ตสฺส นิสฺสาย โปราณํ, กถามคฺคํ อนากุลํ;

ตนฺตินยานุคํ สุทฺธํ, กริสฺสามตฺถวณฺณนํฯ

อิติ อากงฺขมานสฺส, สทฺธมฺมสฺส จิรฏฺฐิติํ;

วิภชนฺตสฺส ตสฺสตฺถํ, นิสามยถ สาธโวติฯ

นิทานาทิกถาวณฺณนา

[1] สฺวายํ วิสุทฺธิมคฺโค ยํ สุตฺตปทํ นิสฺสาย ปฏฺฐปียติ, ตํ ตาว นิกฺขิปิตฺวา ตสฺส นิทานาทินิทฺธารณมุเขน นานปฺปการโต อตฺถํ สํวณฺเณตุํ ‘‘สีเล ปติฏฺฐายา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ธมฺมํ สํวณฺเณนฺเตน หิ อาทิโต ตสฺส นิทานํ วตฺตพฺพํ, ตโต ปโยชนํ ปิณฺฑตฺโถ ปทตฺโถ สมฺพนฺโธ อธิปฺปาโย โจทนา โสธนํ วตฺตพฺพํฯ ตถา เจว อาจริเยน ปฏิปนฺนํฯ เอตฺถ หิ ภควนฺตํ กิราติอาทิ เทสนาย นิทานปโยชนนิทฺธารณํ, วิสุทฺธิมคฺคํ ภาสิสฺสนฺติอาทิ ปิณฺฑตฺถนิทฺธารณํ , สีเล ฐตฺวาติอาทิ ปทตฺถสมฺพนฺธาธิปฺปายวิภาวนา, กิํ สีลนฺติอาทิ โจทนา, ตโต ปรํ โสธนํ, สมาธิปญฺญากถาสุปิ เอเสว นโยฯ กสฺมา ปเนตฺถ วิสฺสชฺชนคาถา อาทิมฺหิ นิกฺขิตฺตา, น ปุจฺฉาคาถาฯ ปุจฺฉาปุพฺพิกา หิ วิสฺสชฺชนาติ? วุจฺจเต – ตทตฺถสฺส มงฺคลภาวโต, สาสนสฺส อาทิกลฺยาณาทิภาววิภาวนโต, ภยาทิอุปทฺทวนิวารเณน อนฺตรายวิธมนโต, อุปริ สํวณฺเณตพฺพธมฺมสงฺคหโต จาติ เวทิตพฺพํฯ

เอตฺถาห – กสฺมา ปนายํ วิสุทฺธิมคฺคกถา วตฺถุปุพฺพิกา อารทฺธา, น สตฺถุโถมนาปุพฺพิกาติ? วุจฺจเต – วิสุํ อสํวณฺณนาทิภาวโตฯ สุมงฺคลวิลาสินีอาทโย วิย หิ ทีฆนิกายาทีนํ นายํ วิสุํ สํวณฺณนา, น ปกรณนฺตรํ วา อภิธมฺมาวตารสุมตาวตาราทิ วิยฯ ตาสํเยว ปน สุมงฺคลวิลาสินีอาทีนํ วิเสสภูตาฯ เตเนวาห ‘‘มชฺเฌ วิสุทฺธิมคฺโค’’ติอาทิ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.คนฺถารมฺภกถา; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.คนฺถารมฺภกถา; สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.คนฺถารมฺภกถา; อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.คนฺถารมฺภกถา)ฯ อถ วา โถมนาปุพฺพิกาปิ จายํ กถา น วตฺถุปุพฺพิกาวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ สาสเน หิ วตฺถุกิตฺตนํ น โลเก วิย เกวลํ โหติ, สาสนสมฺปตฺติกิตฺตนตฺตา ปน สตฺถุ อวิปรีตธมฺมเทสนาภาววิภาวเนน สตฺถุคุณสํกิตฺตนํ อุลฺลิงฺคนฺตเมว ปวตฺตติฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘เอตฺตาวตา ติสฺโส สิกฺขา’’ติอาทิฯ

โสตาปนฺนาทิภาวสฺส จ การณนฺติ เอตฺถ หิ อาทิ-สทฺเทน สพฺพสกทาคามิอนาคามิโน วิย สพฺเพปิ อรหนฺโต สงฺคยฺหนฺติ วิภาคสฺส อนุทฺธฏตฺตาฯ เตน ติณฺณมฺปิ โพธิสตฺตานํ นิพฺเพธภาคิยา สีลาทโย อิธ ‘‘สีเล ปติฏฺฐายา’’ติอาทิวจเนน สงฺคหิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ติณฺณมฺปิ หิ เนสํ จริมภเว วิเสสโต สํสารภยิกฺขณํ, ยถาสกํ สีเล ปติฏฺฐาย สมถวิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา ตณฺหาชฏาวิชฏนปฏิปตฺติ จ สมานาติฯ อถ วา ‘‘โส อิมํ วิชฏเย ชฏ’’นฺติ สาธารณวจเนน สาติสยํ, นิรติสยญฺจ ตณฺหาชฏาวิชฏนํ คหิตํฯ ตตฺถ ยํ นิรติสยํ สวาสนปฺปหานตายฯ เตน สตฺถุ ปหานสมฺปทา กิตฺติตา โหติ, ตนฺนิมิตฺตา ญาณสมฺปทา จฯ ตทุภเยน นานนฺตริกตาย อานุภาวสมฺปทาทโยปีติฯ เอวมฺปิ โถมนาปุพฺพิกายํ กถาติ เวทิตพฺพํฯ อถ วา โถมนาปุพฺพิกา เอวายํ กถาติ ทฏฺฐพฺพํ, ‘‘สพฺพธมฺเมสุ อปฺปฏิหตญาณจาโร’’ติอาทินา สตฺถุ โถมนํ ปุรกฺขตฺวา สํวณฺณนาย อารทฺธตฺตาฯ สา ปนายํ ยสฺมา ปุจฺฉนฺตสฺส อชฺฌาสยานุรูปํ พฺยากรณสมตฺถตาย วิภาวนวเสน ปวตฺติตา, อาจิณฺณญฺเจตํ อาจริยสฺส ยทิทํ สํวณฺเณตพฺพธมฺมานุกูลํ สํวณฺณนารมฺเภ สตฺถุ อภิตฺถวนํฯ ตสฺมา อิมินา การเณน เอวเมตฺถ โถมนา ปวตฺติตาติฯ โถมนาการสฺส วุจฺจมานสฺส การณํ อุทฺธรนฺเตน ปฐมํ วิสฺสชฺชนคาถํ นิกฺขิปิตฺวา ตสฺสา นิทานโจทนามุเขน ปุจฺฉาคาถํ สรูปโต จ อตฺถโต จ ทสฺเสตฺวา ตสฺสา ปุจฺฉาย อวิปรีตพฺยากรณสมตฺถภาวาวโชตนํ ภควโต โถมนํ ปุรกฺขตฺวา ยถาธิปฺเปตธมฺมสํวณฺณนา กตาฯ เตนาห ‘‘สีเล ปติฏฺฐายา’’ติอาทิฯ ตตฺถ คาถาย อตฺโถ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ

อิตีติอาทีสุ อิตีติ อยํ อิติ-สทฺโท เหตุ ปริสมาปนาทิปทตฺถวิปริยายปการาวธารณนิทสฺสนาทิอเนกตฺถปฺปเภโทฯ ตถา เหส ‘‘รุปฺปตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา ‘รูป’นฺติ วุจฺจตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 3.79) เหตุมฺหิ อาคโตฯ ‘‘ตสฺมาติห เม, ภิกฺขเว, ธมฺมทายาทา ภวถ, มา อามิสทายาทาฯ อตฺถิ เม ตุมฺเหสุ อนุกมฺปา ‘กินฺติ เม สาวกา ธมฺมทายาทา ภเวยฺยุํ, โน อามิสทายาทา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.29) ปริสมาปเนฯ ‘‘อิติ วา อิติ เอวรูปา นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนา ปฏิวิรโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.197) อาทิอตฺเถฯ

‘‘มาคณฺฑิโยติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโป’’ติอาทีสุ (มหานิ. 73, 75) ปทตฺถวิปริยาเยฯ ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, สปฺปฏิภโย พาโล, อปฺปฏิภโย ปณฺฑิโตฯ สอุปทฺทโว พาโล, อนุปทฺทโว ปณฺฑิโตฯ สอุปสคฺโค พาโล, อนุปสคฺโค ปณฺฑิโต’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.124) ปกาเรฯ ‘‘อตฺถิ อิทปฺปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิติ ปุฏฺเฐน สตา, อานนฺท, อตฺถีติสฺส วจนียํ, กิํปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิติ เจ วเทยฺย, ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิจฺจสฺส วจนีย’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 2.96) อวธารเณ, สนฺนิฏฺฐาเนติ อตฺโถฯ ‘‘อตฺถีติ โข, กจฺจาน, อยเมโก อนฺโต, นตฺถีติ โข, กจฺจาน, อยํ ทุติโย อนฺโต’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 2.15; 3.90) นิทสฺสเนฯ อิธาปิ นิทสฺสเน ทฏฺฐพฺโพ, ปกาเรติปิ วตฺตุํ วฏฺฏเตวฯ ปฐโม ปน อิติ-สทฺโท ปริสมาปเน ทฏฺฐพฺโพฯ หีติ อวธารเณฯ อิทนฺติ อาสนฺนปจฺจกฺขวจนํ ยถาธิคตสฺส สุตฺตปทสฺส อภิมุขีกรณโตฯ

วุตฺตนฺติ อยํ วุตฺต-สทฺโท สอุปสคฺโค, อนุปสคฺโค จ วปฺปนวาปสมีกรณเกโสหารณชีวิตวุตฺติปมุตฺตภาวปาวจนปวตฺติตอชฺเฌสนกถนาทีสุ ทิสฺสติฯ ตถา หิ อยํ –

‘‘คาโว ตสฺส ปชายนฺติ, เขตฺเต วุตฺตํ วิรูหติ;

วุตฺตานํ ผลมสฺนาติ, โย มิตฺตานํ น ทุพฺภตี’’ติฯ –

อาทีสุ (ชา. 2.22.19) วปฺปเน อาคโตฯ ‘‘โน จ โข ปฏิวุตฺต’’นฺติอาทีสุ (ปารา. 289) อฏฺฐทนฺตกาทีหิ วาปสมีกรเณฯ ‘‘กาปฏิโก มาณโว ทหโร วุตฺตสิโร’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.426) เกโสหารเณฯ ‘‘ปนฺนโลโม ปรทตฺตวุตฺโต มิคภูเตน เจตสา วิหรตี’’ติอาทีสุ (จูฬว. 332) ชีวิตวุตฺติยํฯ ‘‘เสยฺยถาปิ นาม ปณฺฑุปลาโส พนฺธนา ปวุตฺโต อภพฺโพ หริตตฺถายา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.59; ปารา. 92; ปาจิ. 666; มหาว. 129) พนฺธนโต ปมุตฺตภาเวฯ ‘‘เยสมิทํ เอตรหิ โปราณํ มนฺตปทํ คีตํ ปวุตฺตํ สมิหิต’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 1.285; ม. นิ. 2.427; มหาว. 300) ปาวจนภาเวน ปวตฺติเตฯ โลเก ปน ‘‘วุตฺโต คุโณ วุตฺโต ปารายโน’’ติอาทีสุ อชฺเฌสเนฯ

