อุปฺปตฺติวเสนาติ ยถาปจฺจยํ อุปฺปชฺชนวเสน ฯ เอเตสุ วิตกฺกาทีสุ ฌานํ อุปฺปนฺนํ นาม โหติ ตตฺเถว ฌานโวหารโตฯ เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทินาปิ อุปมาวเสน ตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กโรติฯ

ปกติจิตฺตโตติ ปากติกกามาวจรจิตฺตโตฯ สุวิสเทนาติ สุฏฺฐุ วิสเทน, ปฏุตเรนาติ อตฺโถฯ สพฺพาวนฺตนฺติ สพฺพาวยววนฺตํ, อนวเสสนฺติ อตฺโถฯ อปฺผุฏนฺติ อสมฺผุฏฺฐํฯ อารมฺมเณสุ ผุสิตาติ อปฺปนาวเสน ปวตฺตมานา จิตฺเตกคฺคตา สมนฺตโต อารมฺมณํ ผรนฺตี วิย โหตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ กสฺมา ปเนตฺถ ฌานปาเฐ อคฺคหิตา จิตฺเตกคฺคตา คหิตาติ อนุโยคํ สนฺธาย ‘‘ตตฺถ จิตฺเตกคฺคตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ เตสุ ฌานงฺเคสุฯ น นิทฺทิฏฺฐาติ สรูปโต น นิทฺทิฏฺฐา, สามญฺญโต ปน ฌานคฺคหเณน คหิตาฯ เอวํ วุตฺตตฺตาติ สรูเปเนว วุตฺตตฺตา, องฺคเมว จิตฺเตกคฺคตาติ สมฺพนฺโธฯ เยน อธิปฺปาเยนาติ เยน วิตกฺกาทีหิ สห วตฺตนฺตํ ธมฺมํ ทีเปตุํ ตสฺส ปกาสนาธิปฺปาเยน ‘‘สวิตกฺกํ สวิจาร’’นฺติอาทินา อุทฺเทโส กโตฯ โส เอว อธิปฺปาโย เตน ภควตา วิภงฺเค ‘‘จิตฺเตกคฺคตา’’ติ นิทฺทิสนฺเตน ปกาสิโตฯ ตสฺมา สา ฌานปาเฐ อคฺคหิตาติ น จินฺเตตพฺพํฯ

ติวิธกลฺยาณวณฺณนา

[75] อาทิมชฺฌปริโยสานวเสนาติ ฌานสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานวเสนฯ ลกฺขณวเสนาติ เตสํเยว อปฺปนายํ ลกฺขิตพฺพภาววเสนฯ

ตตฺราติ ตสฺมิํ กลฺยาณตาลกฺขณานํ วิภาวเนฯ ปฏิปทาวิสุทฺธีติ ปฏิปชฺชติ ฌานํ เอตายาติ ปฏิปทา, โคตฺรภุปริโยสาโน ปุพฺพภาคิโย ภาวนานโยฯ ปริปนฺถโต วิสุชฺฌนํ วิสุทฺธิ, ปฏิปทาย วิสุทฺธิ ปฏิปทาวิสุทฺธิฯ สา ปนายํ ยสฺมา ฌานสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ลพฺภติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาที’’ติฯ อุเปกฺขานุพฺรูหนาติ วิโสเธตพฺพตาทีนํ อภาวโต ฌานปริยาปนฺนาย ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย กิจฺจนิปฺผตฺติยา อนุพฺรูหนาฯ สา ปนายํ วิเสสโต ฌานสฺส ฐิติกฺขเณ ลพฺภติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ’’ติฯ สมฺปหํสนาติ ตตฺถ ธมฺมานํ อนติวตฺตนาทิสาธกสฺส ญาณสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน ปริโยทปนาฯ

