วิตกฺกวิจาเรสุ หิ ตณฺหาปฺปหานํ เอเตสํ วูปสมนํ, เย จ สงฺขาเรสุ ตณฺหาปฺปหานํ กโรนฺติ, เตสุ มคฺเคสุ, ปหีนตณฺเหสุ จ ผเลสุ สงฺขารปวตฺติ โหติ เอว , เอวเมวิธาปิ วิกฺขมฺภิตวิตกฺกวิจารตณฺหสฺส ทุติยชฺฌานสฺส วิตกฺกวิจารสมฺปโยโค ปุริเมน น นิวาริโต สิยาติ ตํนิวารณตฺถํ, อาวชฺชิตุกามตาทิอติกฺกโมว เตสํ วูปสโมติ ทสฺสนตฺถญฺจ ‘‘อวิตกฺกํ อวิจาร’’นฺติ วุตฺตํฯ ปฐมมฺปีติ ปฐมํ ฌานมฺปิฯ

‘‘ทุติยํ อุปฺปนฺนนฺติปิ ทุติย’’นฺติ วตฺตุํ วฏฺฏติเยวฯ น ตถา อิมสฺส วิตกฺกวิจาราติ ยถา ปฐมชฺฌานสฺส อุปจารกฺขเณ นีวรณานิ ปหียนฺติ, ตถา อิมสฺส ทุติยชฺฌานสฺส อุปจารกฺขเณ วิตกฺกวิจารา น ปหียนฺติ อสํกิลิฏฺฐสภาวตฺตา, อุปจารภาวนาย จ เต ปหาตุํ อสมตฺถภาวโตฯ ยทิปิ ตาย เตสุ ตณฺหา ปหียติ, น ปน สวิเสสํฯ สวิเสสญฺหิ ตตฺถ ตณฺหาปฺปหานํ อปฺปนาย เอว โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อปฺปนากฺขเณเยวา’’ติอาทิฯ ปหานงฺคตาปิ อติสยปฺปหานวเสเนว เวทิตพฺพา ยถา นีวรณานํ ปฐมชฺฌานสฺสฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ติวงฺคเมเวตํ ฌานํ, ตสฺมาฯ ตนฺติ วิภงฺเค วจนํฯ รถสฺส ปณฺฑุกมฺพลํ วิย สมฺปสาโท ฌานสฺส ปริกฺขาโร, น ฌานงฺคนฺติ อาห ‘‘สปริกฺขารํ ฌานํ ทสฺเสตุ’’นฺติฯ

ตติยชฺฌานกถาวณฺณนา

[82] อุปฺปิลาวิตนฺติ กามญฺจายํ ปริคฺคเหสุ อปริจฺจตฺตเปมสฺส อนาทีนวทสฺสิโน ตณฺหาสหคตาย ปีติยา ปวตฺติอากาโร, อิธ ปน ทุติยชฺฌานปีติ อธิปฺเปตาฯ ตถาปิ สพฺพโส ปีติยํ อวิรตฺตํ, สาปิ อนุพนฺเธยฺยาติ วุตฺตํฯ อุปฺปิลาวิตํ วิยาติ วา อุปฺปิลาวิตํฯ อาทีนวํ หิ ตตฺถ ปากฏตรํ กตฺวา ทสฺเสตุํ เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[83] วิรชฺชนํ วิราโคฯ ตํ ปน วิรชฺชนํ นิพฺพินฺทนมุเขน หีฬนํ วา ตปฺปฏิพทฺธราคปฺปหานํ วาติ ตทุภยํ ทสฺเสตุํ ‘‘วุตฺตปฺปการาย ปีติยา ชิคุจฺฉนํ วา สมติกฺกโม วา’’ติ อาหฯ วุตฺตปฺปการายาติ ‘‘ยเทว ตตฺถ ปีตี’’ติอาทินา วุตฺตปฺปการายฯ สมฺปิณฺฑนํ สมุจฺจโยฯ

มคฺโคติ อุปาโยฯ ตทธิคมายาติ ตติยมคฺคาธิคมายฯ

[84] อุปปตฺติโตติ สมวาหิตภาเวน ปติรูปโตฯ ฌานุเปกฺขาปิ สมวาหิตเมว อนฺโตนีตํ กตฺวา ปวตฺตตีติ อาห ‘‘สมํ ปสฺสตี’’ติฯ