‘‘วุตฺตํ โข ปเนตํ ภควตา ‘ธมฺมทายาทา เม, ภิกฺขเว, ภวถ, มา อามิสทายาทา’ติ’’อาทีสุ (ม. นิ. 1.30) กถเนฯ อิธาปิ กถเน เอว ทฏฺฐพฺโพฯ ตสฺมา ‘‘อิติ หิ เอวเมว อิทํ สุตฺตํ เทสิต’’นฺติ ยถานิกฺขิตฺตํ คาถํ เทสิตภาเวน นิทสฺเสติฯ ตสฺสา วา เทสิตาการํ อวธาเรติฯ

กสฺมาติ เหตุมฺหิ นิสฺสกฺกํฯ ปนาติ วจนาลงฺการมตฺตํฯ อุภเยนาปิ การณํ ปุจฺฉติฯ เอตนฺติ ยถาวุตฺตํ สุตฺตปทํ ปจฺจามสติฯ วุตฺตนฺติ ปุจฺฉานิมิตฺตํฯ ตทตฺถสฺส อตฺตโน พุทฺธิยํ วิปริวตฺตมานตํ อุปาทาย ‘‘อิท’’นฺติ วตฺวา ปุน ภควตา ภาสิตาการํ สนฺธาย ‘‘เอต’’นฺติ วุตฺตํฯ สกเลน ปนาเนน วจเนน เทสนาย นิทานํ โชติตํ โหติฯ ปรโต ตสฺสา เทสกเทสกาลปฏิคฺคาหเก วิภาเวตุํ ‘‘ภควนฺตํ กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ กิราติ อนุสฺสวนตฺเถ นิปาโตฯ เตน วุจฺจมานสฺสตฺถสฺส อนุ อนุ สุยฺยมานตํ ทีเปติฯ รตฺติภาเคติ รตฺติยา เอกสฺมิํ โกฏฺฐาเส, มชฺฌิมยาเมติ อธิปฺปาโยฯ เวสฺสวณาทโย วิย อปากฏนามเธยฺยตฺตา อญฺญตโรฯ เทโว เอว เทวปุตฺโตฯ สํสยสมุคฺฆาฏตฺถนฺติ วิจิกิจฺฉาสลฺลสมุทฺธรณตฺถํ ปุจฺฉีติ โยชนาฯ ‘‘สํสยสมุคฺฆาฏตฺถ’’นฺติ จ อิมินา ปญฺจสุ ปุจฺฉาสุ อยํ วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉาติ ทสฺเสติฯ เยน อตฺเถน ตณฺหา ‘‘ชฏา’’ติ วุตฺตา, ตเมว อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ชาลินิยา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สา หิ อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตปฺปเภโท อตฺตโน อวยวภูโต เอว ชาโล เอติสฺสา อตฺถีติ ‘‘ชาลินี’’ติ วุจฺจติฯ

อิทานิสฺสา ชฏากาเรน ปวตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘‘สา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ รูปาทีสุ อารมฺมเณสูติ ตสฺสา ปวตฺติฏฺฐานมาห, รูปาทิฉฬารมฺมณวินิมุตฺตสฺส ตณฺหาวิสยสฺส อภาวโตฯ เหฏฺฐุปริยวเสนาติ กทาจิ รูปารมฺมเณ กทาจิ ยาว ธมฺมารมฺมเณ กทาจิ ธมฺมารมฺมเณ กทาจิ ยาว รูปารมฺมเณติ เอวํ เหฏฺฐา, อุปริ จ ปวตฺติวเสนฯ เทสนากฺกเมน เจตฺถ เหฏฺฐุปริยตา ทฏฺฐพฺพาฯ กทาจิ กามภเว กทาจิ รูปภเว กทาจิ อรูปภเว กทาจิ วา อรูปภเว…เป.… กทาจิ กามภเวติ เอวเมตฺถ เหฏฺฐุปริยวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ สพฺพสงฺขารานํ ขเณ ขเณ ภิชฺชนสภาวตฺตา อปราปรุปฺปตฺติ เอตฺถ สํสิพฺพนนฺติ อาห ‘‘ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนโต’’ติฯ

‘‘สํสิพฺพนฏฺเฐนา’’ติ อิทํ เยน สมฺพนฺเธน ชฏา วิยาติ ชฏาติ ชฏาตณฺหานํ อุปมูปเมยฺยตา, ตํทสฺสนํฯ อยํ เหตฺถ อตฺโถ – ยถา ชาลิโน เวฬุคุมฺพสฺส สาขา, โกสสญฺจยาทโย จ อตฺตนา อตฺตโน อวยเวหิ สํสิพฺพิตา วินทฺธา ‘‘ชฏา’’ติ วุจฺจนฺติ, เอวํ ตณฺหาปิ สํสิพฺพนสภาเวนาติ, ‘‘สํสิพฺพิตฏฺเฐนา’’ติ วา ปาโฐ, อตฺตนาว อตฺตโน สํสิพฺพิตภาเวนาติ อตฺโถฯ อยํ หิ ตณฺหา โกสการกิมิ วิย อตฺตนาว อตฺตานมฺปิ สํสิพฺพนฺตี ปวตฺตติฯ เตนาห ภควา ‘‘รูปตณฺหา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสตี’’ติอาทิ (ที. นิ. 2.400; ม. นิ. 1.86; วิภ. 203)ฯ อิเม สตฺตา ‘‘มม อิท’’นฺติ ปริคฺคหิตํ วตฺถุํ อตฺตนิพฺพิเสสํ มญฺญมานา อพฺภนฺตริมํ กโรนฺติฯ อพฺภนฺตรตฺโถ จ อนฺโตสทฺโทติ สกปริกฺขาเร อุปฺปชฺชมานาปิ ตณฺหา ‘‘อนฺโตชฏา’’ติ วุตฺตาฯ ปพฺพชิตสฺส ปตฺตาทิ, คหฏฺฐสฺส หตฺถิอาทิ สกปริกฺขาโรฯ

‘‘อตฺตา’’ติ ภวติ เอตฺถ อภิมาโนติ อตฺตภาโว, อุปาทานกฺขนฺธปญฺจกํฯ สรีรนฺติ เกจิฯ มม อตฺตภาโว สุนฺทโร, อสุกสฺส วิย มม อตฺตภาโว ภเวยฺยาติ วา อาทินา สกอตฺตภาวาทีสุ ตณฺหาย อุปฺปชฺชมานากาโร เวทิตพฺโพฯ อตฺตโน จกฺขาทีนิ อชฺฌตฺติกายตนานิฯ อตฺตโน, ปเรสญฺจ รูปาทีนิ พาหิรายตนานิฯ ปเรสํ สพฺพานิ วา, สปรสนฺตติปริยาปนฺนานิ วา จกฺขาทีนิ อชฺฌตฺติกายตนานิฯ ตถา รูปาทีนิ พาหิรายตนานิฯ ปริตฺตมหคฺคตภเวสุ ปวตฺติยาปิ ตณฺหาย อนฺโตชฏาพหิชฏาภาโว เวทิตพฺโพฯ กามภโว หิ กสฺสจิปิ กิเลสสฺส อวิกฺขมฺภิตตฺตา กถญฺจิปิ อวิมุตฺโต อชฺฌตฺตคฺคหณสฺส วิเสสปจฺจโยติ ‘‘อชฺฌตฺตํ, อนฺโต’’ติ จ วุจฺจติฯ ตพฺพิปริยายโต รูปารูปภโว ‘‘พหิทฺธา, พหี’’ติ จฯ เตนาห ภควา ‘‘อชฺฌตฺตสํโยชโน ปุคฺคโล, พหิทฺธาสํโยชโน ปุคฺคโล’’ติ (อ. นิ. 2.37)ฯ วิสยเภเทน, ปวตฺติอาการเภเทน จ อเนกเภทภินฺนมฺปิ ตณฺหํ ชฏาภาวสามญฺเญน เอกนฺติ คเหตฺวา ‘‘ตาย เอวํ อุปฺปชฺชมานาย ชฏายา’’ติ วุตฺตํฯ สา ปน ‘‘ปชา’’ติ วุตฺตสตฺตสนฺตานปริยาปนฺนา เอว หุตฺวา ปุนปฺปุนํ ตํ ชเฏนฺตี วินนฺธนฺตี ปวตฺตตีติ อาห ‘‘ชฏาย ชฏิตา ปชา’’ติฯ

ตถา หิ ปรมตฺถโต ยทิปิ อวยวพฺยติเรเกน สมุทาโย นตฺถิ, เอกเทโส ปน สมุทาโย นาม น โหตีติ อวยวโต สมุทายํ ภินฺนํ กตฺวา อุปมูปเมยฺยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา นาม เวฬุชฏาทีหิ…เป.… สํสิพฺพิตา’’ติ อาหฯ อิมํ ชฏนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตีสุ ธาตูสุ เอกมฺปิ อเสเสตฺวา สํสิพฺพเนน เตธาตุกํ ชเฏตฺวา ฐิตํฯ เตนสฺสา มหาวิสยตํ, วิชฏนสฺส จ สุทุกฺกรภาวมาหฯ ‘‘วิชเฏตุํ โก สมตฺโถ’’ติ อิมินา ‘‘วิชฏเย’’ติ ปทํ สตฺติอตฺถํ, น วิธิอาทิอตฺถนฺติ ทสฺเสติฯ

เอวํ ‘‘อนฺโตชฏา’’ติอาทินา ปุฏฺโฐ ปน อสฺส เทวปุตฺตสฺส อิมํ คาถมาหาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘เอทิโสว อิมํ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชยฺยา’’ติ สตฺถารํ คุณโต ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺพธมฺเมสุ อปฺปฏิหตญาณจาโร’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สพฺพธมฺเมสูติ อตีตาทิเภทภินฺเนสุ สพฺเพสุ เญยฺยธมฺเมสุฯ อปฺปฏิหตญาณจาโรติ อนวเสสเญยฺยาวรณปฺปหาเนน นิสฺสงฺคจารตฺตา นวิหตญาณปวตฺติโกฯ เอเตน ตีสุ กาเลสุ อปฺปฏิหตญาณตาวิภาวเนน อาทิโต ติณฺณํ อาเวณิกธมฺมานํ คหเณเนว ตเทกลกฺขณตาย ตทวินาภาวโต จ ภควโต เสสาเวณิกธมฺมานมฺปิ คหิตภาโว เวทิตพฺโพฯ ทิพฺพนฺติ กามคุณาทีหิ กีฬนฺติ ลฬนฺติ, เตสุ วา วิหรนฺติ, วิชยสมตฺถตาโยเคน ปจฺจตฺถิเก วิเชตุํ อิจฺฉนฺติ, อิสฺสริยธนาทิสกฺการทานคฺคหณํ, ตํตํอตฺถานุสาสนญฺจ กโรนฺตา โวหรนฺติ, ปุญฺญาติสยโยคานุภาวปฺปตฺตาย ชุติยา โชตนฺติ, ยถาธิปฺเปตญฺจ วิสยํ อปฺปฏิฆาเตน คจฺฉนฺติ, ยถิจฺฉิตนิปฺผาทเน จ สกฺโกนฺตีติ เทวาฯ อถ วา เทวนียา ตํตํพฺยสนนิตฺถรณตฺถิเกหิ สรณํ ปรายณนฺติ คมนียา, อภิตฺถวนียา วา, โสภาวิเสสโยเคน กมนียาติ วา เทวาฯ เต ติวิธา – สมฺมุติเทวา อุปปตฺติเทวา วิสุทฺธิเทวาติฯ ภควา ปน นิรติสยาย อภิญฺญากีฬาย อุตฺตเมหิ ทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหาเรหิ สปรสนฺตานคตปญฺจวิธมารวิชยิจฺฉานิปฺผตฺติยา จิตฺติสฺสริยสตฺตธนาทิสมฺมาปฏิปตฺติ อเวจฺจปสาทสกฺการทานคฺคหณสงฺขาเตน, ธมฺมสภาวปุคฺคลชฺฌาสยานุรูปานุสาสนีสงฺขาเตน จ โวหาราติสเยน ปรมาย ปญฺญาสรีรปฺปภาสงฺขาตาย ชุติยา, อนญฺญสาธารณาย ญาณสรีรคติยา, มารวิชยสพฺพสพฺพญฺญุคุณปรหิตนิปฺผาทเนสุ อปฺปฏิหตาย สตฺติยา จ สมนฺนาคตตฺตา สเทวเกน โลเกน ‘‘สรณ’’นฺติ คมนียโต, อภิตฺถวนียโต, ภตฺติวเสน กมนียโต จ สพฺเพ เต เทเว เตหิ คุเณหิ อภิภุยฺย ฐิตตฺตา เตสํ เทวานํ เสฏฺโฐ อุตฺตโม เทโวติ เทวเทโวฯ