สา ปน ยสฺมา ฌานสฺส โอสานกฺขเณ ปากฏา โหติ , ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สมฺปหํสนา ปริโยสาน’’นฺติฯ อิมานิ ตีณิ ลกฺขณานีติ ปริปนฺถโต จิตฺตสฺส วิสุชฺฌนากาโร , มชฺฌิมสฺส สมถนิมิตฺตสฺส ปฏิปชฺชนากาโร, ตตฺถ ปกฺขนฺทนากาโรติ อิมานิ ตีณิ ฌานสฺส อาทิโต อุปฺปาทกฺขเณ อปฺปนาปตฺติลกฺขณานิ เตหิ อากาเรหิ วินา อปฺปนาปตฺติยา อภาวโต, อสติ จ อปฺปนาย ตทภาวโตฯ อาทิกลฺยาณญฺเจว วิสุทฺธิปฏิปทตฺตาฯ ยถาวุตฺเตหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคตตฺตา, สมฺปนฺนลกฺขณตฺตา จ ติลกฺขณสมฺปนฺนญฺจฯ อิมินา นเยน มชฺฌปริโยสานลกฺขณานญฺจ โยชนา เวทิตพฺพาฯ

สมฺภรียติ ฌานํ เอเตนาติ สมฺภาโร, นานาวชฺชนปริกมฺมํฯ สห สมฺภาเรนาติ สสมฺภาโร, โส เอว สสมฺภาริโกฯ อุปจาโรติ เอกาวชฺชนูปจารมาหฯ ปคฺคหาทิกิจฺจสฺส ปุพฺพภาเค ภาวนาย เอว สาธิตตฺตา ยา ตตฺถ เอกาวชฺชนูปจาเร สิทฺธา อชฺฌุเปกฺขนา, สา ฌานกฺขเณ ปริพฺรูหิตา นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อุเปกฺขานุพฺรูหนา นาม อปฺปนา’’ติฯ ยถาธิคตํ ฌานํ นิสฺสาย โย ปหฏฺฐากาโร จิตฺตสฺส ปริโตโส, ตํ ปจฺจเวกฺขณาวเสน ปวตฺตํ สนฺธายาห ‘‘สมฺปหํสนา นาม ปจฺจเวกฺขณา’’ติฯ เอเกติ อภยคิริวาสิโนฯ เต หิ เอวํ ปฏิปทาวิสุทฺธิอาทิเก วณฺณยนฺติ, ตทยุตฺตํฯ ตถา หิ สติ อชฺฌานธมฺเมหิ ฌานสฺส คุณสํกิตฺตนํ นาม กตํ โหติฯ น หิ ภูมนฺตรํ ภูมนฺตรปริยาปนฺนํ โหติฯ ปาฬิยา เจตํ วิรุทฺธนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เอกตฺตคตํ จิตฺตนฺติ อินฺทฺริยานํ เอกรสภาเวน, เอกคฺคตาย จ สิขาปฺปตฺติยา ตทนุคุณํ เอกตฺตํ คตนฺติ เอกตฺตคตํ, สสมฺปยุตฺตํ อปฺปนาปตฺตจิตฺตํฯ ตสฺเสว ปฏิปทาวิสุทฺธิปกฺขนฺทตาทิ อนนฺตรเมว วุจฺจติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เอกสฺมิํเยว อปฺปนาจิตฺตกฺขเณ ปฏิปทาวิสุทฺธิอาทิ ปาฬิยํ วุตฺตํ, ตสฺมา อาคมนวเสนาติ ปริกมฺมาคมนวเสนฯ อนติวตฺตนาทีติ อาทิ-สทฺเทน อินฺทฺริเยกรสตาตทุปควีริยวาหนาเสวนานิ สงฺคณฺหาติฯ ปริโยทาปกสฺสาติ ปริโสธกสฺส ปภสฺสรภาวกรสฺสฯ อนติวตฺตนาทิภาวสาธนเมว เจตฺถ ญาณสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติ เวทิตพฺพาฯ

ตสฺมินฺติ ตสฺมิํ วาเร, จตุปญฺจจิตฺตปริมาณาย อปฺปนาวีถิยนฺติ อตฺโถฯ ตโต ปริปนฺถโตฯ จิตฺตํ วิสุชฺฌตีติ ยทิปิ อาคมนํ คเหตุํ อวิเสเสน วิย วุตฺตํ, ปริกมฺมวิสุทฺธิโต ปน อปฺปนาวิสุทฺธิ สาติสยาวฯ เตนาห ‘‘วิสุทฺธตฺตา’’ติอาทิฯ

