นิมิตฺตวฑฺฒนนยวณฺณนา

[77] ตตฺราติ สามิอตฺเถ ภุมฺมวจนํ, ตสฺสาติ อตฺโถฯ อวฑฺเฒตฺวาติ ยถา กุมฺภกาโร มตฺติกาย ปตฺตํ กโรนฺโต ปฐมํ อปริจฺฉินฺทิตฺวาว ปตฺตํ วฑฺเฒติ, เอวํ ปตฺตวฑฺฒนโยเคน ปตฺตวฑฺฒนยุตฺติยา อวฑฺเฒตฺวา ปูวิกสฺส ปูววฑฺฒนํฯ ภตฺตสฺส อุปริ ภตฺตปกฺขิปนํ ภตฺตวฑฺฒนํฯ วตฺถสฺส ตินฺตสฺส อญฺฉนาทิ ทุสฺสวฑฺฒนํฯ ปจฺเจกํ โยค-สทฺโท โยเชตพฺโพฯ อปริจฺฉินฺทิตฺวา น วฑฺเฒตพฺพํ สปริจฺเฉเท เอว ภาวนาปวตฺติโตฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สานฺตเก โน อนนฺตเก’’ติ (วิสุทฺธิ. 1.55)ฯ

หํสโปตกาติ ชวนหํสโปตกาฯ อุกฺกูลํ อุนฺนตฏฺฐานํฯ วิกูลํ นินฺนฏฺฐานํฯ นทีโสเตน กตํ วิทุคฺคํ นทีวิทุคฺคํฯ วิสมากาเรน ฐิโต ปพฺพตปเทโส ปพฺพตวิสโมฯ

ถูลานิ หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติ ปจฺจเวกฺขณาพาหุลฺเลน วิภูตภาวโตฯ ทุพฺพลานิ หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติ ปคุณพลวภาวสฺส อนาปาทิกตฺตาฯ อุปริ อุสฺสุกฺกนายาติ ภาวนาย อุปริ อาโรหนาย, ทุติยชฺฌานาธิคมายาติ อตฺโถฯ

ปพฺพเตยฺยาติ ปพฺพเต พหุลจารินีฯ อเขตฺตญฺญูติ อโคจรญฺญูฯ สมาธิปริปนฺถานํ วิโสธนานภิญฺญาตาย พาโลฯ ฌานสฺส ปคุณภาวาปาทนเวยฺยตฺติยสฺส อภาเวน อพฺยตฺโตฯ อุปริฌานสฺส ปทฏฺฐานภาวานวโพเธน อเขตฺตญฺญูฯ สพฺพถาปิ สมาปตฺติโกสลฺลาภาเวน อกุสโลฯ สมาธินิมิตฺตสฺส วา อนาเสวนาย พาโลฯ อภาวนาย อพฺยตฺโตฯ อพหุลีกาเรน อเขตฺตญฺญูฯ สมฺมเทว อนธิฏฺฐานโต อกุสโลติ โยเชตพฺพํฯ อุภโต ภฏฺโฐติ อุภยโต ฌานโต ภฏฺโฐฯ โส หิ อปฺปคุณตาย น สุปฺปติฏฺฐิตตาย สอุสฺสาโหปิ วินาสโต, อสามตฺถิยโต จ ฌานทฺวยโต ปริหีโนฯ จิณฺณวสินาติ อาเสวิตวสินาฯ

ปญฺจวสีกถาวณฺณนา

[78] วสนํ วสีติ ธาตุนิทฺเทสตาย กิริยานิทฺเทโสติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘วสิโย’’ติ, ยถารุจิ ปวตฺติโยติ อตฺโถฯ อาวชฺชนาย วสี, อาวชฺชนาวเสน วา วสี อาวชฺชนวสีฯ ฌานํ อาวชฺชิตุํ ยตฺถ ยตฺถ ปเทเส อิจฺฉา ยตฺถิจฺฉกํฯ ยทา ยทา, ยสฺมิํ ยสฺมิํ วา ฌานงฺเค อิจฺฉา ยทิจฺฉกํฯ ยาว ยาว อิจฺฉา ยาวทิจฺฉกํ, ท-กาโร ปทสนฺธิกโรฯ ‘‘ยาวา’’ติ จ อิทํ พหูนํ ชวนวารานํ นิรนฺตรํ วิย ตถาปวตฺตนํ สนฺธาย วุตฺตํ, น เอกเมวฯ โส หิ ปริจฺฉินฺนจิตฺตกฺขโณติฯ อาวชฺชนาย ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ วุตฺตนเยน ยตฺถ กตฺถจิ ฐาเน ยทา ยทา ยํ กิญฺจิ ฌานงฺคํ อาวชฺเชนฺตสฺส ยถิจฺฉิตํ กาลํ อาวชฺชนาย อาวชฺชนปฺปวตฺติยา ทนฺธายิตตฺตํ วิตฺถายิตตฺตํ, จิรายิตตฺตํ วา นตฺถิฯ เอวํ อาวชฺชนวสี สิทฺธา นาม โหตีติ อตฺโถฯ เสสาติ วุฏฺฐานอธิฏฺฐานปจฺจเวกฺขณาวสิโยฯ

