อติรจฺฉานกถิโกติ นติรจฺฉานกถิโก, ติรจฺฉานกถา วิธุรํ ธมฺมิกํ กมฺมฏฺฐานปฏิสํยุตฺตเมว กถํ กเถตีติ อธิปฺปาโยฯ สีลาทิคุณสมฺปนฺโนติ สีลสมาธิอาทิคุณสมฺปนฺโนฯ โย หิ สมาธิกมฺมฏฺฐานิโก, สมาธิกมฺมฏฺฐานสฺส วา ปารํ ปตฺโต, โส อิมสฺส โยคิโน สปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘ยํ นิสฺสายา’’ติอาทิฯ กายทฬฺหีพหุโลติ กายสฺส สนฺตปฺปนโปสนปฺปสุโตฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ยาวทตฺถํ อุทราวเทหกํ ภุญฺชิตฺวา เสยฺยสุขํ ปสฺสสุขํ มิทฺธสุขํ อนุยุตฺโต วิหรตี’’ติ (ที. นิ. 3.320; ม. นิ. 1.186; อ. นิ. 5.206)ฯ

โภชนํ เยภุยฺเยน มธุรมฺพิลรสวเสน สตฺตานํ อุปโยคํ คจฺฉติ ทธิอาทีสุ ตถา ทสฺสนโตฯ กฏุกาทิรสา ปน เกวลํ อภิสงฺขารกา เอวาติ อาห ‘‘กสฺสจิ มธุรํ, กสฺสจิ อมฺพิลํ สปฺปายํ โหตี’’ติฯ

ยสฺมิํ อิริยาปเถ อาธารภูเต, วตฺตมาเน วา, ยสฺมิํ วา อิริยาปเถ ปวตฺตมานสฺสฯ นิมิตฺตาเสวนพหุลสฺสาติ นิมิตฺเต อาเสวนาพหุลสฺส ปฏิภาคนิมิตฺเต วิสยภูเต ภาวนามนสิการํ พหุลํ อาเสวนฺตสฺส, นิมิตฺตสฺส วา โคจราเสวนวเสน อาเสวนาพหุลสฺสฯ เยน หิ ภาเวนฺตสฺส ภาวนาเสวนา, เตน โคจราเสวนาปิ อิจฺฉิตพฺพาติฯ

ทสวิธอปฺปนาโกสลฺลวณฺณนา

[60] น โหติ อปฺปนาฯ เยน วิธินา อปฺปนายํ กุสโล โหติ, โส ทสวิโธ วิธิ อปฺปนาโกสลฺลํ, ตนฺนิพฺพตฺตํ วา ญาณํฯ วตฺถุวิสทกิริยโตติ วตฺถูนํ วิสทภาวกรณโต อปฺปนาโกสลฺลํ อิจฺฉิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ เสเสสุปิฯ

[61] จิตฺตเจตสิกานํ หิ ปวตฺติฏฺฐานภาวโต สรีรํ, ตปฺปฏิพทฺธานิ จีวราทีนิ จ อิธ ‘‘วตฺถูนี’’ติ อธิปฺเปตานิฯ ตานิ ยถา จิตฺตสฺส สุขาวหานิ โหนฺติ, ตถา กรณํ เตสํ วิสทภาวกรณํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อชฺฌตฺติกพาหิราน’’นฺติอาทิฯ สรีรํ วาติ วา-สทฺโท อฏฺฐานปฺปยุตฺโต, สรีรํ เสทมลคฺคหิตํ วา อญฺเญน วา อวสฺสุตกิจฺเจน วิพาธิตนฺติ อธิปฺปาโยฯ เสนาสนํ วาติ วา-สทฺเทน ปตฺตาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ

นนุ จายํ นโย ขุทฺทกปลิโพธุปจฺเฉเทน สงฺคหิโต, ปุน กสฺมา วุตฺโตติ? สจฺจํ สงฺคหิโต, โส จ โข ภาวนาย อารมฺภกาเลฯ อิธ ปน อารทฺธกมฺมฏฺฐานสฺส อุปจารชฺฌาเน ฐตฺวา อปฺปนาปริวาสํ วสนฺตสฺส กาลนฺตเร ชาเต ตถาปฏิปตฺติ อปฺปนาโกสลฺลาย วุตฺตาฯ อวิสเท สติ, วิสยภูเต วาฯ กถํ ภาวนมนุยุญฺชนฺตสฺส ตานิ วิสโย? อนฺตรนฺตรา ปวตฺตนกจิตฺตุปฺปาทวเสเนวํ วุตฺตํฯ เต หิ จิตฺตุปฺปาทา จิตฺเตกคฺคตาย อปริสุทฺธภาวาย สํวตฺตนฺติฯ จิตฺตเจตสิเกสุ นิสฺสยาทิปจฺจยภูเตสุฯ ญาณมฺปีติ ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑเนฯ เตน ‘‘น เกวลํ ตํ วตฺถุเยว, อถ โข ตสฺมิํ อปริสุทฺเธ ญาณมฺปิ อปริสุทฺธํ โหตี’’ติ ทสฺสิตํฯ ตํสมฺปยุตฺตานํ ปน อปริสุทฺธตา อวุตฺตสิทฺธา, ญาณสฺส จ วิสุํ คหณํ อปฺปนาย พหุการตฺตาฯ ตถา หิ ฌานํ ‘‘ทนฺธาภิญฺญํ, ขิปฺปาภิญฺญ’’นฺติ ญาณมุเขน นิทฺทิฏฺฐํฯ นิสฺสยนิสฺสโยปิ นิสฺสโยตฺเวว วุจฺจตีติ อาห ‘‘ทีปกปลฺลิกวฏฺฏิเตลานิ นิสฺสายา’’ติฯ ญาเณ อวิสเท วิปสฺสนาภาวนา วิย สมาธิภาวนาปิ ปริทุพฺพลา โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อปริสุทฺเธน ญาเณนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ กมฺมฏฺฐานนฺติ สมถกมฺมฏฺฐานํ อาหฯ วุฑฺฒิํ องฺคปาตุภาเวน, วิรูฬฺหิํ คุณภาเวน, เวปุลฺลํ สพฺพโส วสิภาวปฺปตฺติยา เวทิตพฺพํฯ วิสเท ปนาติ สุกฺกปกฺโข, ตสฺส วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[62] สมภาวกรณนฺติ กิจฺจโต อนูนาธิกภาวกรณํฯ ยถาปจฺจยํ สทฺเธยฺยวตฺถุสฺมิํ อธิโมกฺขกิจฺจสฺส ปฏุตรภาเวน, ปญฺญาย อวิสทตาย, วีริยาทีนํ จ สิถิลตาทินา สทฺธินฺทฺริยํ พลวํ โหติฯ เตนาห ‘‘อิตรานิ มนฺทานี’’ติฯ ตโตติ ตสฺมา สทฺธินฺทฺริยสฺส พลวภาวโต, อิตเรสญฺจ มนฺทตฺตาฯ โกสชฺชปกฺเข ปติตุํ อทตฺวา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปคฺคณฺหนํ อนุพลปฺปทานํ ปคฺคโห, ปคฺคโหว กิจฺจํ, ปคฺคหกิจฺจํ กาตุํ น สกฺโกตีติ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ อารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา ฐานํ, อนิสฺสชฺชนํ วา อุปฏฺฐานํ, วิกฺเขปปฏิปกฺโขฯ เยน วา สมฺปยุตฺตา อวิกฺขิตฺตา โหนฺติ, โส อวิกฺเขโปฯ รูปคตํ วิย จกฺขุนา เยน ยาถาวโต วิสยสภาวํ ปสฺสติ, ตํ ทสฺสนกิจฺจํ กาตุํ น สกฺโกติ พลวตา สทฺธินฺทฺริเยน อภิภูตตฺตาฯ สหชาตธมฺเมสุ หิ อินฺทฏฺฐํ กาเรนฺตานํ สหปวตฺตมานานํ ธมฺมานํ เอกรสตาวเสเนว อตฺถสิทฺธิ, น อญฺญถาฯ

ตสฺมาติ วุตฺตเมวตฺถํ การณภาเวน ปจฺจามสติ ฯ ตนฺติ สทฺธินฺทฺริยํฯ ธมฺมสภาวปจฺจเวกฺขเณนาติ ยสฺส สทฺเธยฺยวตฺถุโน อุฬารตาทิคุเณ อธิมุจฺจนสฺส สาติสยปฺปวตฺติยา สทฺธินฺทฺริยํ พลวํ ชาตํ, ตสฺส ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนาทิวิภาคโต ยาถาวโต วีมํสเนนฯ เอวญฺหิ เอวํธมฺมตานเยน สภาวรสโต ปริคฺคยฺหมาเน สวิปฺผาโร อธิโมกฺโข น โหติ, ‘‘อยํ อิเมสํ ธมฺมานํ สภาโว’’ติ ปริชานนวเสน ปญฺญาพฺยาปารสฺส สาติสยตฺตาฯ ธุริยธมฺเมสุ หิ ยถา สทฺธาย พลวภาเว ปญฺญาย มนฺทภาโว โหติ, เอวํ ปญฺญาย พลวภาเว สทฺธาย มนฺทภาโว โหตีติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตํ ธมฺมสภาวปจฺจเวกฺขเณน หาเปตพฺพ’’นฺติฯ

