ปญฺจกชฺฌานกถาวณฺณนา

[90] ตตฺถาติ ปฐมชฺฌาเนฯ จตุกฺกนยสฺส ทุติยชฺฌาเน วิยาติ จตุกฺกนยสมฺพนฺธินิ ทุติยชฺฌาเน วิยฯ ตํ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวาติ จตุกฺกนเย ทุติยํ ‘‘อวิตกฺกํ วิจารมตฺตํ, อวิตกฺกํ อวิจาร’’นฺติ จ เอวํ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา ปญฺจกนเย ทุติยญฺเจว ตติยญฺจ โหติ อภิธมฺเมติ (ธ. ส. 168) อธิปฺปาโยฯ สุตฺตนฺเตสุ ปน สรูปโต ปญฺจกนโย น คหิโตฯ

กสฺมา ปเนตฺถ นยทฺวยวิภาโค คหิโตติ? อภิธมฺเม นยทฺวยวเสน ฌานานํ เทสิตตฺตาฯ กสฺมา จ ตตฺถ ตถา ตานิ เทสิตานิ? ปุคฺคลชฺฌาสยโต, เทสนาวิลาสโต จฯ สนฺนิปติตเทวปริสาย กิร เยสํ ยถาเทสิเต ปฐมชฺฌาเน วิตกฺโก เอว โอฬาริกโต อุปฏฺฐาสิ, อิตเร สนฺตโตฯ เตสํ อชฺฌาสยวเสน จ จตุรงฺคิกํ อวิตกฺกํ วิจารมตฺตํ ฌานํ เทสิตํฯ เยสํ วิจาโร, เยสํ ปีติ, เยสํ สุขํ โอฬาริกโต อุปฏฺฐาสิ, อิตเร สนฺตโตฯ เตสํ เตสํ อชฺฌาสยวเสน ตติยาทีนิ ฌานานิ เทสิตานิฯ อยํ ตาว ปุคฺคลชฺฌาสโยฯ

ยสฺสา ปน ธมฺมธาตุยา สุปฺปฏิวิทฺธตฺตา ภควา ยสฺมา เทสนาวิลาสปฺปตฺโต, ตสฺมา ญาณมหนฺตตาย เทสนาย สุกุสโล ยํ ยํ องฺคํ ลพฺภติ, ตสฺส ตสฺส วเสน ยถารุจิํ เทสนํ นิยาเมนฺโต จตุกฺกนยวเสน, ปญฺจกนยวเสน จฯ ตตฺถ จ ปญฺจงฺคิกํ ปฐมํ, จตุรงฺคิกํ ทุติยํ, ติวงฺคิกํ ตติยํ, ทุวงฺคิกํ จตุตฺถํ, ทุวงฺคิกเมว ปญฺจมํ ฌานํ เทเสสีติ อยํ เทสนาวิลาโสฯ เอตฺถ จ ปญฺจกนเย ทุติยชฺฌานํ จตุกฺกนเย ทุติยชฺฌานปกฺขิกํ กตฺวา วิภตฺตํ ‘‘ยสฺมิํ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ อวิตกฺกํ วิจารมตฺตํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ (ธ. ส. 168)ฯ กสฺมา? เอกตฺตกายนานตฺตสญฺญีสตฺตาวาสผลตาย ทุติยชฺฌาเนน สมานผลตฺตา, ปฐมชฺฌานสมาธิโต ชาตตฺตา จฯ ปฐมชฺฌานเมว หิ ‘‘กาเมหิ อกุสเลหิ จ วิวิตฺต’’นฺติ ตทภาวา น อิธ ‘‘วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหี’’ติ สกฺกา วตฺตุํ, นาปิ ‘‘วิเวกช’’นฺติฯ สุตฺตนฺตเทสนาสุ จ ปญฺจกนเย ทุติยตติยชฺฌานานิ ทุติยชฺฌานเมว ภชนฺติ วิตกฺกวูปสมา วิจารวูปสมา อวิตกฺกตฺตา, อวิจารตฺตา จฯ เอวญฺจ กตฺวา สุตฺตนฺตเทสนายปิ ปญฺจกนโย ลพฺภเตวาติ สิทฺธํ โหติฯ

นนุ สุตฺตนฺเต จตฺตาริเยว ฌานานิ วิภตฺตานีติ ปญฺจกนโย น ลพฺภตีติ? น, ‘‘สวิตกฺกสวิจาโร สมาธี’’ติอาทินา (ที. นิ. 3.305) สมาธิตฺตยาปเทเสน ปญฺจกนยสฺส ลพฺภมานตฺตาฯ จตุกฺกนยนิสฺสิโต ปน กตฺวา ปญฺจกนโย วิภตฺโตติ สุตฺตนฺตเทสนายปิ ปญฺจกนโย นิทฺธาเรตพฺโพฯ ‘‘วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา’’ติ หิ วิตกฺกสฺส, วิจารสฺส, วิตกฺกวิจารานญฺจ ‘‘วิตกฺกวิจาราน’’นฺติ สกฺกา วตฺตุํฯ ตถา ‘‘อวิตกฺกํ, อวิจาร’’นฺติ จ วินา, สห จ วิจาเรน วิตกฺกปฺปหาเนน อวิตกฺกํ, สห, วินา จ วิตกฺเกน วิจารปฺปหาเนน อวิจารนฺติ อวิตกฺกํ, อวิจารํ, อวิตกฺกญฺจ อวิจารญฺจาติ วา ติวิธมฺปิ สกฺกา สงฺคเหตุํฯ

