ปญฺจกชฺฌานกถาวณฺณนา

[90] ตตฺถาติ ปฐมชฺฌาเนฯ จตุกฺกนยสฺส ทุติยชฺฌาเน วิยาติ จตุกฺกนยสมฺพนฺธินิ ทุติยชฺฌาเน วิยฯ ตํ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวาติ จตุกฺกนเย ทุติยํ ‘‘อวิตกฺกํ วิจารมตฺตํ, อวิตกฺกํ อวิจาร’’นฺติ จ เอวํ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา ปญฺจกนเย ทุติยญฺเจว ตติยญฺจ โหติ อภิธมฺเมติ (ธ. ส. 168) อธิปฺปาโยฯ สุตฺตนฺเตสุ ปน สรูปโต ปญฺจกนโย น คหิโตฯ

กสฺมา ปเนตฺถ นยทฺวยวิภาโค คหิโตติ? อภิธมฺเม นยทฺวยวเสน ฌานานํ เทสิตตฺตาฯ กสฺมา จ ตตฺถ ตถา ตานิ เทสิตานิ? ปุคฺคลชฺฌาสยโต, เทสนาวิลาสโต จฯ สนฺนิปติตเทวปริสาย กิร เยสํ ยถาเทสิเต ปฐมชฺฌาเน วิตกฺโก เอว โอฬาริกโต อุปฏฺฐาสิ, อิตเร สนฺตโตฯ เตสํ อชฺฌาสยวเสน จ จตุรงฺคิกํ อวิตกฺกํ วิจารมตฺตํ ฌานํ เทสิตํฯ เยสํ วิจาโร, เยสํ ปีติ, เยสํ สุขํ โอฬาริกโต อุปฏฺฐาสิ, อิตเร สนฺตโตฯ เตสํ เตสํ อชฺฌาสยวเสน ตติยาทีนิ ฌานานิ เทสิตานิฯ อยํ ตาว ปุคฺคลชฺฌาสโยฯ

ยสฺสา ปน ธมฺมธาตุยา สุปฺปฏิวิทฺธตฺตา ภควา ยสฺมา เทสนาวิลาสปฺปตฺโต, ตสฺมา ญาณมหนฺตตาย เทสนาย สุกุสโล ยํ ยํ องฺคํ ลพฺภติ, ตสฺส ตสฺส วเสน ยถารุจิํ เทสนํ นิยาเมนฺโต จตุกฺกนยวเสน, ปญฺจกนยวเสน จฯ ตตฺถ จ ปญฺจงฺคิกํ ปฐมํ, จตุรงฺคิกํ ทุติยํ, ติวงฺคิกํ ตติยํ, ทุวงฺคิกํ จตุตฺถํ, ทุวงฺคิกเมว ปญฺจมํ ฌานํ เทเสสีติ อยํ เทสนาวิลาโสฯ เอตฺถ จ ปญฺจกนเย ทุติยชฺฌานํ จตุกฺกนเย ทุติยชฺฌานปกฺขิกํ กตฺวา วิภตฺตํ ‘‘ยสฺมิํ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ อวิตกฺกํ วิจารมตฺตํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ (ธ. ส. 168)ฯ กสฺมา? เอกตฺตกายนานตฺตสญฺญีสตฺตาวาสผลตาย ทุติยชฺฌาเนน สมานผลตฺตา, ปฐมชฺฌานสมาธิโต ชาตตฺตา จฯ ปฐมชฺฌานเมว หิ ‘‘กาเมหิ อกุสเลหิ จ วิวิตฺต’’นฺติ ตทภาวา น อิธ ‘‘วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหี’’ติ สกฺกา วตฺตุํ, นาปิ ‘‘วิเวกช’’นฺติฯ สุตฺตนฺตเทสนาสุ จ ปญฺจกนเย ทุติยตติยชฺฌานานิ ทุติยชฺฌานเมว ภชนฺติ วิตกฺกวูปสมา วิจารวูปสมา อวิตกฺกตฺตา, อวิจารตฺตา จฯ เอวญฺจ กตฺวา สุตฺตนฺตเทสนายปิ ปญฺจกนโย ลพฺภเตวาติ สิทฺธํ โหติฯ