมาย, ทกฺขิณปจฺฉิมอุตฺตราย ทิสาย, อนุทิสาย วา ฐิโตติ โยชนาฯ อิมสฺมิํ นาม โอกาเส หตฺถาติ อิมสฺมิํ นาม ภูมิปฺปเทเส อิมสฺส กเฬวรสฺส หตฺถา ฐิตาติ ววตฺถเปตพฺพนฺติ โยชนาฯ

อโธ ปาทตเลนาติอาทิ นาภิยา เหฏฺฐา อโธ, ตโต อุทฺธํ อุปรีติ อิมสฺส ววตฺถานสฺส วเสน วุตฺตํฯ หตฺถปริจฺเฉโท เหฏฺฐา องฺคุลิอคฺเคน อุปริ อํสกูฏสนฺธินา ติริยํ ตจปริยนฺเตน คเหตพฺโพฯ เอส นโย ปาทปริจฺเฉทาทีสุปิฯ

ยตฺตกํ วา ปน ฐานํ คณฺหตีติ สเจ สพฺพํ สรีรํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา คเหตุํ น สกฺโกติ, ปเทโส ตสฺส อุทฺธุมาโต, โส ยตฺตกํ สรีรปฺปเทสํ อุทฺธุมาตกวเสน ญาเณน ปริคฺคณฺหาติ, ตตฺตกเมว ยถาปริคฺคหิตเมวฯ อิทํ อีทิสนฺติ อิทํ หตฺถาทิกํ อีทิสํ เอวมาการํฯ อุทฺธุมาตกนฺติ ยถาสภาวโต ปริจฺฉินฺทิตพฺพํฯ วิสภาเค สรีเร อารมฺมณนฺติ กมฺมฏฺฐานํ ปฏิกฺกูลากาโร น อุปฏฺฐาติ น ขายติ, สุภโต อุปฏฺฐเหยฺยฯ เตนาห ‘‘วิปฺผนฺทนสฺเสว ปจฺจโย โหตี’’ติ, กิเลสปริปฺผนฺทนสฺเสว นิมิตฺตํ โหตีติ อตฺโถฯ อุคฺฆาฏิตาปีติ อุทฺธุมาตภาวปฺปตฺตาปิ, สพฺพโส กุถิตสรีราปีติ วา อตฺโถฯ สฺวายมตฺโถ ปฐมปาราชิเก (ปารา. 67 อาทโย) วินีตวตฺถูหิ ทีเปตพฺโพฯ

[111] อาเสวิตกมฺมฏฺฐาโนติ อสุภกมฺมฏฺฐาเน กตปริจโยฯ โสสานิกงฺคาทีนํ วเสน ปริหตธุตงฺโคฯ จตุธาตุววตฺถานวเสน ปริมทฺทิตมหาภูโตฯ สลกฺขณโต ญาเณน ปริคฺคหิตสงฺขาโรฯ ปจฺจยปริคฺคหวเสน ววตฺถาปิตนามรูโปฯ สลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาย อุกฺกํสเนน สุญฺญตานุปสฺสนาพเลน อุคฺฆาฏิตสตฺตสญฺโญฯ วิปสฺสนาย ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิสมฺปาปเนน กตสมณธมฺโมฯ ตโต เอว สพฺพโส กุสลวาสนาย, กุสลภาวนาย จ ปูรเณน วาสิตวาสโน ภาวิตภาวโนฯ วิวฏฺฏูปนิสฺสยกุสลพีเชน สพีโชฯ ญาณสฺส ปริปกฺกภาเวน ญาณุตฺตโรฯ ยถาวุตฺตาย ปฏิปตฺติยา กิเลสานํ ตนุกรเณน อปฺปกิเลโสฯ โอโลกิโตโลกิตฏฺฐาเนเยวาติ อุทฺธุมาตกาทิอสุภสฺส ยตฺถ ยตฺถ โอโลกิโตโลกิตฏฺฐาเน เอว, ตาทิสสฺส กาลวิเสโส, อสุภสฺส ปเทสวิเสโส วา อเปกฺขิตพฺโพ นตฺถีติ อตฺโถฯ โน เจ เอวํ อุปฏฺฐาตีติ เอวํ ยถาวุตฺตปุริสวิเสสสฺส วิย ปฏิภาคนิมิตฺตํ โน เจ อุปฏฺฐาติฯ เอวํ ฉพฺพิเธนาติ เอวํ วุตฺตากาเรน วณฺณาทิวเสน ฉพฺพิเธนฯ ปุนปีติ ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ เตน นิมิตฺตคฺคหณวิธิํ สมฺปิณฺเฑติ, น ปญฺจวิธตํฯ ฉพฺพิเธน หิ ปุพฺเพ นิมิตฺตคฺคหณํ วิหิตํฯ