สพฺพเทเวหิ ปูชนียตโร เทโวติ วา, วิสุทฺธิเทวภาวสฺส วา สพฺพญฺญุคุณาลงฺการสฺส วา อธิคตตฺตา อญฺเญสํ เทวานํ อติสเยน เทโวติ เทวเทโวฯ

อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สกฺกานํ, มหาพฺรหฺมานญฺจ คุณาภิภวนโต อธิโก อติสโย อติเรกตโร วา สกฺโก พฺรหฺมา จาติ สกฺกานํ อติสกฺโก พฺรหฺมานํ อติพฺรหฺมาฯ ญาณปฺปหานเทสนาวิเสเสสุ สเทวเก โลเก เกนจิ อวิกฺขมฺภนียฏฺฐานตาย กุโตจิปิ อุตฺรสฺตาภาวโต จตูหิ เวสารชฺเชหิ วิสารโทติ จตุเวสารชฺชวิสารโทฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฏิชานโต อิเม ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธาติ ตตฺร วต มํ สมโณ วา…เป.… เวสารชฺชปฺปตฺโต วิหรามี’’ติ (ม. นิ. 1.150; อ. นิ. 4.8)ฯ ฐานาฐานญาณาทีหิ ทสหิ ญาณพเลหิ สมนฺนาคตตฺตา ทสพลธโรฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อิธ ตถาคโต ฐานญฺจ ฐานโต, อฏฺฐานญฺจ อฏฺฐานโต ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติอาทิ (อ. นิ. 10.21; วิภ. 809)ฯ ยํ กิญฺจิ เญยฺยํ นาม, ตตฺถ สพฺพตฺเถว อนาวฏญาณตาย อนาวรณญาโณฯ ตญฺจ สพฺพํ สมนฺตโต สพฺพาการโต หตฺถตเล อามลกํ วิย ปจฺจกฺขโต ทสฺสนสมตฺเถน ญาณจกฺขุนา สมนฺนาคตตฺตา สมนฺตจกฺขุ, สพฺพญฺญูติ อตฺโถฯ อิเมหิ ปน ทฺวีหิ ปเทหิ ปจฺฉิมานิ ทฺเว อสาธารณญาณานิ คหิตานิฯ ภาคฺยวนฺตตาทีหิ การเณหิ ภควาฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต พุทฺธานุสฺสตินิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. 1.123 อาทโย) วิตฺถารโต อาคมิสฺสติฯ

เอตฺถ จ ‘‘สพฺพธมฺเมสุ อปฺปฏิหตญาณจาโร’’ติ อิมินา ติยทฺธารุฬฺหานํ ปุจฺฉานํ ภควโต พฺยากรณสมตฺถตาย ทสฺสิตาย กิํ เทวตานมฺปิ ปุจฺฉํ พฺยากาตุํ สมตฺโถ ภควาติ อาสงฺกาย ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ‘‘เทวเทโว’’ติ วุตฺตํฯ เทวานํ อติเทโว สกฺโก เทวานมินฺโท เทวตานํ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชติ, ‘‘ตโต อิมสฺส โก วิเสโส’’ติ จินฺเตนฺตานํ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ‘‘สกฺกานํ อติสกฺโก’’ติ วุตฺตํฯ สกฺเกนปิ ปุจฺฉิตมตฺถํ สนงฺกุมาราทโย พฺรหฺมาโน วิสฺสชฺเชนฺติ, ‘‘ตโต อิมสฺส โก อติสโย’’ติ จินฺเตนฺตานํ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ‘‘พฺรหฺมานํ อติพฺรหฺมา’’ติ วุตฺตํฯ

อยํ จสฺส วิเสโส จตุเวสารชฺชทสพลญาเณหิ ปากโฏ ชาโตติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘จตุ…เป.… ธโร’’ติ วุตฺตํฯ อิมานิ จ ญาณานิ อิมสฺส ญาณทฺวยสฺส อธิคเมน สเหว สิทฺธานีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อนาวรณญาโณ สมนฺตจกฺขู’’ติ วุตฺตํฯ ตยิทํ ญาณทฺวยํ ปุญฺญญาณสมฺภารูปจยสิทฺธาย ภคฺคโทสตาย สิทฺธนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภควา’’ติ อโวจาติฯ เอวเมเตสํ ปทานํ คหเณ ปโยชนํ, อนุปุพฺพิ จ เวทิตพฺพาฯ ยํ ปเนตํ ปจฺฉิมํ อนาวรณญาณํ สพฺพญฺญุตญฺญาณนฺติ ญาณทฺวยํ, ตํ อตฺถโต อภินฺนํฯ เอกเมว หิ ตํ ญาณํ วิสยปวตฺติมุเขน อญฺเญหิ อสาธารณภาวทสฺสนตฺถํ ทฺวิธา กตฺวา วุตฺตํฯ อนวเสสสงฺขตาสงฺขตสมฺมุติธมฺมารมฺมณตาย สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, ตตฺถาวรณาภาวโต นิสฺสงฺคจารมุปาทาย ‘‘อนาวรณญาณ’’นฺติปิ วุตฺตํฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต พุทฺธานุสฺสตินิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. 1.123 อาทโย) วกฺขามฯ

[2] มหนฺเต สีลกฺขนฺธาทิเก เอสี คเวสีติ มเหสิ, ภควาฯ เตน มเหสินาฯ วณฺณยนฺโตติ วิวรนฺโต วิตฺถาเรนฺโตฯ ยถาภูตนฺติ อวิปรีตํฯ สีลาทิเภทนนฺติ สีลสมาธิปญฺญาทิวิภาคํฯ สุทุลฺลภนฺติ อฏฺฐกฺขณวชฺชิเตน นวเมน ขเณน ลทฺธพฺพตฺตา สุฏฺฐุ ทุลฺลภํฯ สีลาทิสงฺคหนฺติ สีลาทิกฺขนฺธตฺตยสงฺคหํฯ อริยมคฺโค หิ ตีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิโต สปฺปเทสตฺตา นครํ วิย รชฺเชน, น ตโย ขนฺธา อริยมคฺเคน นิปฺปเทสตฺตาฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘น โข, อาวุโส วิสาข, อริเยน อฏฺฐงฺคิเกน มคฺเคน ตโย ขนฺธา สงฺคหิตา; ตีหิ จ โข, อาวุโส วิสาข, ขนฺเธหิ อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค สงฺคหิโต’’ติ (ม. นิ. 1.462)ฯ กิเลสโจเรหิ อปริปนฺถนียตาย เขมํฯ อนฺตทฺวยปริวชฺชนโต, มายาทิกายวงฺกาทิปฺปหานโต จ อุชุํฯ สพฺเพสํ สํกิเลสธมฺมานํ มารณวเสน คมนโต ปวตฺตนโต, นิพฺพานสฺส มคฺคนโต, นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคิตพฺพโต จ มคฺคํฯ วิสุทฺธิยาติ นิพฺพานาย, วิสุทฺธิภาวาย วา, อรหตฺตายาติ อตฺโถฯ

ยถาภูตํ อชานนฺตาติ เอวํ สีลวิสุทฺธิอาทิวิสุทฺธิปรมฺปราย อธิคนฺตพฺโพ เอวรูโป เอวํกิจฺจโก เอวมตฺโถติ ยาถาวโต อนวพุชฺฌนฺตาฯ สกลสํกิเลสโต, สํสารโต จ สุทฺธิํ วิมุตฺติํ กาเมนฺติ ปตฺเถนฺตีติ สุทฺธิกามาฯ อปิ-สทฺโท สมฺภาวเนฯ เตน น เกวลํ สีลมตฺเตน ปริตุฏฺฐา, อถ โข วิสุทฺธิกามาปิ สมานาติ ทสฺเสติฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สาสเนฯ

ภาวนาย ยุตฺตปยุตฺตตาย โยคิโน วายมนฺตาปิ วิสุทฺธิํ อุทฺทิสฺส ปโยคํ ปรกฺกมํ กโรนฺตาปิ อุปายสฺส อนธิคตตฺตา วิสุทฺธิํ นาธิคจฺฉนฺตีติ โยชนาฯ เตสนฺติ โยคีนํฯ กามญฺจายํ วิสุทฺธิมคฺโค สมนฺตภทฺทกตฺตา สวนธารณปริจยาทิปสุตานํ สพฺเพสมฺปิ ปาโมชฺชกโร, โยคีนํ ปน สาติสยํ ปโมทเหตูติ อาห ‘‘เตสํ ปาโมชฺชกรณ’’นฺติฯ พาหิรกนิกายนฺตรลทฺธีหิ อสมฺมิสฺสตาย สุฏฺฐุ วิสุทฺธวินิจฺฉยตฺตา สุวิสุทฺธวินิจฺฉยํฯ มหาวิหารวาสีนนฺติ อตฺตโน อปสฺสยภูตํ นิกายํ ทสฺเสติ ฯ เทสนานยนิสฺสิตนฺติ ธมฺมสํวณฺณนานยสนฺนิสฺสิตํฯ เอตฺถ จ ‘‘เตสํ ปาโมชฺชกรณ’’นฺติอาทินา สพฺพสํกิเลสมลวิสุทฺธตาย วิสุทฺธิํ นิพฺพานํ ปตฺเถนฺตานํ โยคีนํ เอกํเสน ตทาวหตฺตา ปาโมชฺชกโร ญาณุตฺตเรหิ สมฺมาปฏิปนฺเนหิ อธิฏฺฐิตตฺตา สุฏฺฐุ สมฺมา วิสุทฺธวินิจฺฉโย มหาวิหารวาสีนํ กถามคฺโคติ ทสฺเสติฯ สกฺกจฺจํ เม ภาสโต สกฺกจฺจํ นิสามยถาติ โยเชตพฺพํฯ

เอตฺถ จ ‘‘อิมิสฺสา ทานิ คาถายา’’ติ อิมินา วิสุทฺธิมคฺคภาสนสฺส นิสฺสยํ, ‘‘กถิตาย มเหสินา’’ติ อิมินา ตสฺส ปมาณภาวํ, ‘‘ยถาภูตํ อตฺถํ สีลาทิเภทน’’นฺติ อิมินา อวิปรีตปิณฺฑตฺถํ, ‘‘สุทุลฺลภํ…เป.… โยคิโน’’ติ อิมินา นิมิตฺตํ, ‘‘เตสํ ปาโมชฺชกรณ’’นฺติ อิมินา ปโยชนํ, ‘‘วณฺณยนฺโต อตฺถํ, สุวิสุทฺธวินิจฺฉยํ มหาวิหารวาสีนํ เทสนานยนิสฺสิตํ, สกฺกจฺจ’’นฺติ จ อิมินา กรณปฺปการํ ทสฺเสตฺวา ‘‘วิสุทฺธิกามา สพฺเพปิ, นิสามยถ สาธโว’’ติ อิมินา ตตฺถ สกฺกจฺจสวเน สาธุชเน นิโยเชติฯ สาธุกํ สวนปฏิพทฺธา หิ สาสนสมฺปตฺติฯ