ทุติยนฺติ จ วิตกฺกรหิเต, วิตกฺกวิจารทฺวยรหิเต จ ญายาคตา เทสนา ทุติยํ อธิคนฺตพฺพตฺตา, วิจารมตฺตรหิเตปิ ทฺวยปฺปหานาธิคตสมานธมฺมตฺตาฯ เอวญฺจ กตฺวา ปญฺจกนยนิทฺเทเส ทุติเย วูปสนฺโตปิ วิตกฺโก สหายภูตวิจาราวูปสเมน น สมฺมา วูปสนฺโตติ วิตกฺกวิจารทฺวยรหิเต วิย วิจารวูปสเมเนว ตทุปสมํ, เสสธมฺมานํ สมานตญฺจ ทสฺเสนฺเตน ‘‘วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ ตติยํ จตุกฺกนเย ทุติเยน นิพฺพิเสสํ วิภตฺตํฯ ทุวิธสฺสาปิ สหายวิรเหน, อญฺญถา จ วิตกฺกปฺปหาเนน อวิตกฺกตฺตํ, สมาธิชํ ปีติสุขตฺตญฺจ สมานนฺติ สมานธมฺมตฺตาปิ ทุติยนฺติ นิทฺเทโส ฯ วิจารมตฺตมฺปิ หิ วิตกฺกวิจารทฺวยรหิตํ วิย ‘‘ยสฺมิํ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ อวิตกฺกํ วิจารมตฺตํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ (ธ. ส. 168) อวิตกฺกํ สมาธิชํ ปีติสุขนฺติ วิภตฺตํฯ ปฐมชฺฌาเน วา สหจารีสุ วิตกฺกวิจาเรสุ เอกํ อติกฺกมิตฺวา ทุติยมฺปิ ตตฺรฏฺฐเมว โทสโต ทิสฺวา อุภยมฺปิ สหาติกฺกมนฺตสฺส ปญฺจกนเย ตติยํ วุตฺตํ, ตติยํ อธิคนฺตพฺพตฺตาฯ ปฐมโต อนนฺตรภาเวน ปนสฺส ทุติยภาโว จ อุปฺปชฺชตีติฯ กสฺมา ปเนวํ สรูปโต ปญฺจกนโย น วิภตฺโตติ? วิเนยฺยชฺฌาสยโตฯ ยถานุโลมเทสนา หิ สุตฺตนฺตเทสนาติฯ

ปถวีกสิณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ จตุตฺถปริจฺเฉทวณฺณนาฯ

5. เสสกสิณนิทฺเทสวณฺณนา

อาโปกสิณกถาวณฺณนา

[91] ยถาวิตฺถาริตสฺส อตฺถสฺส อติเทโสปิ วิตฺถารฏฺฐาเนเยว ติฏฺฐตีติ อาห ‘‘วิตฺถารกถา โหตี’’ติฯ อาโปกสิณนฺติ อาโปกสิณชฺฌานํ, อาโปกสิณกมฺมฏฺฐานํ วาฯ สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพนฺติ ปถวีกสิณกมฺมฏฺฐาเน วุตฺตนเยน วิตฺถาเรตพฺพํฯ เอตฺตกมฺปีติ ‘‘กเต วา อกเต วาติ สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพ’’นฺติ เอตฺตกมฺปิ อวตฺวาฯ สามุทฺทิเกน โลณุทเกน ภริโต ชลาสโย โลณีฯ นีลาทิวณฺณสงฺกรปริหรณตฺถํ ‘‘สุทฺธวตฺเถน คหิต’’นฺติ วุตฺตํฯ อญฺญนฺติ ภูมิํ สมฺปตฺตํฯ ตถารูปนฺติ ยาทิสํ อากาสชํ อุทกํ, ตาทิสํฯ เตนาห ‘‘วิปฺปสนฺนํ อนาวิล’’นฺติ, ยํ ปน อุทกนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘น วณฺโณ ปจฺจเวกฺขิตพฺโพ’’ติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปถวีกสิณกถายํ วุตฺตเมวฯ ลกฺขณํ ปน อิธ ปคฺฆรณลกฺขณํ เวทิตพฺพํฯ

วุตฺตนเยเนวาติ ปถวีกสิณภาวนายํ วุตฺตนเยเนวฯ ตรงฺคุฏฺฐานาทิ, เผณมิสฺสตาทิ จ อิธ กสิณโทโสฯ โสติ โยคาวจโรฯ ตสฺสาติ ปฏิภาคนิมิตฺตสฺสฯ

เตโชกสิณกถาวณฺณนา

[92] สินิทฺธานิ สิเนหวนฺตานิฯ สารทารูนิ น เผคฺคุทารูนิฯ ชาลาย จิรฏฺฐิตตฺถํ สินิทฺธสารทารุคฺคหณํฯ ฆฏิกํ ฆฏิกํ กตฺวาติ ขนฺธโส กริตฺวาฯ อาลิมฺเปตฺวาติ ชาเลตฺวาฯ ฆนชาลายาติ อวิรฬวเสน ปวตฺตอคฺคิชาลายํฯ

ปตนสทิสนฺติ ปตมานสทิสํฯ อกเต คณฺหนฺตสฺสาติ วุตฺตนเยน ยถา กสิณมณฺฑลํ ปญฺญายติ, เอวํ อนภิสงฺขเต เกวเล เตชสฺมิํ นิมิตฺตํ คณฺหนฺตสฺสฯ