[112] อสีติสตสนฺธิโตติ สพฺเพปิ สนฺธโย ตทาปิ อตฺเถวาติ ทสฺสนตฺถํ วตฺวา อุทฺธุมาตภาเวน เยภุยฺเยน น ปญฺญายนฺติฯ เย ปน ปญฺญายนฺติ, เต ววตฺถเปตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อุทฺธุมาตเก ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ตโย ทกฺขิณหตฺถสนฺธีติ อํสกปฺปรมณิพนฺธานํ วเสน ตโย ทกฺขิณหตฺถสนฺธโยฯ ตถา วามหตฺถสนฺธโยฯ กฏิชณฺณุโคปฺผกานํ วเสน ตโย ทกฺขิณปาทสนฺธโยฯ ตถา วามปาทสนฺธโยฯ เอโก กฏิสนฺธีติ กฏิยา สทฺธิํ ปิฏฺฐิกณฺฏกสนฺธิํ สนฺธาย วทติฯ หตฺถนฺตรนฺติ ทกฺขิณหตฺถทกฺขิณปสฺสานํ, วามหตฺถวามปสฺสานญฺจ อนฺตรํ วิวรํฯ ปาทนฺตรนฺติ อุภินฺนํ ปาทานํ เวมชฺฌํฯ อุทรนฺตรนฺติ นาภิฏฺฐานสญฺญิตํ กุจฺฉิเวมชฺฌํ, อุทรสฺส วา อพฺภนฺตรํฯ กณฺณนฺตรนฺติ กณฺณฉิทฺทํฯ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, เตน นาสจฺฉิทฺทาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ อกฺขีนํ, มุขสฺส จ วเสนาปิ วิวรํ ลพฺภเตวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อกฺขีนมฺปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สมนฺตโตติ เอวํ สนฺธิอาทิโต อุทฺธุมาตกํ ววตฺถเปนฺตสฺส เจ นิมิตฺตํ อุปติฏฺฐติ, อิจฺเจตํ กุสลํฯ โน เจ, สมนฺตโต ววตฺถเปตพฺพนฺติ ววตฺถาปนวิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘สกลสรีเร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ญาณํ จาเรตฺวาติ สพฺพตฺถกเมว สรีรํ อาวชฺเชตฺวา ตตฺถ ปฏิกฺกูลาการสหิตํ อุทฺธุมาตกภาวํ อารพฺภ นิรนฺตรํ ภาวนาญาณํ ปวตฺเตตฺวาฯ ยํ ฐานนฺติ เอวํ ปน ญาณํ จาเรนฺตสฺส ตสฺมิํ สรีเร โย ปเทโส วิภูโต หุตฺวา อุทฺธุมาตกากาเรน วิภูตภาเวน อุปฏฺฐาติฯ อุทรปริโยสานํ อุปริมสรีรํฯ