[3] วจนตฺถวิภาวเนน ปเวทิตวิสุทฺธิมคฺคสามญฺญตฺถสฺส วิสุทฺธิมคฺคกถา วุจฺจมานา อภิรุจิํ อุปฺปาเทตีติ ปทตฺถโต วิสุทฺธิมคฺคํ วิภาเวตุํ ‘‘ตตฺถ วิสุทฺธี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ยทิทํ ‘‘วิสุทฺธิมคฺคํ ภาสิสฺส’’นฺติ เอตฺถ วิสุทฺธิมคฺคปทํ วุตฺตํ, ตตฺถฯ สพฺพมลวิรหิตนฺติ สพฺเพหิ ราคาทิมเลหิ, สพฺเพหิ สํกิเลสมเลหิ จ วิรหิตํ วิวิตฺตํฯ ตโต เอว อจฺจนฺตปริสุทฺธํ, สพฺพทา สพฺพถา จ วิสุทฺธนฺติ อตฺโถฯ ยถาวุตฺตํ วิสุทฺธิํ มคฺคติ คเวสติ อธิคจฺฉติ เอเตนาติ วิสุทฺธิมคฺโคฯ เตนาห ‘‘มคฺโคติ อธิคมูปาโย วุจฺจตี’’ติฯ วิสุทฺธิมคฺโคติ จ นิปฺปริยาเยน โลกุตฺตรมคฺโค เวทิตพฺโพ, ตทุปายตฺตา ปน ปุพฺพภาคมคฺโค, ตนฺนิสฺสโย กถาปพนฺโธ จ ตถา วุจฺจติฯ

สฺวายํ วิสุทฺธิมคฺโค สตฺถารา เทสนาวิลาสโต, เวเนยฺยชฺฌาสยโต จ นานานเยหิ เทสิโต, เตสุ อยเมโก นโย คหิโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘โส ปนาย’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ กตฺถจีติ กิสฺมิญฺจิ สุตฺเตฯ วิปสฺสนามตฺตวเสเนวาติ อวธารเณน สมถํ นิวตฺเตติฯ โส หิ ตสฺสา ปฏิโยคี, น สีลาทิฯ มตฺต-สทฺเทน จ วิเสสนิวตฺติอตฺเถน สวิเสสํ สมาธิํ นิวตฺเตติฯ โส อุปจารปฺปนาเภโท วิปสฺสนายานิกสฺส เทสนาติ กตฺวา น สมาธิมตฺตํฯ น หิ ขณิกสมาธิํ วินา วิปสฺสนา สมฺภวติฯ วิปสฺสนาติ จ ติวิธาปิ อนุปสฺสนา เวทิตพฺพา, น อนิจฺจานุปสฺสนาวฯ น หิ อนิจฺจทสฺสนมตฺเตน สจฺจาภิสมโย สมฺภวติฯ ยํ ปน คาถายํ อนิจฺจลกฺขณสฺเสว คหณํ กตํ, ตํ ยสฺส ตเทว สุฏฺฐุตรํ ปากฏํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติ, ตาทิสสฺส วเสนฯ โสปิ หิ อิตรํ ลกฺขณทฺวยํ วิภูตตรํ กตฺวา สมฺมสิตฺวา วิเสสํ อธิคจฺฉติ, น อนิจฺจลกฺขณเมวฯ

สพฺเพ สงฺขาราติ สพฺเพ เตภูมกสงฺขารา, เต หิ สมฺมสนียาฯ อนิจฺจาติ น นิจฺจา อทฺธุวา อิตฺตรา ขณภงฺคุราติฯ ปญฺญายาติ วิปสฺสนาปญฺญายฯ ปสฺสติ สมฺมสติฯ อถ ปจฺฉา อุทยพฺพยญาณาทีนํ อุปฺปตฺติยา อุตฺตรกาลํฯ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเขติ ตสฺมิํเยว อนิจฺจาการโต ทิฏฺเฐ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา’’ติ วุตฺเต เตภูมเก ขนฺธปญฺจกสงฺขาเต ทุกฺเข นิพฺพินฺทติ นิพฺพิทาญาณํ ปฏิลภติฯ เอส มคฺโค วิสุทฺธิยาติ เอส นิพฺพิทานุปสฺสนาสงฺขาโต วิราคาทีนํ การณภูโต นิพฺพานสฺส อธิคมูปาโยฯ

ฌานปญฺญาวเสนาติ สมถวิปสฺสนาวเสนฯ ฌานนฺติ เจตฺถ วิปสฺสนาย ปาทกภูตํ ฌานํ อธิปฺเปตํฯ ยมฺหีติ ยสฺมิํ ปุคฺคเลฯ ฌานญฺจ ปญฺญา จาติ เอตฺถายมตฺโถ – โย ปุคฺคโล ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา ตํ อุสฺสุกฺกาเปติฯ ส เว นิพฺพานสนฺติเกติ โส พฺยตฺตํ นิพฺพานสฺส สมีเป เอกนฺตโต นิพฺพานํ อธิคจฺฉตีติฯ

กมฺมนฺติ มคฺคเจตนาฯ สา หิ อปจยคามิตาย สตฺตานํ สุทฺธิํ อาวหติฯ วิชฺชาติ สมฺมาทิฏฺฐิฯ สีลนฺติ สมฺมาวาจากมฺมนฺตาฯ ชีวิตมุตฺตมนฺติ สมฺมาอาชีโวฯ ธมฺโมติ อวเสสา จตฺตาโร อริยมคฺคธมฺมาฯ อถ วา กมฺมนฺติ สมฺมากมฺมนฺตสฺส คหณํฯ

‘‘ยา จาวุโส วิสาข, สมฺมาทิฏฺฐิ, โย จ สมฺมาสงฺกปฺโป, อิเม ธมฺมา ปญฺญากฺขนฺเธ สงฺคหิตา’’ติ (ม. นิ. 1.462) วจนโตฯ วิชฺชาติ สมฺมาทิฏฺฐิสมฺมาสงฺกปฺปานํ คหณํฯ ธมฺโมติ สมาธิ ‘‘เอวํธมฺมา เต ภควนฺโต อเหสุ’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 5.378) วิยฯ ตคฺคหเณเนว ‘‘โย จาวุโส วิสาข, สมฺมาวายาโม, ยา จ สมฺมาสติ, โย จ สมฺมาสมาธิ, อิเม ธมฺมา สมาธิกฺขนฺเธ สงฺคหิตา’’ติ วจนโต สมฺมาวายามสตีนมฺปิ คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ สีลนฺติ สมฺมาวาจาชีวานํฯ ชีวิตมุตฺตมนฺติ เอวรูปสฺส อริยปุคฺคลสฺส ชีวิตํ อุตฺตมํ ชีวิตนฺติ เอวเมตฺถ อฏฺฐงฺคิโก อริยมคฺโค วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

สีลาทิวเสนาติ สีลสมาธิปญฺญาวีริยวเสนฯ สพฺพทาติ สมาทานโต ปภุติ สพฺพกาลํฯ สีลสมฺปนฺโนติ จตุปาริสุทฺธิสีลสมฺปทาย สมฺปนฺโน สมนฺนาคโตฯ ปญฺญวาติ โลกิยโลกุตฺตราย ปญฺญาย สมนฺนาคโตฯ สุสมาหิโตติ ตํสมฺปยุตฺเตน สมาธินา สุฏฺฐุ สมาหิโตฯ อารทฺธวีริโยติ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย, กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทาย ปคฺคหิตวีริโยฯ ปหิตตฺโตติ นิพฺพานํ ปติเปสิตตฺตตาย กาเย จ ชีวิเต จ นิรเปกฺขจิตฺโตฯ โอฆนฺติ กาโมฆาทิจตุพฺพิธมฺปิ โอฆํ, สํสารมโหฆเมว วาฯ

เอกายโนติ เอกมคฺโคฯ มคฺคปริยาโย หิ อิธ อยน-สทฺโท, ตสฺมา เอกปถภูโต อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค, น ทฺเวธาปถภูโตติ อตฺโถฯ เอกํ วา นิพฺพานํ อยติ คจฺฉตีติ เอกายโน, เอเกน วา คณสงฺคณิกํ ปหาย วิเวกฏฺเฐน อยิตพฺโพ ปฏิปชฺชิตพฺโพติ เอกายโน, อยนฺติ เตนาติ วา อยโน, เอกสฺส เสฏฺฐสฺส ภควโต อยโนติ เอกายโน, เตน อุปฺปาทิตตฺตา, เอกสฺมิํ วา อิมสฺมิํเยว ธมฺมวินเย อยโนติ เอกายโนฯ สตฺตานํ วิสุทฺธิยาติ ราคาทิมเลหิ, อภิชฺฌาวิสมโลภาทิอุปกฺกิเลเสหิ จ สตฺตานํ วิสุทฺธตฺถาย วิสุชฺฌนตฺถายฯ ยทิทนฺติ นิปาโต, เย อิเมติ อตฺโถฯ ปุพฺเพ สรณลกฺขเณน มคฺคฏฺเฐน จ มคฺโคติ วุตฺตสฺเสว กายาทิวิสยเภเทน จตุพฺพิธตฺตา ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติ วุตฺตํฯ

สมฺมปฺปธานาทีสูติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อปฺปมาทาภิรติอาทีนํ สงฺคโห เวทิตพฺโพ ฯ อปฺปมาทาภิรติอาทิวเสนาปิ หิ กตฺถจิ วิสุทฺธิมคฺโค เทสิโตฯ ยถาห –

‘‘อปฺปมาทรโต ภิกฺขุ, ปมาเท ภยทสฺสิ วา;

อภพฺโพ ปริหานาย, นิพฺพานสฺเสว สนฺติเก’’ติฯ (ธ. ป. 32);

