5. เสสกสิณนิทฺเทสวณฺณนา

อาโปกสิณกถาวณฺณนา

[91] ยถาวิตฺถาริตสฺส อตฺถสฺส อติเทโสปิ วิตฺถารฏฺฐาเนเยว ติฏฺฐตีติ อาห ‘‘วิตฺถารกถา โหตี’’ติฯ อาโปกสิณนฺติ อาโปกสิณชฺฌานํ, อาโปกสิณกมฺมฏฺฐานํ วาฯ สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพนฺติ ปถวีกสิณกมฺมฏฺฐาเน วุตฺตนเยน วิตฺถาเรตพฺพํฯ เอตฺตกมฺปีติ ‘‘กเต วา อกเต วาติ สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพ’’นฺติ เอตฺตกมฺปิ อวตฺวาฯ สามุทฺทิเกน โลณุทเกน ภริโต ชลาสโย โลณีฯ นีลาทิวณฺณสงฺกรปริหรณตฺถํ ‘‘สุทฺธวตฺเถน คหิต’’นฺติ วุตฺตํฯ อญฺญนฺติ ภูมิํ สมฺปตฺตํฯ ตถารูปนฺติ ยาทิสํ อากาสชํ อุทกํ, ตาทิสํฯ เตนาห ‘‘วิปฺปสนฺนํ อนาวิล’’นฺติ, ยํ ปน อุทกนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘น วณฺโณ ปจฺจเวกฺขิตพฺโพ’’ติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปถวีกสิณกถายํ วุตฺตเมวฯ ลกฺขณํ ปน อิธ ปคฺฆรณลกฺขณํ เวทิตพฺพํฯ

วุตฺตนเยเนวาติ ปถวีกสิณภาวนายํ วุตฺตนเยเนวฯ ตรงฺคุฏฺฐานาทิ, เผณมิสฺสตาทิ จ อิธ กสิณโทโสฯ โสติ โยคาวจโรฯ ตสฺสาติ ปฏิภาคนิมิตฺตสฺสฯ

เตโชกสิณกถาวณฺณนา

[92] สินิทฺธานิ สิเนหวนฺตานิฯ สารทารูนิ น เผคฺคุทารูนิฯ ชาลาย จิรฏฺฐิตตฺถํ สินิทฺธสารทารุคฺคหณํฯ ฆฏิกํ ฆฏิกํ กตฺวาติ ขนฺธโส กริตฺวาฯ อาลิมฺเปตฺวาติ ชาเลตฺวาฯ ฆนชาลายาติ อวิรฬวเสน ปวตฺตอคฺคิชาลายํฯ

ปตนสทิสนฺติ ปตมานสทิสํฯ อกเต คณฺหนฺตสฺสาติ วุตฺตนเยน ยถา กสิณมณฺฑลํ ปญฺญายติ, เอวํ อนภิสงฺขเต เกวเล เตชสฺมิํ นิมิตฺตํ คณฺหนฺตสฺสฯ

วาโยกสิณกถาวณฺณนา

[93] วุตฺตญฺเหตนฺติ เอตฺถ หิ-สทฺโท เหตุอตฺโถ, ยสฺมาติ อตฺโถฯ ตสฺส ‘‘ตสฺมา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ อุจฺฉคฺคนฺติ อุจฺฉุเขตฺเต ยถาฐิตานํ อคฺคํฯ เอริตนฺติ วาเตน จลิตํฯ สเมริตนฺติ สพฺพโส จลิตํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ‘‘วาโยกสิณํ…เป.… อุปลกฺเขตี’’ติ เอวํ วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ, ตสฺมาฯ สมสีสฏฺฐิตนฺติ อุปริ ปตฺตานํ วเสน สมสีสํ หุตฺวา ฐิตํฯ เวฬุํ วา รุกฺขํ วาติ เอตฺถาปิ ‘‘สมสีสํ ฐิตํ ฆนปตฺตเวฬุํ วา ฆนปตฺตรุกฺขํ วา’’ติ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํฯ เอกงฺคุลาทิปฺปมาเณสุ เกเสสุ รสฺสภาวโต, ทีฆตเรสุ โอลมฺพนโต, วิรเฬสุ อนุปฺปเวสโต วาตปฺปหาโร น ปญฺญายตีติ จตุรงฺคุลปฺปมาณคฺคหณํ, ฆนคฺคหณญฺจ กตํฯ เอตสฺมิํ ฐาเน ปหรตีติ สติํ ฐเปตฺวาติ อุจฺฉคฺคาทีนํ ปจลนาการคฺคหณมุเขน เตสํ ปหารเก วาตสงฺฆาเต สติํ อุปฏฺฐเปตฺวาฯ ตตฺถ สติํ ฐเปตฺวาติ ตสฺมิํ กายปเทสสฺส สงฺฆฏฺฏนวเสน ปวตฺเต วายุปิณฺเฑ สงฺฆฏฺฏนาการคฺคหณมุเขน สติํ อุปฏฺฐเปตฺวาฯ ‘‘อุสุมวฏฺฏิสทิส’’นฺติ เอเตน ปุริมกสิณสฺส วิย อิมสฺสาปิ นิมิตฺตสฺส สํวิคฺคหตํ ทสฺเสติฯ ‘‘นิจฺจล’’นฺติ อิมินา นิจฺจลภาโวเยว อุคฺคหนิมิตฺตโต อิมสฺส วิเสโสติ ปฏิภาคนิมิตฺตสฺสาปิ อุสุมวฏฺฏิสทิสตาว วิภาวิตา โหติฯ

นีลกสิณกถาวณฺณนา

[94] อญฺชนราชิวฏฺฏาทิ วณฺณธาตุยา วาฯ ตถารูปํ มาลาคจฺฉนฺติ อวิรฬวิกสิตนีลวณฺณปุปฺผสญฺฉนฺนํ ปุปฺผคจฺฉํฯ อิตเรนาติ อกตาธิกาเรนฯ คิริกณฺณิกคฺคหเนน นีลํ คิริกณฺณิกมาหฯ กรณฺฑปฏลํ สมุคฺคปิธานํฯ ปตฺเตหิเยวาติ นีลุปฺปลาทีนํ เกสรวณฺฏานิ อปเนตฺวา เกวเลหิ ปตฺเตหิเยวฯ ปูเรตพฺพนฺติ นีลวณฺณํ วตฺถํ คเหตฺวา ภณฺฑิกํ วิย พนฺธิตฺวา ยถา นีลมณฺฑลํ หุตฺวา ปญฺญายติ, ตถา จงฺโกฏกํ วา กรณฺฑปฏลํ วา ปูเรตพฺพํฯ มุขวฏฺฏิยํ วา อสฺสาติ อสฺส จงฺโกฏกสฺส, กรณฺฑปฏลสฺส วา มุขวฏฺฏิยํ พนฺธิตพฺพํฯ มณิตาลวณฺฏํ อินฺทนีลมณิมยํ ตาลวณฺฏํฯ