ตถา อมนสิกาเรนาติ เยนากาเรน ภาวนมนุยุญฺชนฺตสฺส สทฺธินฺทฺริยํ พลวํ โหติ, เตนากาเรน ภาวนาย อนนุยุญฺชนโตติ วุตฺตํ โหติฯ อิธ ทุวิเธน สทฺธินฺทฺริยสฺส พลวภาโว, อตฺตโน วา ปจฺจยวิเสสโต กิจฺจุตฺตริเยน, วีริยาทีนํ วา มนฺทกิจฺจตายฯ ตตฺถ ปฐมวิกปฺเป หาปนวิธิ ทสฺสิโต, ทุติยวิกปฺเป ปน ยถา มนสิ กโรโต วีริยาทีนํ มนฺทกิจฺจตาย สทฺธินฺทฺริยํ พลวํ ชาตํ, ตถา อมนสิกาเรน วีริยาทีนํ ปฏุกิจฺจภาวาวเหน มนสิกาเรน สทฺธินฺทฺริยํ เตหิ สมรสํ กโรนฺเตน หาเปตพฺพํฯ อิมินา นเยน เสสินฺทฺริเยสุปิ หาปนวิธิ เวทิตพฺโพฯ

วกฺกลิตฺเถรวตฺถูติ โส หิ อายสฺมา สทฺธาธิมุตฺตตาย กตาธิกาโร สตฺถุ รูปกายทสฺสนปฺปสุโต เอว หุตฺวา วิหรนฺโต สตฺถารา ‘‘กิํ เต, วกฺกลิ, อิมินา ปูติกาเยน ทิฏฺเฐน? โย โข, วกฺกลิ, ธมฺมํ ปสฺสติ, โส มํ ปสฺสตี’’ติอาทินา (สํ. นิ. 3.87) โอวทิตฺวา กมฺมฏฺฐาเน นิโยชิโตปิ ตํ อนนุยุญฺชนฺโต ปณามิโต อตฺตานํ วินิปาเตตุํ ปปาตฏฺฐานํ อภิรุหิฯ อถ นํ สตฺถา ยถานิสินฺโนว โอภาสํ วิสชฺเชนฺโต อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา –

‘‘ปาโมชฺชพหุโล ภิกฺขุ, ปสนฺโน พุทฺธสาสเน;

อธิคจฺเฉ ปทํ สนฺตํ, สงฺขารูปสมํ สุข’’นฺติฯ (ธ. ป. 381) –

คาถํ วตฺวา ‘‘เอหิ วกฺกลี’’ติ อาหฯ โส เตน อมเตเนว อภิสิตฺโต หฏฺฐตุฏฺโฐ หุตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปสิฯ

สทฺธาย ปน พลวภาวโต วิปสฺสนาวีถิํ น โอตริฯ ตํ ญตฺวา ภควา อินฺทฺริยสมตํ ปฏิปาเทนฺโต กมฺมฏฺฐานํ โสเธตฺวา อทาสิฯ โส สตฺถารา ทินฺนนเยน วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘วกฺกลิตฺเถรวตฺถุ เจตฺถ นิทสฺสน’’นฺติฯ

อิตรกิจฺจเภทนฺติ อุปฏฺฐานาทิกิจฺจวิเสสํฯ ปสฺสทฺธาทีติ อาทิ-สทฺเทน สมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคานํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ หาเปตพฺพนฺติ ยถา สทฺธินฺทฺริยสฺส พลวภาโว ธมฺมสภาวปจฺจเวกฺขเณน หายติ, เอวํ วีริยินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตา ปสฺสทฺธิอาทิภาวนาย หายติ, สมาธิปกฺขิยตฺตา ตสฺสาฯ ตถา หิ สา สมาธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตํ โกสชฺชปาตโต รกฺขนฺตี วีริยาทิภาวนา วิย วีริยินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตํ อุทฺธจฺจปาตโต รกฺขนฺตี เอกํสโต หาเปติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปสฺสทฺธาทิภาวนาย หาเปตพฺพ’’นฺติฯ