องฺคสมุทายภาวโต ฌานสฺส ฌาเน อาวชฺชนวสิํ นิปฺผาเทตุกาเมน ปฏิปาฏิยา ฌานงฺคานิ อาวชฺเชตพฺพานีติ อาห ‘‘ปฐมํ วิตกฺกํ อาวชฺชยโต’’ติฯ ยทิปิ อาวชฺชนเมเวตฺถ อิจฺฉิตํ อาวชฺชนวสิยา อธิปฺเปตตฺตา, อาวชฺชนาย ปน อุปฺปนฺนาย ชวเนหิ ภวิตพฺพํฯ ตานิ จ โข อาวชฺชนตปฺปรตาย จิตฺตาภินีหารสฺส ยถาวชฺชิตฌานงฺคารมฺมณานิ กติปยาเนว โหนฺติ, น ปริปุณฺณานีติ วุตฺตํ ‘‘วิตกฺการมฺมณาเนว จตฺตาริ ปญฺจ วา ชวนานิ ชวนฺตี’’ติฯ จตฺตาริ ติกฺขินฺทฺริยสฺสฯ ปญฺจ นาติติกฺขินฺทฺริยสฺสาติ ทฏฺฐพฺพํฯ นิรนฺตรนฺติ วิสภาเคหิ นิรนฺตรํฯ อยํ ปนาติ ภวงฺคทฺวยนฺตริตา จตุชวนจิตฺตา ยถาวุตฺตา อาวชฺชนวสีฯ อญฺเญสํ วา ธมฺมเสนาปติอาทีนํฯ เอวรูเป กาเลติ อุฏฺฐาย สมุฏฺฐาย ลหุตรํ อาวชฺชนวสีนิพฺพตฺตนกาเลฯ สา จ โข อิตฺตรา ปริตฺตกาลา, น สตฺถุ ยมกมหาปาฏิหาริเย วิย จิรตรปฺปพนฺธวตีฯ ตถา หิ ตํ สาวเกหิ อสาธารณํ วุตฺตํฯ อธิคเมน สมํ สสมฺปยุตฺตสฺส ฌานสฺส สมฺมา อาปชฺชนํ ปฏิปชฺชนํ สมาปชฺชนํ, ฌานสมงฺคิตาฯ

สีฆนฺติ เอตฺถ สมาปชฺชิตุกามตานนฺตรํ ทฺวีสุ ภวงฺเคสุ อุปฺปนฺเนสุ ภวงฺคํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา อุปฺปนฺนาวชฺชนานนฺตรํ สมาปชฺชนํ สีฆํ สมาปชฺชนสมตฺถตาฯ อยญฺจ มตฺถกปฺปตฺตา สมาปชฺชนวสี สตฺถุ ธมฺมเทสนายํ ลพฺภติฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘โส โข อหํ, อคฺคิเวสฺสน, ตสฺสา เอว กถาย ปริโยสาเน ตสฺมิํเยว ปุริมสฺมิํ สมาธินิมิตฺเต อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สณฺฐเปมิ สนฺนิสาเทมิ เอโกทิํ กโรมิ สมาทหามิ เยนสฺสุทํ นิจฺจกปฺปํ วิหรามี’’ติ (ม. นิ. 1.387)ฯ อิโต สีฆตรา หิ สมาปชฺชนวสี นาม นตฺถิฯ ชุณฺหาย รตฺติยา นโวโรปิเตหิ เกเสหิ กโปตกนฺทรายํ วิหรนฺตสฺส อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ยกฺเขน มหนฺตมฺปิ ปพฺพตกูฏํ ปทาเลตุํ สมตฺเถ ปหาเร สีเส ทินฺเน สมาปชฺชนมฺเปตฺถ นิทสฺเสตพฺพํฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘ตทา เถโร ตสฺส ปหรณสมเย สมาปตฺติํ อปฺเปสี’’ติ (วิสุทฺธิ. 2.374)ฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘อญฺญตรํ สมาธิํ สมาปชฺชิตฺวา นิสินฺโน’’ติ (อุทา. 34) วุตฺตํฯ