[4] ตตฺราติ ตสฺสํ คาถายํฯ อุปริ วุจฺจมานา คาถาย วิตฺถารสํวณฺณนา นิทฺเทสปฏินิทฺเทสฏฺฐานิยา, ตโต สํขิตฺตตรา อตฺถวณฺณนา อุทฺเทสฏฺฐานิยาติ อาห ‘‘อยํ สงฺเขปวณฺณนา’’ติฯ ยถาอุทฺทิฏฺฐสฺส หิ อตฺถสฺส นิทฺเทสปฏินิทฺเทสา สุกรา, สุโพธา จ โหนฺตีติฯ สีเล ปติฏฺฐายาติ เอตฺถ สีเลติ กุสลสีเลฯ ยทิปิ ‘‘กตเม จ, ถปติ, อกุสลา สีลา’’ติอาทีสุ อกุสลา ธมฺมาปิ สีลนฺติ อาคตาฯ วุจฺจมานาย ปน จิตฺตปญฺญาภาวนาย อธิฏฺฐานาโยคฺยตาย กิริยสีลานมฺปิ อสมฺภโว, กุโต อิตเรสนฺติ กุสลสีลเมเวตฺถ อธิปฺเปตํฯ สีลํ ปริปูรยมาโนติอาทีสุ ปริปูรยมาโนติ ปริปาเลนฺโต, ปริวฑฺเฒนฺโต วา, สพฺพภาเคหิ สํวรนฺโต , อวีติกฺกมนฺโต จาติ อตฺโถฯ ตถาภูโต หิ ตํ อวิชหนฺโต ตตฺถ ปติฏฺฐิโต นาม โหติฯ ‘‘สีเล’’ติ หิ อิทํ อาธาเร ภุมฺมํฯ ปติฏฺฐายาติ ทุวิธา ปติฏฺฐา นิสฺสยูปนิสฺสยเภทโตฯ ตตฺถ อุปนิสฺสยปติฏฺฐา โลกิยา, อิตรา โลกุตฺตรา อภินฺทิตฺวา คหเณฯ ภินฺทิตฺวา ปน คหเณ ยถา โลกิยจิตฺตุปฺปาเทสุ สหชาตานํ, ปุริมปจฺฉิมานญฺจ วเสน นิสฺสยูปนิสฺสยปติฏฺฐา สมฺภวติ, เอวํ โลกุตฺตเรสุ เหฏฺฐิมมคฺคผลสีลวเสน อุปนิสฺสยปติฏฺฐาปิ สมฺภวติฯ ‘‘ปติฏฺฐายา’’ติ จ ปทสฺส ยทา อุปนิสฺสยปติฏฺฐา อธิปฺเปตา, ตทา ‘‘สทฺธํ อุปนิสฺสายา’’ติอาทีสุ (ปฏฺฐา. 1.1.423) วิย ปุริมกาลกิริยาวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เตนาห ‘‘ปุพฺเพว โข ปนสฺส กายกมฺมํ วจีกมฺมํ อาชีโว สุปริสุทฺโธ โหตี’’ติ (ม. นิ. 3.431)ฯ ยทา ปน นิสฺสยปติฏฺฐา อธิปฺเปตา, ตทา ‘‘จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.204; 3.421; สํ. นิ. 4.60) วิย สมานกาลกิริยาวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สมฺมาวาจาทโย หิ อตฺตนา สมฺปยุตฺตานํ สมฺมาทิฏฺฐิอาทีนํ สหชาตวเสเนว นิสฺสยปจฺจยา โหนฺตีติฯ

นรติ เนตีติ นโร, ปุริโสฯ ยถา หิ ปฐมปกติภูโต สตฺโต, อิตราย ปกติยา เสฏฺฐฏฺเฐน ปุริ อุจฺเจ ฐาเน เสติ ปวตฺตตีติ ‘‘ปุริโส’’ติ วุจฺจติ, เอวํ นยนฏฺเฐน ‘‘นโร’’ติ วุจฺจติฯ ปุตฺตภาตุภูโตปิ หิ ปุคฺคโล มาตุเชฏฺฐภคินีนํ เนตุฏฺฐาเน ติฏฺฐติ, ปเคว อิตโร อิตราสํฯ นเรน โยคโต, นรสฺส อยนฺติ วา นารี, อิตฺถีฯ สาปิ เจตฺถ กามํ ตณฺหาชฏาวิชฏนสมตฺถตา อตฺถิ, ปธานเมว ปน สตฺตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘นโร’’ติ อาห ยถา ‘‘สตฺถา เทวมนุสฺสาน’’นฺติ (ที. นิ. 1.157, 255)ฯ อฏฺฐกถายํ ปน อวิภาเคน ปุคฺคลปริยาโย อยนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘นโรติ สตฺโต’’ติ วุตฺตํฯ สปญฺโญติ วิปากภูตาย สห ปญฺญาย ปวตฺตตีติ สปญฺโญฯ ตาย หิ อาทิโต ปฏฺฐาย สนฺตานวเสน พหุลํ ปวตฺตมานาย อยํ สตฺโต สวิเสสํ ‘‘สปญฺโญ’’ติ วตฺตพฺพตํ อรหติฯ วิปากปญฺญาปิ หิ สนฺตานวิเสสเนน ภาวนาปญฺญุปฺปตฺติยา อุปนิสฺสโย โหติ อเหตุกทฺวิเหตุกานํ ตทภาวโตฯ สมฺปชญฺญสงฺขาตาย จ ตํตํกิจฺจการิกาย ปญฺญาย วเสน ‘‘สปญฺโญ’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ อฏฺฐกถายํ ปน นิปก-สทฺเทน ปาริหาริกปญฺญา คยฺหตีติ วิปากปญฺญาวเสเนเวตฺถ อตฺโถ วุตฺโตฯ กมฺมชติเหตุกปฏิสนฺธิปญฺญายาติ กมฺมชาย ติเหตุกปฏิสนฺธิยํ ปญฺญายาติ เอวํ ติเหตุก-สทฺโท ปฏิสนฺธิ-สทฺเทน สมฺพนฺธิตพฺโพ, น ปญฺญา-สทฺเทนฯ น หิ ปญฺญา ติเหตุกา อตฺถิฯ ปฏิสนฺธิโต ปภุติ ปวตฺตมานา ปญฺญา ‘‘ปฏิสนฺธิยํ ปญฺญา’’ติ วุตฺตา ตํมูลกตฺตา, น ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปวตฺตา เอวฯ

จินฺเตติ อารมฺมณํ อุปนิชฺฌายตีติ จิตฺตํ, สมาธิฯ โส หิ สาติสยํ อุปนิชฺฌานกิจฺโจฯ น หิ วิตกฺกาทโย วินา สมาธินา ตมตฺถํ สาเธนฺติ, สมาธิ ปน เตหิ วินาปิ สาเธตีติฯ ปคุณพลวภาวาปาทเนน ปจฺจเยหิ จิตํ, ตถา สนฺตานํ จิโนตีติปิ จิตฺตํ, สมาธิฯ ปฐมชฺฌานาทิวเสน จิตฺตวิจิตฺตตาย, อิทฺธิวิธาทิจิตฺตกรเณน จ สมาธิ จิตฺตนฺติ วินาปิ ปโรปเทเสนสฺส จิตฺตปริยาโย ลพฺภเตวฯ อฏฺฐกถายํ ปน จิตฺต-สทฺโท วิญฺญาเณ นิรุฬฺโหติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘จิตฺตสีเสน เหตฺถ สมาธิ นิทฺทิฏฺโฐ’’ติฯ ยถาสภาวํ ปกาเรหิ ชานาตีติ ปญฺญาฯ สา ยทิปิ กุสลาทิเภทโต พหุวิธาฯ ‘‘ภาวย’’นฺติ ปน วจนโต ภาเวตพฺพา อิธาธิปฺเปตาติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิปสฺสน’’นฺติ วุตฺตํฯ

‘‘ภาวย’’นฺติ จ อิทํ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ ‘‘จิตฺตญฺจ ภาวยํ, ปญฺญญฺจ ภาวย’’นฺติฯ ตยิทํ ทฺวยํ กิํ โลกิยํ, อุทาหุ โลกุตฺตรนฺติ? โลกุตฺตรนฺติ ทฏฺฐพฺพํ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทสโตฯ ตํ หิ ภาวยมาโน อริยมคฺคกฺขเณ ตณฺหาชฏํ สมุจฺเฉทวเสน วิชเฏตีติ วุจฺจติ, น โลกิยํฯ นานนฺตริยภาเวน ปเนตฺถ โลกิยาปิ คหิตาว โหนฺติ โลกิยสมถวิปสฺสนาย วินา ตทภาวโตฯ สมถยานิกสฺส หิ อุปจารปฺปนาปฺปเภทํ สมาธิํ อิตรสฺส ขณิกสมาธิํ, อุภเยสมฺปิ วิโมกฺขมุขตฺตยํ วินา น กทาจิปิ โลกุตฺตราธิคโม สมฺภวติฯ เตนาห ‘‘สมาธิญฺเจว วิปสฺสนญฺจ ภาวยมาโน’’ติฯ ตตฺถ ยทา โลกิยา สมถวิปสฺสนา อธิปฺเปตา, ตทา ‘‘ภาวย’’นฺติ อิทํ ภาวนากิริยาย เหตุภาวกถนํ, ภาวนาเหตูติ อตฺโถฯ ตํภาวนาเหตุกา หิ วิชฏนกิริยาติฯ ยทา ปน โลกุตฺตรา อธิปฺเปตา, ตทา เกวลํ วตฺตมานภาวนิทฺเทโสฯ ตทุภยภาวนาสมกาลเมว หิ ตณฺหาชฏาวิชฏนํฯ

‘‘อาตาปี นิปโก’’ติ อิทํ ยถาวุตฺตภาวนาย อุปการกธมฺมกิตฺตนํฯ กมฺมฏฺฐานํ อนุยุญฺชนฺตสฺส หิ วีริยํ สติ สมฺปชญฺญนฺติ อิเม ตโย ธมฺมา พหูปการาฯ วีริยูปตฺถทฺธญฺหิ กมฺมฏฺฐานํ สติสมฺปชญฺญานุปาลิตํ น ปริปตติ, อุปริ จ วิเสสํ อาวหติฯ ปติฏฺฐาสิทฺธิยา เจตฺถ สทฺธาสิทฺธิ, สทฺธูปนิสฺสยตฺตา สีลสฺส, วีริยาทิสิทฺธิยา จฯ น หิ สทฺเธยฺยวตฺถุํ อสทฺทหนฺตสฺส ยถาวุตฺตวีริยาทโย สมฺภวนฺติ, ตถา สมาธิปิฯ ยถา หิ เหตุภาวโต วีริยาทีหิ สทฺธาสิทฺธิ, เอวํ ผลภาวโต เตหิ สมาธิสิทฺธิฯ วีริยาทีสุ หิ สมฺปชฺชมาเนสุ สมาธิ สมฺปนฺโนว โหติ อสมาหิตสฺส ตทภาวโตฯ กถํ ปเนตฺถ สติสิทฺธิ? นิปกคฺคหณโตฯ ติกฺขวิสทภาวปฺปตฺตา หิ สติ ‘‘เนปกฺก’’นฺติ วุจฺจติฯ ยถาห ‘‘ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคโต’’ติฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘เนปกฺกํ ปญฺญา’’ติ อยมตฺโถ ทสฺสิโตฯ ตคฺคหเณเนว สติปิ คหิตาว โหติฯ น หิ สติวิรหิตา ปญฺญา อตฺถีติฯ อปเร ปน ‘‘สปญฺโญ’’ติ อิมินาว ปาริหาริกปญฺญาปิ คยฺหตีติ ‘‘นิปโก’’ติ ปทสฺส ‘‘สโต’’ติ อตฺถํ วทนฺติฯ ยทิปิ กิเลสานํ ปหานํ อาตาปนํ, ตํ สมฺมาทิฏฺฐิอาทีนมฺปิ อตฺเถวฯ

อาตปฺปสทฺโท วิย ปน อาตาปสทฺโท วีริเยเยว นิรุฬฺโหติ อาห ‘‘อาตาปีติ วีริยวา’’ติฯ อถ วา ปฏิปกฺขปฺปหาเน สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อพฺภุสฺสหนวเสน ปวตฺตมานสฺส วีริยสฺส สาติสยํ ตทาตาปนนฺติ วีริยเมว ตถา วุจฺจติ, น อญฺเญ ธมฺมาฯ อาตาปีติ จายมีกาโร ปสํสาย, อติสยสฺส วา ทีปโกฯ วีริยวาติ วา-สทฺโทปิ ตทตฺโถ เอว ทฏฺฐพฺโพฯ เตน สมฺมปฺปธานสมงฺคิตา วุตฺตา โหติฯ เตนาห ‘‘กิเลสานํ อาตาปนปริตาปนฏฺเฐนา’’ติฯ อาตาปนคฺคหเณน เจตฺถ อารมฺภ ธาตุมาห อาทิโต วีริยารมฺโภติ กตฺวา, ปริตาปนคฺคหเณน นิกฺกมปรกฺกมธาตุโย สพฺพโส ปฏิปกฺขโต นิกฺขนฺตตํ, อุปรูปริ วิเสสปฺปตฺติญฺจ อุปาทายฯ นิปยติ วิโสเสติ ปฏิปกฺขํ, ตโต วา อตฺตานํ นิปาติ รกฺขตีติ นิปโก, สมฺปชาโนฯ กมฺมฏฺฐานสฺส ปริหรเณ นิยุตฺตาติ ปาริหาริกาฯ