อาวรณวิรหิตํ หุตฺวาติ เยนาวรเณน อาวฏตฺตา จิตฺตํ ตโต ปุพฺเพ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชิตุํ น สกฺโกติ, เตน วิวิตฺตํ หุตฺวา, ตํ วิกฺขมฺเภตฺวาติ อตฺโถฯ ลีนุทฺธจฺจสงฺขาตานํ อุภินฺนํ อนฺตานํ อนุปคมเนน มชฺฌิโม, สวิเสสํ ปจฺจนีกธมฺมานํ วูปสมนโต สมโถ, โยคิโน สุขวิเสสานํ การณภาวโต นิมิตฺตญฺจาติ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํฯ เตนาห ‘‘สมปฺปวตฺโต อปฺปนาสมาธิเยวา’’ติฯ ตทนนฺตรํ ปน ปุริมจิตฺตนฺติ ตสฺส อปฺปนาจิตฺตสฺส อนนฺตรปจฺจยภูตํ ปุริมํ จิตฺตํ, โคตฺรภุจิตฺตนฺติ อตฺโถฯ เอกสนฺตติปริณามนเยนาติ ยถา ‘‘ตเทว ขีรํ ทธิสมฺปนฺน’’นฺติ, เอวํ สติปิ ปริตฺตมหคฺคตภาวเภเท, ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาวเภเท จ เอกิสฺสา เอว สนฺตติยา ปริณามูปคมนนเยน เอกตฺตนยวเสนฯ ตถตฺตนฺติ ตถภาวํ อปฺปนาสมาธิวเสน สมาหิตภาวํฯ เอวํ ปฏิปนฺนตฺตาติ วุตฺตากาเรน ปฏิปชฺชมานตฺตาฯ ยสฺมิญฺหิ ขเณ ตถตฺตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ, ตสฺมิํเยว ขเณ ตถตฺตุปคมเนน อปฺปนาสมาธินา สมาหิตภาวูปคมเนน ตตฺถ ปกฺขนฺทติ นามฯ ปุริมจิตฺเตติ อปฺปนาจิตฺตสฺส ปุริมสฺมิํ จิตฺเต โคตฺรภุจิตฺเตฯ วิชฺชมานาการนิปฺผาทิกาติ ตสฺมิํ จิตฺเต วิชฺชมานานํ ปริปนฺถวิสุทฺธิมชฺฌิมสมถปฏิปตฺติปกฺขนฺทนาการานํ นิปฺผาทิกา, เตนากาเรน นิปฺผชฺชมานาติ อตฺโถฯ เตเยว หิ อาการา ปจฺจยวิเสสโต ฌานกฺขเณ นิปฺผชฺชมานา ‘‘ปฏิปทาวิสุทฺธี’’ติ ลทฺธสมญฺญา ฌานสฺส ตํ วิเสสํ นิปฺผาเทนฺตา วิย วุตฺตาฯ อุปฺปาทกฺขเณเยวาติ อตฺตลาภเวลายเมวฯ ยทิ เอวํ, กถํ เต อาการา นิปฺผชฺชนฺตีติ อาห ‘‘อาคมนวเสนา’’ติฯ

ตสฺสาติ จิตฺตสฺสฯ ‘‘วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขตี’’ติ ปาฬิยํ (ปฏิ. ม. 1.158) ปุคฺคลาธิฏฺฐาเนน อาคตาติ ‘‘พฺยาปารํ อกโรนฺโต’’ติ อาหฯ สมถปฏิปตฺติตถตฺตุปคมนญฺจ อิธ สมถภาวาปตฺติเยวาติ อาห ‘‘สมถภาวูปคมเนนา’’ติฯ กิเลสสํสคฺคํ ปหาย เอกตฺเตน อุปฏฺฐิตสฺสาติ ปุพฺเพ ‘‘กถํ นุ โข กิเลสสํสคฺคํ ปชเหยฺย’’นฺติ ปฏิปนฺนสฺส อิทานิ สมถปฏิปตฺติยา ตสฺส ปหีนตฺตา กิเลสสงฺคณิกาภาเวน เอกตฺเตน อุปฏฺฐิตสฺส ฌานจิตฺตสฺสฯ ปริปนฺถวิสุทฺธิมชฺฌิมสมถปฏิปตฺติปกฺขนฺทเนหิ วุทฺธิปฺปตฺติยา อนุพฺรูหิเต ฌานจิตฺเต ลทฺโธกาสา ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา สมฺปยุตฺเตสุ สมวาหิตภาเวน ปวตฺตมานา เต อนุพฺรูเหนฺตี วิย โหตีติ อาห ‘‘ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย กิจฺจวเสน อุเปกฺขานุพฺรูหนา เวทิตพฺพา’’ติฯ