วินิจฺฉยกถาวณฺณนา

[113] วินิจฺฉยกถาติ วินิจฺฉยสหิตา อตฺถวณฺณนาฯ ยถาวุตฺตนิมิตฺตคฺคาหวเสนาติ วณฺณาทิโต, สนฺธิอาทิโต จ วุตฺตปฺปการอุทฺธุมาตกนิมิตฺตคฺคหณวเสนฯ สุฏฺฐุ นิมิตฺตํ คณฺหิตพฺพนฺติ ยถา อุคฺคหนิมิตฺตํ อุปฏฺฐหติ, เอวํ สมฺมเทว อสุภนิมิตฺตํ คเหตพฺพํฯ อิทานิ ตเมว นิมิตฺตสฺส สุฏฺฐุ คหณาการํ อุปทิสนฺโต ‘‘สติํ สูปฏฺฐิตํ กตฺวา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เอวํ ปุนปฺปุนํ กโรนฺเตนาติ ยถา ‘‘อิมาย ปฏิปทาย ชรามรณโต มุจฺจิสฺสามี’’ติ สญฺชาตาทเรน สติสมฺปชญฺญญฺจ สุฏฺฐุ อุปฏฺฐเปตฺวา อุทฺธุมาตกอสุภํ ปฐมํ อาวชฺชิตํ, เอวํ ปุนปฺปุนํ ตตฺถ อาวชฺชนํ กโรนฺเตนฯ สาธุกํ อุปธาเรตพฺพญฺเจว ววตฺถเปตพฺพญฺจาติ สกฺกจฺจํ สติยา สลฺลกฺเขตพฺพญฺเจว ปญฺญาย นิจฺเฉตพฺพญฺจฯ สติ หิ ‘‘ธารณา’’ติ นิทฺทิฏฺฐา, ธารณญฺเจตฺถ สลฺลกฺขณํฯ ปญฺญา ‘‘ปวิจโย’’ติ (ธ. ส. 16) นิทฺทิฏฺฐา, ปวิจโย เจตฺถ นิจฺฉโยติฯ อถ วา อุปธาเรตพฺพนฺติ สติปุพฺพงฺคมาย ปญฺญาย อุปลกฺเขตพฺพํ ฯ น หิ กทาจิ สติรหิตา ปญฺญา อตฺถิฯ ววตฺถเปตพฺพนฺติ ปญฺญาปุพฺพงฺคมาย สติยา นิจฺฉินิตพฺพํฯ ปญฺญาสหิตา เอว หิ สติ อิธาธิปฺเปตา, น ตพฺพิรหิตาฯ อทฺธกฺขิอปงฺคาทิวเสนาปิ โอโลกนํ อตฺถีติ ‘‘อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ เตน ปริพฺยตฺตเมว โอโลกนํ ทสฺเสติฯ เอวํ ปุนปฺปุนํ กโรนฺตสฺสาติ วุตฺตปฺปกาเรน จกฺขุํ อุมฺมีเลตฺวา โอโลกนํ, นิมฺมีเลตฺวา อาวชฺชนญฺจ อปราปรํ อเนกวารํ กโรนฺตสฺสฯ อุคฺคหนิมิตฺตนฺติ อุทฺธุมาตเก อุคฺคณฺหนนิมิตฺตํฯ สุคฺคหิตนฺติ สุฏฺฐุ คหิตํฯ ยถา น วินสฺสติ น ปมุฏฺฐํ โหติ, เอวํ คหิตํฯ เอกสทิสนฺติ สมานสทิสํฯ สมานตฺโถ หิ อยํ เอก-สทฺโท, ยถา ‘‘อริยวินเยติ วา, สปฺปุริสวินเยติ วา, เอเสเส เอเก เอกฏฺเฐ สเม สมภาเค ตชฺชาเต ตญฺเญ วา’’ติฯ

อาคมนกาเลติ วิหารโต สุสานํ อุทฺทิสฺส อาคมนกาเลฯ วุตฺตนเยเนวาติ อติเทสวเสน ทีปิตมฺปิ อตฺถํ ‘‘เอกเกนา’’ติอาทินา สรูปโต ทสฺเสติฯ ตตฺถ ตเทว กมฺมฏฺฐานนฺติ อุทฺธุมาตกกมฺมฏฺฐานํฯ มูลกมฺมฏฺฐานนฺติ เอเก, ตทยุตฺตํฯ อุปฏฺฐิตนิมิตฺตํ หิ กมฺมฏฺฐานํ วิสฺสชฺเชตฺวา กมฺมฏฺฐานนฺตรมนสิกาโร รญฺโญ รชฺชํ ฉฑฺเฑตฺวา วิเทสคมนํ วิยาติฯ อาคเตนาติ อตฺตโน วสนฏฺฐานํ อาคเตนฯ

[114] อเวลายนฺติ สญฺฌาเวลาทิอยุตฺตเวลายํฯ พีภจฺฉนฺติ วิรูปํฯ เภรวารมฺมณนฺติ เวตาฬสทิสํ ภยานกํ วิสยํฯ วิกฺขิตฺตจิตฺโตติ ภีรุกปุริโส วิย ปิสาจาทิํ ทิสฺวา จิตฺตวิกฺเขปํ ปตฺโตฯ อุมฺมตฺตโก วิยาติ ยกฺขุมฺมตฺตโก วิย เอกจฺโจ โหติฯ ฌานวิพฺภนฺตโกติ ฌานโต วิจฺจุตโก สีลวิพฺภนฺตกมนฺตวิพฺภนฺตกา วิยฯ สนฺถมฺเภตฺวาติ อุปฺปนฺนปริตฺตาสวูปสมเนน วิคตกมฺปตาย นิจฺจโล หุตฺวาฯ สติํ สูปฏฺฐิตนฺติอาทิ สนฺถมฺภนสฺส อุปายทสฺสนํฯ มตสรีรํ อุฏฺฐหิตฺวา อนุพนฺธนกํ นาม นตฺถิ อสติ ตาทิเส มนฺตปฺปโยเคฯ โสปิ อุทฺธุมาตกาทิภาวมปฺปตฺเต อวินฏฺฐรูเป เอว อิชฺฌติ, ตถา เทวตาธิคฺคโห, น เอวรูเปติ อธิปฺปาโยฯ สญฺญโชติ ภาวนาปริกปฺปสญฺญาย ชาโตฯ ตโต เอว สญฺญาสมฺภโว สญฺญามตฺตสมุฏฺฐาโนฯ