อภิกฺกมาทีนิ สพฺพกิจฺจานิ สาตฺถกสมฺปชญฺญาทิวเสน ปริจฺฉิชฺช เนตีติ สพฺพกิจฺจปริณายิกาฯ กมฺมฏฺฐานสฺส วา อุคฺคโห ปริปุจฺฉา ภาวนารมฺโภ มนสิการวิธิ, ตตฺถ จ สกฺกจฺจการิตา สาตจฺจการิตา สปฺปายการิตา นิมิตฺตกุสลตา ปหิตตฺตตา อนฺตราอสงฺโกโจ อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา วีริยสมตาปาทนํ วีริยสมตาโยชนนฺติ เอวมาทีนํ สพฺเพสํ กิจฺจานํ ปริณายิกา สพฺพกิจฺจปริณายิกาฯ ภยํ อิกฺขตีติ ภิกฺขูติ สาธารณโต ภิกฺขุลกฺขณกถเนน ปฏิปตฺติยาว ภิกฺขุภาโว, น ภิกฺขกภินฺนปฏธราทิภาเวนาติ ทสฺเสติฯ เอวํ หิ กตกิจฺจานํ สามเณราทีนํ, ปฏิปนฺนานญฺจ อปพฺพชิตานมฺปิ สงฺคโห กโต โหติฯ อิธ ปน ปฏิปชฺชนกวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ภินฺทติ ปาปเก อกุสเล ธมฺเมติ วา ภิกฺขุฯ โส อิมํ วิชฏเยติ โย นโร สปฺปญฺโญ สีเล ปติฏฺฐาย อาตาปี นิปโก จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวยนฺติ วุตฺโต, โส ภิกฺขุ อิมํ ตณฺหาชฏํ วิชฏเยติ สมฺพนฺโธฯ อิทานิ ตมฺปิ วิชฏนํ เวฬุคุมฺพวิชฏเนน อุปเมตฺวา ทสฺเสตุํ คาถาย ยถาวุตฺเต สีลาทิธมฺเม ‘‘อิมินา จ สีเลนา’’ติอาทินา ปจฺจามสติฯ ตตฺถ ยสฺมา โยคาวจรสนฺตานคตา นานากฺขณิกา มิสฺสกา สีลาทิธมฺมา คาถาย คหิตา, ตสฺมา เต เอกจฺจํ คณฺหนฺโต ‘‘ฉหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต’’ติ อาหฯ

น หิ เต ฉ ธมฺมา เอกสฺมิํ สนฺตาเน เอกสฺมิํ ขเณ ลพฺภนฺติฯ ยสฺมา จ ปุคฺคลาธิฏฺฐาเนน คาถา ภาสิตา, ตสฺมา ปุคฺคลาธิฏฺฐานเมว อุปมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เสยฺยถาปิ นาม ปุริโส’’ติอาทิมาห ฯ ตตฺถ สุนิสิตนฺติ สุฏฺฐุ นิสิตํ, อติวิย ติขิณนฺติ อตฺโถฯ สตฺถสฺส นิสานสิลายํ นิสิตตรภาวกรณํ, พาหุพเลน จสฺส อุกฺขิปนนฺติ อุภยมฺเปตํ อตฺถาปนฺนํ กตฺวา อุปมา วุตฺตาติ ตทุภยํ อุปเมยฺเย ทสฺเสนฺโต ‘‘สมาธิสิลายํ สุนิสิตํ…เป.… ปญฺญาหตฺเถน อุกฺขิปิตฺวา’’ติ อาหฯ สมาธิคุเณน หิ ปญฺญาย ติกฺขภาโวฯ เตนาห ภควา ‘‘สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ (สํ. นิ. 3.5; 4.99; 5.1071; เนตฺติ. 40; มิ. ป. 2.1.14)ฯ วีริยญฺจสฺสา อุปตฺถมฺภกํ ปคฺคณฺหนโตฯ วิชเฏยฺยาติ วิชเฏตุํ สกฺกุเณยฺยฯ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาย หิ วตฺตมานาย โยคาวจโร ตณฺหาชฏํ วิชเฏตุํ สมตฺโถ นามฯ วิชฏนํ เจตฺถ สมุจฺเฉทวเสน ปหานนฺติ อาห ‘‘สญฺฉินฺเทยฺย สมฺปทาเลยฺยา’’ติฯ ทกฺขิณํ อรหตีติ ทกฺขิเณยฺโย, อคฺโค จ โส ทกฺขิเณยฺโย จาติ อคฺคทกฺขิเณยฺโย, อคฺคา วา ทกฺขิณา อคฺคทกฺขิณา, ตํ อรหตีติ อคฺคทกฺขิเณยฺโยฯ

[5] ตตฺราติ ตสฺสํ คาถายํฯ อยนฺติ ‘‘นโร’’ติ จ ‘‘ภิกฺขู’’ติ จ วุตฺโต โยคาวจโรฯ ปุน ตตฺราติ ตสฺสํ ปญฺญายํฯ อสฺสาติ ภิกฺขุโนฯ กตฺตริ เจตํ สามิวจนํ, อเนนาติ อตฺโถฯ กรณียํ นตฺถิ วิเสสาธานสฺส ติเหตุกปฏิสนฺธิปญฺญาย อภาวโตฯ เตนาห ‘‘ปุริมกมฺมานุภาเวเนว หิสฺส สา สิทฺธา’’ติฯ เตนาติ โยคินาฯ ภาวนายํ สตตปวตฺติตวีริยตาย สาตจฺจการินาฯ ปญฺญาวเสนาติ ยถาวุตฺตเนปกฺกสงฺขาตปญฺญาวเสนฯ ยํ กิญฺจิ กตฺตพฺพํ, ตสฺส สพฺพสฺส สมฺปชานวเสเนว กรณสีโล, ตตฺถ วา สมฺปชานกาโร เอตสฺส อตฺถิ, สมฺปชานสฺส วา อสมฺโมหสฺส การโก อุปฺปาทโกติ สมฺปชานการี, เตน สมฺปชานการินาฯ อตฺราติ อสฺสํ คาถายํฯ สีลาทิสมฺปาทเน วีริยสฺส เตสํ องฺคภาวโต ตํ วิสุํ อคฺคเหตฺวา ‘‘สีลสมาธิปญฺญามุเขนา’’ติ วุตฺตํฯ

‘‘วิสุทฺธิมคฺคํ ทสฺเสตี’’ติ อวิภาคโต เทสนาย ปิณฺฑตฺถํ วตฺวา ปุน ตํ วิภาคโต ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺตาวตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เอตฺตาวตาติ เอตฺตกาย เทสนายฯ สิกฺขาติ สิกฺขิตพฺพฏฺเฐน สิกฺขาฯ สิกฺขนํ เจตฺถ อาเสวนํ ทฏฺฐพฺพํฯ

สีลาทิธมฺเมหิ สํวรณาทิวเสน อาเสวนฺโต เต สิกฺขตีติ วุจฺจติฯ สาสนนฺติ ปฏิปตฺติสาสนํฯ อุปนิสฺสโย พลวการณํฯ วชฺชนํ อนุปคมนํฯ เสวนา ภาวนาฯ ปฏิปกฺโขติ ปหายกปฏิปกฺโขฯ ยทิปิ คาถายํ ‘‘สีเล’’ติ สามญฺญโต วุตฺตํ, น ‘‘อธิสีเล’’ติฯ ตํ ปน ตณฺหาชฏาวิชฏนสฺส ปติฏฺฐาภูตํ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘สีเลน อธิสีลสิกฺขา ปกาสิตา’’ติฯ ภวคามิ หิ สีลํ สีลเมว, วิภวคามิ สีลํ อธิสีลสิกฺขาฯ สามญฺญโชตนา หิ วิเสเส อวติฏฺฐตีติฯ เอส นโย เสสสิกฺขาสุปิฯ

สีเลนาติ อธิสีลสิกฺขาภูเตน สีเลนฯ ตํ หิ อนญฺญสาธารณตาย สาสนสฺส อาทิกลฺยาณตํ ปกาเสติ, น ยมนิยมาทิมตฺตํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สีลญฺจ สุวิสุทฺธํ, สพฺพปาปสฺส อกรณ’’นฺติ จฯ กุสลานนฺติ มคฺคกุสลานํฯ กุสลานนฺติ วา อนวชฺชานํฯ เตน อริยผลธมฺมานมฺปิ สงฺคโห สิทฺโธ โหติฯ สพฺพปาปสฺส อกรณนฺติ สพฺพสฺสาปิ สาวชฺชสฺส อกิริยา อนชฺฌาปชฺชนํฯ เอเตน จาริตฺตวาริตฺตเภทสฺส สพฺพสฺส สีลสฺส คหณํ กตํ โหติฯ กตฺตพฺพากรณมฺปิ หิ สาวชฺชเมวาติฯ อาทิวจนโตติ คาถายํ วุตฺตสมาธิปญฺญานํ อาทิมฺหิ วจนโตฯ อาทิภาโว จสฺส ตมฺมูลกตฺตา อุตฺตริมนุสฺสธมฺมานํฯ อาทีนํ วา วจนํ อาทิวจนํฯ อาทิสทฺเทน เจตฺถ ‘‘สีลํ สมาธิ ปญฺญา จ, วิมุตฺติ จ อนุตฺตรา’’ติ (ที. นิ. 2.186) เอวมาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ สีลสฺส วิสุทฺธตฺตา วิปฺปฏิสาราทิเหตูนํ ทูรีกรณโต อวิปฺปฏิสาราทิคุณาวหํฯ ‘‘อวิปฺปฏิสาราทิคุณาวหตฺตา’’ติ เอเตน น เกวลํ สีลสฺส กลฺยาณตาว วิภาวิตา, อถ โข อาทิภาโวปีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา หิสฺส สุตฺเต (ปริ. 366) อวิปฺปฏิสาราทีนํ วิมุตฺติญาณปริโยสานานํ ปรมฺปรปจฺจยตา วุตฺตาฯ สมาธินาติ อธิจิตฺตสิกฺขาภูเตน สมาธินาฯ สกลํ สาสนํ สงฺคเหตฺวา ปวตฺตาย คาถาย อาทิปเทน อาทิมฺหิ ปฏิปชฺชิตพฺพสฺส สีลสฺส, ตติยปเทน ปริโยสาเน ปฏิปชฺชิตพฺพาย ปญฺญาย คหิตตฺตา มชฺเฌ ปฏิปชฺชิตพฺโพ สมาธิ ปาริเสสโต ทุติยปเทน คยฺหตีติ ‘‘กุสลสฺส อุปสมฺปทาติอาทิวจนโต หิ สมาธิ สาสนสฺส มชฺเฌ’’ติ วุตฺตํ, น กุสลสทฺทสฺส สมาธิปริยายตฺตาฯ