เย ปเนเต ยุคนทฺธธมฺมาติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ฌานจิตฺเตฯ อญฺญมญฺญานติวตฺตนวเสน กิจฺจกรณโต ยุเค นทฺธา พทฺธา วิย ยุคนทฺธาฯ วิมุตฺติรเสนาติ วิมุจฺจนกิจฺเจน, วิมุจฺจนสมฺปตฺติยา วาฯ เอส โยคีฯ วาหยตีติ ปวตฺเตติฯ อสฺสาติ ฌานจิตฺตสฺสฯ ตสฺมิํ ขเณติ ภงฺคกฺขเณฯ อุปฺปาทกฺขเณ อตีเต หิ ฐิติกฺขณโต ปฏฺฐาย อาเสวนา ปวตฺตติ นามฯ เต อาการาติ อญฺญมญฺญานติวตฺตนาทโย ตตฺถ ธมฺมานํ ปวตฺติอาการาฯ อาเสวนาปิ หิ อาเสวนปจฺจยภาวีนํ ธมฺมานํ ปวตฺติอากาโรเยวฯ สํกิเลสโวทาเนสูติ สมาธิปญฺญานํ สมรสตาย อกรณํ ภาวนาย สํกิเลโส, กรณํ โวทานํฯ ตถา เสเสสุปิฯ เอวเมเตสุ สํกิเลสโวทาเนสุ ตํ ตํ อาทีนวํ โทสํ อานิสํสํ คุณํ ปุเรตรํ ปาฏิหาริยญาเณน ทิสฺวา ยถา อญฺญมญฺญานติวตฺตนาทโย โหนฺติ, ตถา ภาวนาย สมฺปหํสิตตฺตา เตเนว ญาเณน วิโสธิตตฺตาฯ วิโสธนํ เหตฺถ สมฺปหํสนํฯ เต อาการา ยสฺมา นิปฺผนฺนา, ตสฺมา ‘‘ธมฺมานํ…เป.… เวทิตพฺพาติ วุตฺต’’นฺติ ลกฺขณสํวณฺณนาย อาทิมฺหิ วุตฺตํ นิคมนวเสน ทสฺเสติฯ

‘‘ยสฺมา อุเปกฺขาวเสน ญาณํ ปากฏํ โหตี’’ติ โก สมฺพนฺโธฯ กสฺมา สมฺปหํสนาว ปริโยสานนฺติ วุตฺตา, น อุเปกฺขานุพฺรูหนาติ โจทนํ สนฺธาย ‘‘ตตฺถ ยสฺมา อุเปกฺขาวเสน ญาณํ ปากฏํ โหตี’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ภาวนาจิตฺเตฯ อุเปกฺขาวเสน ญาณํ ปากฏํ โหตีติ อปฺปนากาเล ภาวนาย สมปฺปวตฺติยา, ปฏิปกฺขสฺส จ ปหานโต ปคฺคหาทีสุ พฺยาปารสฺส อกาตพฺพโต อชฺฌุเปกฺขนาว โหติฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สมเย จิตฺตสฺส อชฺฌุเปกฺขนา, วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขตี’’ติ จ อาทิฯ สา ปนายํ อชฺฌุเปกฺขนา ญาณสฺส กิจฺจสิทฺธิยา โหติ, วิเสสโต ญาณสาธนตฺตา อปฺปนาพฺยาปารสฺสาติ ผเลน การณานุมานญาเยนฯ ยสฺมา อุเปกฺขาวเสน ญาณํ ปากฏํ โหติ, ตสฺมา ญาณกิจฺจภูตา สมฺปหํสนา ปริโยสานนฺติ วุตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ

อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ ปาฬิยา สมตฺเถตุํ ‘‘ยถาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตถาปคฺคหิตํ จิตฺตนฺติ ยถา ภาวนาจิตฺตํ โกสชฺชปกฺเข น ปตติ, ตถา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคฏฺฐานิยานํ ธมฺมานํ พหุลีการวเสน ปคฺคหิตํฯ

สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขตีติ ปคฺคณฺหนฺเตนาปิ สมาธิสฺส วีริยสมตาโยชนวเสน ปคฺคหิตตฺตา สกฺกจฺจํ อชฺฌุเปกฺขติ, ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา โอกาสํ ลภติฯ ตํ ปน อชฺฌุเปกฺขนํ อุเปกฺขาวเสน ปุพฺเพ ปวตฺตปาริหาริยปญฺญาวเสน อปฺปนาปญฺญาย กิจฺจาธิกตาติ อาห ‘‘ปญฺญาวเสน ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหตี’’ติฯ ตสฺส อธิมตฺตตฺตา เอว อชฺฌุเปกฺขนฺตสฺเสว นานาสภาเวหิ นีวรณปมุเขหิ กิเลเสหิ อปฺปนาจิตฺตํ วิมุจฺจติฯ วิโมกฺขวเสน วิมุจฺจนวเสนฯ ปญฺญาวเสนาติ ปุพฺเพ ปวตฺตปาริหาริยปญฺญาวเสนฯ วิมุตฺตตฺตาติ นานากิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา เอวฯ เต ธมฺมา สทฺธาทโย, วิเสสโต สทฺธาปญฺญาวีริยสมาธโย จ เอกรสา สมานกิจฺจา โหนฺติฯ เอวมยํ อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนา นิปฺผชฺชมานา ญาณพฺยาปาโรติ อาห ‘‘ญาณกิจฺจภูตา สมฺปหํสนา ปริโยสาน’’นฺติฯ เอวํ ติวิธาย ปฏิปทาวิสุทฺธิยา ลทฺธวิเสสาย ติวิธาย อุเปกฺขานุพฺรูหนาย สาติสยํ ปญฺญินฺทฺริยสฺส อธิมุตฺตภาเวน จตุพฺพิธาปิ สมฺปหํสนา สิชฺฌตีติ อาคมนุเปกฺขา ญาณกิจฺจวเสน ทสปิ อาการา ฌาเน เอว เวทิตพฺพาฯ

คณนานุปุพฺพตาติ คณนานุปุพฺพตาย, คณนานุปุพฺพตามตฺตํ วา ปฐมนฺติ อิทนฺติ อตฺโถฯ เตน เทสนากฺกมํ อุลฺลิงฺเคติฯ ‘‘ปฐมํ อุปฺปนฺนนฺติ ปฐม’’นฺติ อิมินา ปฏิปตฺติกฺกมํ, อุปฺปนฺนนฺติ หิ อธิคตนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ปฐมํ สมาปชฺชิตพฺพนฺติ ปฐม’’นฺติ อิทํ ปน น เอกนฺตลกฺขณนฺติ อฏฺฐกถายํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 160) ปฏิสิทฺธตฺตา อิธ น คหิตํฯ อารมฺมณูปนิชฺฌานํ ลกฺขณูปนิชฺฌานนฺติ ทุวิเธ ฌาเน อิธาธิปฺเปตชฺฌานเมว ทสฺเสตุํ ‘‘อารมฺมณูปนิชฺฌานโต’’ติ วุตฺตํฯ ปถวีกสิณสงฺขาตสฺส อตฺตโน อตฺตโน อารมฺมณสฺส รูปํ วิย จกฺขุนา อุปนิชฺฌายนโตฯ ปจฺจนีกฌาปนโตติ นีวรณาทีนํ ปจฺจนีกธมฺมานํ ทหนโต วิกฺขมฺภนวเสน ปชหนโตฯ สกลฏฺเฐนาติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน กเต วา อกเต วา ปริจฺฉิชฺช คหิเต ปถวีภาเค ปถวีมณฺฑเล สกลารมฺมณกรณฏฺเฐนฯ น หิ ตสฺส เอกเทสมารมฺมณํ กรียติฯ ปถวีกสิณสนฺนิสฺสยตาย นิมิตฺตํ ปถวีกสิณํ ยถา ‘‘มญฺจา อุกฺกุฏฺฐิํ กโรนฺตี’’ติฯ ตํสหจรณโต ฌานํ ปถวีกสิณํ ยถา ‘‘กุนฺตา ปจรนฺตี’’ติฯ