โสณตฺเถรสฺส วตฺถูติ (มหาว. 243) สุกุมารสฺส โสณตฺเถรสฺส วตฺถุฯ โส หิ อายสฺมา สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา สีตวเน วิหรนฺโต ‘‘มม สรีรํ สุขุมาลํ, น จ สกฺกา สุเขเนว สุขํ อธิคนฺตุํ, กายํ กิลเมตฺวาปิ สมณธมฺโม กาตพฺโพ’’ติ ฐานจงฺกมเมว อธิฏฺฐาย ปธานมนุยุญฺชนฺโต ปาทตเลสุ โผเฏสุ อุฏฺฐิเตสุปิ เวทนํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา ทฬฺหํ วีริยํ กโรนฺโต อจฺจารทฺธวีริยตาย วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ นาสกฺขิฯ สตฺถา ตตฺถ คนฺตฺวา วีโณวาเทน โอวทิตฺวา วีริยสมตาโยชนวิธิํ ทสฺเสนฺโต กมฺมฏฺฐานํ โสเธตฺวา คิชฺฌกูฏํ คโตฯ เถโรปิ สตฺถารา ทินฺนนเยน วีริยสมตํ โยเชนฺโต วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘โสณตฺเถรสฺส วตฺถุ ทสฺเสตพฺพ’’นฺติฯ

เสเสสุปีติ สติสมาธิปญฺญินฺทฺริเยสุปิฯ เอกสฺสาติ เอเกกสฺสฯ สามญฺญนิทฺเทโสวายํ ทฏฺฐพฺโพฯ เอวํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปจฺเจกํ อธิมตฺตตาย ปน หาปนวเสน สมตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตตฺถ เยสํ วิเสสโต อสาธารณโต, สาธารณโต จ สมตา อิจฺฉิตพฺพา, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิเสสโต ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอตฺถาติ เอเตสุ ปญฺจสุ อินฺทฺริเยสุฯ สมตนฺติ สทฺธาปญฺญานํ อญฺญมญฺญํ อนูนานธิกภาวํฯ

ตถา สมาธิวีริยานํ ฯ ยถา หิ สทฺธาปญฺญานํ วิสุํ วิสุํ ธุริยธมฺมภูตานํ กิจฺจโต อญฺญมญฺญานติวตฺตนํ วิเสสโต อิจฺฉิตพฺพเมว, ยโต เนสํ สมธุรตาย อปฺปนา สมฺปชฺชตีติ, เอวํ สมาธิวีริยานํ โกสชฺชอุทฺธจฺจปกฺขิกานํ สมรสตาย สติ อญฺญมญฺญูปตฺถมฺภนโต สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อนฺตทฺวยปาตาภาเวน สมฺมเทว อปฺปนา อิชฺฌติฯ

‘‘พลวสทฺโธ หี’’ติอาทิ นิทสฺสนวเสน วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ – โย พลวติยา สทฺธาย สมนฺนาคโต อวิสทญาโณ, โส มุทฺธปฺปสนฺโน โหติ, น อเวจฺจปฺปสนฺโนฯ ตถา หิ โส อวตฺถุสฺมิํ ปสีทติ เสยฺยถาปิ ติตฺถิยสาวกาฯ เกราฏิกปกฺขนฺติ สาเฐยฺยปกฺขํ ภชติฯ สทฺธาหีนาย ปญฺญาย อติธาวนฺโต ‘‘เทยฺยวตฺถุปริจฺจาเคน วินา จิตฺตุปฺปาทมตฺเตนปิ ทานมยํ ปุญฺญํ โหตี’’ติอาทีนิ ปริกปฺเปติ เหตุปฏิรูปเกหิ วญฺจิโตฯ เอวํภูโต ปน สุกฺขตกฺกวิลุตฺตจิตฺโต ปณฺฑิตานํ วจนํ นาทิยติ, สญฺญตฺติํ น คจฺฉติฯ เตนาห ‘‘เภสชฺชสมุฏฺฐิโต วิย โรโค อเตกิจฺโฉ โหตี’’ติฯ ยถา เจตฺถ สทฺธาปญฺญานํ อญฺญมญฺญวิรโห น อตฺถาวโห อนตฺถาวโห จ, เอวมิธาปิ สมาธิวีริยานํ อญฺญมญฺญวิรโห น อวิกฺเขปาวโห วิกฺเขปาวโห จาติ เวทิตพฺพํฯ โกสชฺชํ อภิภวติ, เตน อปฺปนํ น ปาปุณาตีติ อธิปฺปาโยฯ อุทฺธจฺจํ อภิภวตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ตทุภยนฺติ ตํ สทฺธาปญฺญาทฺวยํ, สมาธิวีริยทฺวยญฺจฯ สมํ กาตพฺพนฺติ สมรสํ กาตพฺพํฯ

