มกฺกฏกสุตฺตนฺติ ลูตสุตฺตํฯ นิยามโก นาวาสารถีฯ ลงฺการนฺติ กิลญฺชาทิมยํ นาวากฏสารกํฯ เตเลน อฉฑฺเฑนฺโต นาฬิํ ปูเรตีติ สราวาทิคเตน เตเลน อฉฑฺเฑนฺโต สุขุมจฺฉิทฺทกํ เตลนาฬิํ ปูเรติฯ เอวเมวาติ ยถา เต อาทิโต วุตฺตมธุกรสลฺลกตฺตอนฺเตวาสิสุตฺตากฑฺฒกนิยามกเตลปูรกา เวเคน ปโยคํ กโรนฺติ, เอวเมว โย ภิกฺขุ ‘‘สีฆํ อปฺปนํ ปาปุณิสฺสามี’’ติ คาฬฺหํ วีริยํ กโรติ, โย มชฺเฌ วุตฺตมธุกราทโย วิย วีริยํ น กโรติ, อิเม ทฺเวปิ วีริยสมตาภาเวน อปฺปนํ ปาปุณิตุํ น สกฺโกนฺติฯ โย ปน อวสาเน วุตฺตมธุกราทโย วิย สมปฺปโยโค, อยํ อปฺปนํ ปาปุณิตุํ สกฺโกติ วีริยสมตาโยคโตติ อุปมาสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เอโก ภิกฺขู’’ติอาทิฯ ลีนํ ภาวนาจิตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ

ปฐมชฺฌานกถาวณฺณนา

[69] เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรนฯ วีริยสมตาโยชนวเสน วีถิปฏิปนฺนํ ภาวนามานสํ ปฏิภาคนิมิตฺเตเยว ฐปนวเสน นิมิตฺตาภิมุขํ ปฏิปาทยโต อสฺส โยคิโนฯ อิชฺฌิสฺสตีติ สมิชฺฌิสฺสติ, อุปฺปชฺชิสฺสตีติ อตฺโถฯ อนุโยควเสนาติ ภาวนาวเสนฯ เสสานีติ เสสานิ ตีณิ, จตฺตาริ วาฯ ปกติจิตฺเตหีติ ปากติเกหิ กามาวจรจิตฺเตหิฯ พลว…เป.… จิตฺเตกคฺคตานิ ภาวนาพเลน ปฏุตรสภาวปฺปตฺติยาฯ ปริกมฺมตฺตาติ ปฏิสงฺขารกตฺตาฯ ยทิ อาสนฺนตฺตา อุปจารตา, โคตฺรภุโน เอว อุปจารสมญฺญา สิยาติ อาห ‘‘สมีปจาริตฺตา วา’’ติฯ อนจฺจาสนฺโนปิ หิ นาติทูรปวตฺตี สมีปจารี นาม โหติฯ อปฺปนํ อุเปจฺจ จรนฺตีติ อุปจารานิฯ อิโต ปุพฺเพ ปริกมฺมานนฺติ นานาวชฺชนวีถิยํ ปริกมฺมานํฯ เอตฺถาติ เอเตสุ ปริกมฺมุปจารานุโลมสญฺญิเตสุฯ สพฺพนฺติมนฺติ ตติยํ, จตุตฺถํ วาฯ ปริตฺตโคตฺตาภิภวนโตติ ปริตฺตสฺส โคตฺตสฺส อภิภวนโตฯ คํตายตีติ หิ โคตฺตํ, ‘‘ปริตฺต’’นฺติ ปวตฺตมานํ อภิธานํ, พุทฺธิญฺจ เอกํสิกวิสยตาย รกฺขตีติ ปริตฺตโคตฺตํฯ ยถา หิ พุทฺธิ อารมฺมณภูเตน อตฺเถน วินา น ปวตฺตติ, เอวํ อภิธานํ อภิเธยฺยภูเตนฯ ตสฺมา โส ตานิ ตายติ รกฺขตีติ วุจฺจติฯ ตํ ปน มหคฺคตานุตฺตรวิธุรํ กามตณฺหาย โคจรภูตํ กามาวจรธมฺมานํ อาเวณิกรูปํ ทฏฺฐพฺพํฯ มหคฺคตโคตฺเตปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ภาวนโตติ อุปฺปาทนโตฯ