ปุพฺพูปนิสฺสยวโต หิ สมาหิตตาทิอฏฺฐงฺคสมนฺนาคเมน อภินีหารกฺขมตา สมาธิสฺส อิทฺธิวิธาทิคุณาวหตฺตํ, อคฺคมคฺคปญฺญาย อธิคตาย ยทตฺถํ ปพฺพชติ, ตํ ปริโยสิตนฺติ ปญฺญา สาสนสฺส ปริโยสานํฯ เตนาห ภควา ‘‘สิกฺขานิสํสมิทํ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ สทฺธาธิปเตยฺยํ ปญฺญุตฺตรํ วิมุตฺติสาร’’นฺติ (อ. นิ. 4.245)ฯ สกํ จิตฺตํ สจิตฺตํ, สจิตฺตสฺส สพฺพโส กิเลสานํ สมุจฺฉินฺทเนน วิโสธนํ สจิตฺตปริโยทาปนํฯ เอวํ ปน ปญฺญากิจฺเจ มตฺถกปฺปตฺเต อุตฺตริ กรณียาภาวโต สาสนสฺส ปญฺญุตฺตรตา เวทิตพฺพาฯ ตาทิภาวาวหนโตติ ยาทิโส อิฏฺเฐสุ, ลาภาทีสุ จ อนุนยาภาวโต, ตาทิโส อนิฏฺเฐสุ, อลาภาทีสุ จ ปฏิฆาภาวโตฯ ตโต เอว วา ยาทิโส อนาปาถคเตสุ อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ, ตาทิโส อาปาถคเตสุปีติ ตาทีฯ ตสฺส ภาโว ตาทิภาโว, ตสฺส อาวหนโตฯ วาเตนาติ วาตเหตุฯ น สมีรตีติ น จลติฯ น สมิญฺชนฺตีติ น ผนฺทนฺติ, กุโต จลนนฺติ อธิปฺปาโยฯ

ตถาติ ยถา สีลาทโย อธิสีลสิกฺขาทีนํ ปกาสกา, ตถา เตวิชฺชตาทีนํ อุปนิสฺสยสฺสาติ เตสํ ปกาสนาการูปสํหารตฺโถ ตถา-สทฺโทฯ ยสฺมา สีลํ วิสุชฺฌมานํ สติสมฺปชญฺญพเลน, กมฺมสฺสกตญาณพเลน จ สํกิเลสมลโต วิสุชฺฌติ ปาริปูริญฺจ คจฺฉติ, ตสฺมา สีลสมฺปทา สิชฺฌมานา อุปนิสฺสยสมฺปตฺติภาเวน สติพลํ, ญาณพลญฺจ ปจฺจุปฏฺฐเปตีติ ตสฺสา วิชฺชตฺตยูปนิสฺสยตา เวทิตพฺพา สภาคเหตุสมฺปาทนโตฯ สติเนปกฺเกน หิ ปุพฺเพนิวาสวิชฺชาสิทฺธิ, สมฺปชญฺเญน สพฺพกิจฺเจสุ สุทิฏฺฐการิตาปริจเยน จุตูปปาตญาณานุพนฺธาย ทุติยวิชฺชาสิทฺธิ, วีติกฺกมาภาเวน สํกิเลสปฺปหานสพฺภาวโต วิวฏฺฏูปนิสฺสยตาวเสน อชฺฌาสยสุทฺธิยา ตติยวิชฺชาสิทฺธิฯ ปุเรตรํ สิทฺธานํ สมาธิปญฺญานํ ปาริปูริํ วินา สีลสฺส อาสวกฺขยญาณูปนิสฺสยตา สุกฺขวิปสฺสกขีณาสเวหิ ทีเปตพฺพาฯ สมาธิปญฺญา วิย อภิญฺญาปฏิสมฺภิทานํ สีลํ น สภาคเหตูติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘น ตโต ปร’’นฺติฯ ‘‘สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ (สํ. นิ. 3.5; 4.99; เนตฺติ. 40; มิ. ป. 2.1.14) วจนโต สมาธิสมฺปทา ฉฬภิญฺญตาย อุปนิสฺสโยฯ ปญฺญา วิย ปฏิสมฺภิทานํ สมาธิ น สภาคเหตูติ วุตฺตํ ‘‘น ตโต ปร’’นฺติฯ

‘‘โยคา เว ชายเต ภูรี’’ติ (ธ. ป. 282) วจนโต ปุพฺพโยเคน, ครุวาสเทสภาสากโอสลฺลอุคฺคหปริปุจฺฉาทีหิ จ ปริภาวิตา ปญฺญาสมฺปตฺติ ปฏิสมฺภิทาปเภทสฺส อุปนิสฺสโย ปจฺเจกโพธิสมฺมาสมฺโพธิโยปิ ปญฺญาสมฺปตฺติสนฺนิสฺสยาติ ปญฺญาย อนธิคนฺตพฺพสฺส วิเสสสฺส อภาวโต, ตสฺสา จ ปฏิสมฺภิทาปเภทสฺส เอกนฺติกการณโต เหฏฺฐา วิย ‘‘น ตโต ปร’’นฺติ อวตฺวา ‘‘น อญฺเญน การเณนา’’ติ วุตฺตํฯ

เอตฺถ จ ‘‘สีลสมฺปตฺติญฺหิ นิสฺสายา’’ติ วุตฺตตฺตา ยสฺส สมาธิวิชมฺภนภูตา อนวเสสา ฉ อภิญฺญา น อิชฺฌนฺติ, ตสฺส อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสน น สมาธิสมฺปทา อตฺถีติฯ สติปิ วิชฺชานํ อภิญฺเญกเทสภาเว สีลสมฺปตฺติสมุทาคตา เอว ติสฺโส วิชฺชา คหิตาฯ ยถา หิ ปญฺญาสมฺปตฺติสมุทาคตา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนสฺส มคฺเคเนว อิชฺฌนฺติ, มคฺคกฺขเณ เอว ตาสํ ปฏิลภิตพฺพโต, เอวํ สีลสมฺปตฺติสมุทาคตา ติสฺโส วิชฺชา สมาธิสมฺปตฺติสมุทาคตา จ ฉ อภิญฺญา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนสฺส มคฺเคเนว อิชฺฌนฺตีติ มคฺคาธิคเมเนว ตาสํ อธิคโม เวทิตพฺโพฯ ปจฺเจกพุทฺธานํ, สมฺมาสมฺพุทฺธานญฺจ ปจฺเจกโพธิสมฺมาสมฺโพธิสมธิคมสทิสา หิ อิเมสํ อริยานํ อิเม วิเสสาธิคมาติฯ วินยสุตฺตาภิธมฺเมสุ สมฺมาปฏิปตฺติยา เตวิชฺชตาทีนํ อุปนิสฺสยตาปิ ยถาวุตฺตวิธินา เวทิตพฺพาฯ

สมฺปนฺนสีลสฺส กามเสวนาภาวโต สีเลน ปฐมนฺตวิวชฺชนํ วุตฺตํฯ เยภุยฺเยน หิ สตฺตา กามเหตุ ปาณาติปาตาทิวเสนาปิ อสุทฺธปโยคา โหนฺติฯ ฌานสุขลาภิโน กายกิลมถสฺส สมฺภโว เอว นตฺถีติ สมาธินา ทุติยนฺตวิวชฺชนํ วุตฺตํ ฌานสมุฏฺฐานปณีตรูปผุฏกายตฺตาฯ ปญฺญายาติ มคฺคปญฺญายฯ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน หิ เอกํสโต อริยมคฺโคว มชฺฌิมา ปฏิปตฺติ นามฯ เอวํ สนฺเตปิ โลกิยปญฺญาวเสนปิ อนฺตทฺวยวิวชฺชนํ วิภาเวตพฺพํฯ

สีลํ ตํสมงฺคิโน กามสุคตีสุเยว นิพฺพตฺตาปนโต จตูหิ อปาเยหิ วิมุตฺติยา การณนฺติ อาห ‘‘สีเลน อปายสมติกฺกมนุปาโย ปกาสิโต โหตี’’ติฯ น หิ ปาณาติปาตาทิปฏิวิรติ ทุคฺคติปริกิเลสํ อาวหติฯ สมาธิ ตํสมงฺคิโน มหคฺคตภูมิยํเยว นิพฺพตฺตาปเนน สกลกามภวโต วิโมเจตีติ วุตฺตํ ‘‘สมาธินา กามธาตุสมติกฺกมนุปาโย ปกาสิโต โหตี’’ติฯ น หิ กามาวจรกมฺมสฺส อนุพลปฺปทายีนํ กามจฺฉนฺทาทีนํ วิกฺขมฺภกํ ฌานํ กามธาตุปริกิเลสาวหํ โหติฯ

น เจตฺถ อุปจารชฺฌานํ นิทสฺเสตพฺพํ, อปฺปนาสมาธิสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ นาปิ ‘‘สีเลเนว อติกฺกมิตพฺพสฺส อปายภวสฺส สมาธินา อติกฺกมิตพฺพตา’’ติ วจโนกาโสฯ สุคติภวมฺปิ อติกฺกมนฺตสฺส ทุคฺคติสมติกฺกมเน กา กถาติฯ สพฺพภวสมติกฺกมนุปาโยติ กามภวาทีนํ นวนฺนมฺปิ ภวานํ สมติกฺกมนุปาโย สีลสมาธีหิ อติกฺกนฺตาปิ ภวา อนติกฺกนฺตา เอว, การณสฺส อปหีนตฺตาฯ ปญฺญาย ปนสฺส สุปฺปหีนตฺตา เต สมติกฺกนฺตา เอวฯ

ตทงฺคปฺปหานวเสนาติ ทีปาโลเกเนว ตมสฺส ปุญฺญกิริยวตฺถุคเตน เตน เตน กุสลงฺเคน ตสฺส ตสฺส อกุสลงฺคสฺส ปหานวเสนฯ สมาธินา วิกฺขมฺภนปฺปหานวเสนาติ อุปจารปฺปนาเภเทน สมาธินา ปวตฺตินิวารเณน ฆฏปฺปหาเรเนว ชลตเล เสวาลสฺส เตสํ เตสํ นีวรณาทิธมฺมานํ ปหานวเสนฯ ปญฺญายาติ อริยมคฺคปญฺญายฯ สมุจฺเฉทปฺปหานวเสนาติ จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ ภาวิตตฺตา ตํตํมคฺควโต อตฺตโน สนฺตาเน ‘‘ทิฏฺฐิคตานํ ปหานายา’’ติอาทินา (ธ. ส. 277) วุตฺตสฺส สมุทยปกฺขิยสฺส กิเลสคณสฺส อจฺจนฺตํ อปฺปวตฺติสงฺขาตสมุจฺฉินฺทนปฺปหานวเสนฯ

กิเลสานํ วีติกฺกมปฏิปกฺโขติ สํกิเลสธมฺมานํ, กมฺมกิเลสานํ วา โย กายวจีทฺวาเรสุ วีติกฺกโม อชฺฌาจาโร, ตสฺส ปฏิปกฺโข สีเลน ปกาสิโต โหติ, อวีติกฺกมสภาวตฺตา สีลสฺสฯ โอกาสาทานวเสน กิเลสานํ จิตฺเต กุสลปฺปวตฺติํ ปริยาทิยิตฺวา อุฏฺฐานํ ปริยุฏฺฐานํฯ ตํ สมาธิ วิกฺขมฺเภตีติ อาห ‘‘สมาธินา ปริยุฏฺฐานปฏิปกฺโข ปกาสิโต โหตี’’ติ, สมาธิสฺส ปริยุฏฺฐานปฺปหายกตฺตาฯ อปฺปหีนภาเวน สนฺตาเน อนุ อนุ สยนโต การณลาเภ อุปฺปตฺติรหา อนุสยา, เต ปน อนุรูปํ การณํ ลทฺธา อุปฺปชฺชนารหา ถามคตา กามราคาทโย สตฺต กิเลสา เวทิตพฺพาฯ เต อริยมคฺคปญฺญาย สพฺพโส ปหียนฺตีติ อาห ‘‘ปญฺญาย อนุสยปฏิปกฺโข ปกาสิโต โหตี’’ติฯ