จิรฏฺฐิติสมฺปาทนวณฺณนา

[76] ลกฺขฏฺฐาเน ฐิตํ สเรน วาลํ วิชฺฌตีติ วาลเวธีฯ อิธ ปน อเนกธา ภินฺนสฺส วาลสฺส อํสุํ วิชฺฌนฺโต ‘‘วาลเวธี’’ติ อธิปฺเปโตฯ เตน วาลเวธินาฯ สูเทนาติ ภตฺตกาเรนฯ ‘‘อาการา ปริคฺคเหตพฺพา’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สุกุสโลติ สุฏฺฐุ เฉโกฯ ธนุคฺคโหติ อิสฺสาโสฯ กมฺมนฺติ โยคฺยํฯ อกฺกนฺตปทานนฺติ วิชฺฌนกาเล อกฺกมนวเสน ปวตฺตปทานํฯ อาการนฺติ ธนุชิยาสรานํ คหิตาการํฯ ปริคฺคณฺเหยฺยาติ อุปธาเรยฺยฯ โภชนสปฺปายาทโยติ อาทิ-สทฺโท อวุตฺตาการานมฺปิ สงฺคาหโก ทฏฺฐพฺโพฯ เตน อุตุภาวนานิมิตฺตาทีนมฺปิ ปริคฺคณฺหนํ วุตฺตํ โหติฯ ตสฺมินฺติ ตสฺมิํ ตรุณสมาธิมฺหิฯ

ภตฺตารนฺติ สามินํ, ภตฺตเวตนาทีหิ โปสกนฺติ อตฺโถฯ ปริวิสนฺโตติ โภเชนฺโตฯ ตสฺส รุจฺจิตฺวา ภุญฺชนาการํ สลฺลกฺเขตฺวา ตสฺส อุปนาเมนฺโตติ โยชนาฯ อยมฺปิ โยคีฯ อธิคตกฺขเณ โภชนาทโย อากาเรติ ปุพฺเพ ฌานสฺส อธิคตกฺขเณ กิจฺจสาธเก โภชนาทิคเต อากาเรฯ คเหตฺวาติ ปริคฺคเหตฺวา สลฺลกฺเขตฺวาฯ นฏฺเฐ นฏฺเฐ สมาธิมฺหิ ปุนปฺปุนํ อปฺปนายฯ

มหานสวิชฺชาปริจเยน ปณฺฑิโตฯ ตตฺถ วิสทญาณตาย พฺยตฺโตฯ ฐานุปฺปตฺติกกโอสลฺลโยเคน กุสโลฯ นานจฺจเยหีติ นานจฺจเยหิ นานาสภาเวหิ, นานารเสหีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อมฺพิลคฺเคหี’’ติอาทิฯ สูเปหีติ พฺยญฺชเนหิฯ อมฺพิลคฺเคหีติ อมฺพิลโกฏฺฐาเสหิ, เย วา อมฺพิลรสา หุตฺวา อคฺคภูตา, เตหิ จตุรมฺพิลาทิมิสฺเสหิฯ เอส นโย ติตฺตกคฺคาทีสุปิฯ ขาริเกหีติ วาติงฺคณกฬีราทิมิสฺเสหิฯ นิมิตฺตนฺติ อาการํ รุจฺจนวเสน ภุญฺชนาการํฯ อุคฺคณฺหาตีติ อุปรูปริ คณฺหาติ อุปธาเรติฯ อิมสฺส วา สูเปยฺยสฺส อตฺถาย หตฺถํ อภิหรติฯ อภิหารานนฺติ อภิมุเขน หริตพฺพานํ ปณฺณาการานํ, ปูชาภิหารานํ วาฯ นิมิตฺตํ อุคฺคณฺหาตีติ ‘‘เอวํ เม จิตฺตํ สมาหิตํ อโหสี’’ติ นิมิตฺตํ คณฺหาติ สลฺลกฺเขติฯ

สมาธิปริปนฺถานนฺติ สมาธิสฺส ปริปนฺถภูตานํฯ ธมฺมานนฺติ กามจฺฉนฺทาทินีวรณธมฺมานํฯ สุวิโสธิตตฺตาติ สุฏฺฐุ วิโสธิตตฺตา, วิกฺขมฺภนวเสเนว สมฺมเทว ปหีนตฺตาติ อตฺโถฯ กามาทีนวปจฺจเวกฺขณาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน อสุภมนสิการเนกฺขมฺมานิสํสปจฺจเวกฺขณาทีนิ สงฺคณฺหาติฯ