กายทุจฺจริตาทิ ทุฏฺฐุ จริตํ, กิเลเสหิ วา ทูสิตํ จริตนฺติ ทุจฺจริตํ, ตเมว ยตฺถ อุปฺปนฺนํ, ตํ สนฺตานํ สํกิเลเสติ วิพาธติ, อุปตาเปติ จาติ สํกิเลโส, ตสฺส วิโสธนํ สีเลน ตทงฺควเสน ปหานํ วีติกฺกมปฏิปกฺขตฺตา สีลสฺสฯ

ตณฺหาสํกิเลสสฺส วิโสธนํ วิกฺขมฺภนวเสน ปหานํ ปริยุฏฺฐานปฏิปกฺขตฺตา สมาธิสฺส, ตณฺหาย จสฺส อุชุวิปจฺจนิกภาวโตฯ ทิฏฺฐิสํกิเลสสฺส วิโสธนํ สมุจฺเฉทวเสน ปหานํ อนุสยปฏิปกฺขตฺตา ปญฺญาย, ทิฏฺฐิคตานญฺจ อยาถาวคาหีนํ ยาถาวคาหินิยา ปญฺญาย อุชุวิปจฺจนิกภาวโตฯ

การณนฺติ อุปนิสฺสยปจฺจโยฯ สีเลสุ ปริปูรการีติ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส อาทิภูตตฺตา อาทิพฺรหฺมจริยกานํ ปาราชิกสงฺฆาทิเสสสงฺขาตานํ มหาสีลสิกฺขาปทานํ อวีติกฺกมนโต ขุทฺทานุขุทฺทกานํ อาปชฺชเน สหสาว เตหิ วุฏฺฐาเนน สีเลสุ ยํ กตฺตพฺพํ, ตํ ปริปูรํ สมตฺถํ กโรตีติ สีเลสุ ปริปูรการีฯ ตถา สกทาคามีติ ‘‘สีเลสุ ปริปูรการี’’ติ เอตํ อุปสํหรติ ตถา-สทฺเทนฯ เอเต หิ ทฺเว อริยา สมาธิปาริปนฺถิกานํ กามราคพฺยาปาทานํ ปญฺญาปาริปนฺถิกสฺส สจฺจปฏิจฺฉาทกโมหสฺส สพฺพโส อสมูหตตฺตา สมาธิํ, ปญฺญญฺจ ภาเวนฺตาปิ สมาธิปญฺญาสุ ยํ กตฺตพฺพํ, ตํ มตฺตโส ปมาเณน ปเทสมตฺตเมว กโรนฺตีติ สมาธิสฺมิํ, ปญฺญาย จ มตฺตโส การิโน ‘‘สีเลสุ ปริปูรการิโน’’อิจฺเจว วุจฺจนฺติฯ อนาคามี ปน กามราคพฺยาปาทานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา สมาธิสฺมิํ ปริปูรการีฯ อรหา สพฺพโส สมฺโมหสฺส สุสมูหตตฺตา ปญฺญาย ปริปูรการีฯ

วุตฺตํ เหตํ ภควตา (อ. นิ. 3.87) –

‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีเลสุ ปริปูรการี โหติ, สมาธิสฺมิํ มตฺตโส การี, ปญฺญาย มตฺตโส การีฯ โส ยานิ ตานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ, ตานิ อาปชฺชติปิ วุฏฺฐาติปิฯ ตํ กิสฺส เหตุ? น หิ เมตฺถ, ภิกฺขเว, อภพฺพตา วุตฺตาฯ ยานิ จ โข ตานิ สิกฺขาปทานิ อาทิพฺรหฺมจริยกานิ พฺรหฺมจริยสารุปฺปานิ, ตตฺถ ธุวสีโล จ โหติ ฐิตสีโล จ, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุฯ โส ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณฯ อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีเลสุ…เป.… โส ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา สกทาคามี โหติฯ สกิเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติฯ

อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีเลสุ ปริปูรการี โหติ, สมาธิสฺมิํ ปริปูรการี, ปญฺญาย มตฺตโส การีฯ โส ยานิ ตานิ…เป.… สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุฯ โส ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ…เป.… อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกาฯ อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีเลสุ ปริปูรการี โหติ, สมาธิสฺมิํ ปริปูรการี, ปญฺญาย ปริปูรการีฯ โส ยานิ ตานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ…เป.… สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุฯ โส อาสวานํ ขยา…เป.… อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติฯ

‘‘กถ’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา สิกฺขาทิเก วิภชิตฺวา วุตฺตเมวตฺถํ นิคเมตุํ ‘‘เอว’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อญฺเญ จาติ ตโย วิเวกา, ตีณิ กุสลมูลานิ, ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ, ตีณิ อินฺทฺริยานีติ เอวมาทโย, สิกฺขตฺติกาทีหิ อญฺเญ จ คุณตฺติกาฯ เอวรูปาติ ยาทิสกา สิกฺขตฺติกาทโย อิธ สีลาทีหิ ปกาสิตา โหนฺติ, เอทิสาฯ

เอตฺถ หิ วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิตสฺส สีลสฺส อิธาธิปฺเปตตฺตา สีเลน กายวิเวโก ปกาสิโต โหติ, สมาธินา จิตฺตวิเวโก, ปญฺญาย อุปธิวิเวโกฯ ตถา สีเลน อโทโส กุสลมูลํ ปกาสิตํ โหติ, ติติกฺขปฺปธานตาย, อปรูปฆาตสภาวตาย จ สีลสฺสฯ สมาธินา อโลโภ กุสลมูลํ, โลภปฏิปกฺขโต, อโลภปธานตาย จ สมาธิสฺสฯ ปญฺญาย ปน อโมโหเยวฯ สีเลน จ อนิมิตฺตวิโมกฺขมุขํ ปกาสิตํ โหติฯ อโทสปฺปธานํ หิ สีลสมฺปทํ นิสฺสาย โทเส อาทีนวทสฺสิโน อนิจฺจานุปสฺสนา สุเขเนว อิชฺฌติ, อนิจฺจานุปสฺสนา จ อนิมิตฺตวิโมกฺขมุขํฯ สมาธินา อปฺปณิหิตวิโมกฺขมุขํฯ ปญฺญาย สุญฺญตวิโมกฺขมุขํฯ อโลภปฺปธานํ หิ กามนิสฺสรณํ สมาธิสมฺปทํ นิสฺสาย กาเมสุ อาทีนวทสฺสิโน ทุกฺขานุปสฺสนา สุเขเนว อิชฺฌติ, ทุกฺขานุปสฺสนา จ อปฺปณิหิตวิโมกฺขมุขํฯ ปญฺญาสมฺปทํ นิสฺสาย อนตฺตานุปสฺสนา สุเขเนว อิชฺฌติ, อนตฺตานุปสฺสนา จ สุญฺญตวิโมกฺขมุขํฯ ตถา สีเลน อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ ปกาสิตํ โหติฯ ตํ หิ สีเลสุ ปริปูรการิโน อฏฺฐมกสฺส อินฺทฺริยํฯ สมาธินา อญฺญินฺทฺริยํฯ ตํ หิ อุกฺกํสคตํ สมาธิสฺมิํ ปริปูรการิโน อนาคามิโน, อคฺคมคฺคฏฺฐสฺส จ อินฺทฺริยํฯ ปญฺญาย อญฺญาตาวินฺทฺริยํ ปกาสิตํ โหติฯ ตทุปฺปตฺติยา หิ อรหา ปญฺญาย ปริปูรการีติฯ อิมินา นเยน อญฺเญ จ เอวรูปา คุณตฺติกา สีลาทีหิ ปกาเสตพฺพาฯ

1. สีลนิทฺเทสวณฺณนา

สีลสรูปาทิกถาวณฺณนา

[6] เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรนฯ อเนกคุณสงฺคาหเกนาติ อธิสีลสิกฺขาทีนํ, อญฺเญสญฺจ อเนเกสํ คุณานํ สงฺคาหเกนฯ สีลสมาธิปญฺญามุเขนาติ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 277; เถรคา. 676; เนตฺติ. 5) วิย วิปสฺสนามตฺตาทิมุเขน สงฺเขปโต อเทเสตฺวา สีลสมาธิปญฺญามุเขน เทสิโตปิ, สตฺตติํสายปิ วา โพธิปกฺขิยธมฺมานํ วิสุทฺธิมคฺคนฺโตคธตฺตา ตตฺถ สีลสมาธิปญฺญา มุขํ ปมุขํ กตฺวา เทสิโตปิฯ เอเตน สีลสมาธิปญฺญาสุ อวเสสโพธิปกฺขิยธมฺมานํ สภาวโต, อุปการโต จ อนฺโตคธภาโว ทีปิโตติ เวทิตพฺพํฯ อติสงฺเขปเทสิโตเยว โหติ สภาววิภาคาทิโต อวิภาวิตตฺตาฯ นาลนฺติ น ปริยตฺตํ น สมตฺถํฯ สพฺเพสนฺติ นาติสงฺเขปนาติวิตฺถารรุจีนมฺปิ, วิปญฺจิตญฺญุเนยฺยานมฺปิ วาฯ สงฺเขปเทสนา หิ สํขิตฺตรุจีนํ, อุคฺฆฏิตญฺญูนํเยว จ อุปการาย โหติ, น ปนิตเรสํฯ อสฺส วิสุทฺธิมคฺคสฺสฯ ปุจฺฉนฏฺเฐน ปญฺหา, กิริยา กรณํ กมฺมํ, ปญฺหาว กมฺมํ ปญฺหากมฺมํ, ปุจฺฉนปโยโคฯ

กิํ สีลนฺติ สรูปปุจฺฉาฯ เกนฏฺเฐน สีลนฺติ เกน อตฺเถน สีลนฺติ วุจฺจติ, ‘‘สีล’’นฺติ ปทํ กํ อภิเธยฺยํ นิสฺสาย ปวตฺตนฺติ อตฺโถฯ ตยิทํ สีลํ สภาวโต, กิจฺจโต, อุปฏฺฐานาการโต, อาสนฺนการณโต จ กถํ ชานิตพฺพนฺติ อาห ‘‘กานสฺส ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานานี’’ติฯ ปฏิปตฺติ นาม ทิฏฺฐานิสํเส เอว โหตีติ อาห ‘‘กิมานิสํส’’นฺติฯ กติวิธนฺติ ปเภทปุจฺฉาฯ วิภาควนฺตานํ หิ สภาววิภาวนํ วิภาคทสฺสนมุเขเนว โหตีติฯ โวทานํ วิสุทฺธิฯ สา จ สํกิเลสมลวิมุตฺติฯ ตํ อิจฺฉนฺเตน ยสฺมา อุปายโกสลฺลตฺถินา อนุปายโกสลฺลํ วิย สํกิเลโส ชานิตพฺโพติ อาห ‘‘โก จสฺส สํกิเลโส’’ติฯ

ตตฺราติ ตสฺมิํ, ตสฺส วา ปญฺหากมฺมสฺสฯ วิสฺสชฺชนนฺติ วิวรณํฯ ปุจฺฉิโต หิ อตฺโถ อวิภาวิตตฺตา นิคูฬฺโห มุฏฺฐิยํ กโต วิย ติฏฺฐติฯ ตสฺส วิวรณํ วิสฺสชฺชนํ วิภูตภาวการณโตฯ