สมาธิกมฺมิกสฺสาติ สมถกมฺมฏฺฐานิกสฺสฯ เอวนฺติ เอวํ สนฺเต, สทฺธาย เตสํ พลวภาเว สตีติ อตฺโถฯ สทฺทหนฺโตติ ‘‘ปถวี ปถวี’’ติ มนสิกรณมตฺเตน กถํ ฌานุปฺปตฺตีติ อจินฺเตตฺวา ‘‘อทฺธา สมฺมาสมฺพุทฺเธน วุตฺตวิธิ อิชฺฌิสฺสตี’’ติ สทฺทหนฺโต สทฺธํ ชเนนฺโตฯ โอกปฺเปนฺโตติ อารมฺมณํ อนุปวิสิตฺวา วิย อธิมุจฺจนวเสน โอกปฺเปนฺโต ปกฺขนฺทนฺโตฯ เอกคฺคตา พลวตี วฏฺฏติ สมาธิปธานตฺตา ฌานสฺสฯ อุภินฺนนฺติ สมาธิปญฺญานํ, สมาธิกมฺมิกสฺส สมาธิโน อธิมตฺตตาปิ อิจฺฉิตพฺพาติ อาห ‘‘สมตายปี’’ติ, สมภาเวนาปีติ อตฺโถฯ อปฺปนาติ อิธาธิปฺเปตอปฺปนาฯ ตถา หิ ‘‘โหติเยวา’’ติ สาสงฺกํ วทติ , โลกุตฺตรปฺปนา ปน เตสํ สมภาเวเนว อิจฺฉิตาฯ ยถาห – ‘‘สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ (ปฏิ. ม. 2.1, 5)ฯ

ยทิ วิเสสโต สทฺธาปญฺญานํ, สมาธิวีริยานญฺจ สมตา อิจฺฉิตา, กถํ สตีติ อาห ‘‘สติ ปน สพฺพตฺถ พลวตี วฏฺฏตี’’ติฯ สพฺพตฺถาติ ลีนุทฺธจฺจปกฺเขสุ ปญฺจสุ อินฺทฺริเยสุฯ อุทฺธจฺจปกฺขิเย คณฺหนฺโต ‘‘สทฺธาวีริยปญฺญาน’’นฺติ อาหฯ อญฺญถาปีติ จ คเหตพฺพา สิยาฯ ตถา หิ ‘‘โกสชฺชปกฺเขน สมาธินา’’ อิจฺเจว วุตฺตํ, น ‘‘ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาหี’’ติฯ สา สติฯ สพฺเพสุ ราชกมฺเมสุ นิยุตฺโต สพฺพกมฺมิโกฯ เตน การเณน สพฺพตฺถ อิจฺฉิตพฺพตฺเถนฯ อาห อฏฺฐกถายํฯ สพฺพตฺถ นิยุตฺตา สพฺพตฺถิกา, สพฺเพน วา ลีนุทฺธจฺจปกฺขิเยน โพชฺฌงฺคคฺคหเณน อตฺเถตพฺพา สพฺพตฺถิยา, สพฺพตฺถิยาว สพฺพตฺถิกาฯ จิตฺตนฺติ กุสลจิตฺตํฯ ตสฺส หิ สติ ปฏิสรณํ ปรายณํ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อนธิคตสฺส อธิคมายฯ เตนาห ‘‘อารกฺขปจฺจุปฏฺฐานา’’ติอาทิฯ

[63] จิตฺเตกคฺคตานิมิตฺตสฺสาติ จิตฺเตกคฺคตาย นิมิตฺตสฺส, จิตฺเตกคฺคตาสงฺขาตสฺส จ นิมิตฺตสฺสฯ จิตฺตสฺส หิ สมาหิตาการํ สลฺลกฺเขตฺวา สมถนิมิตฺตํ รกฺขนฺโตเยว กสิณนิมิตฺตํ รกฺขติฯ ตสฺมา ปถวีกสิณาทิกสฺสาติ อาทิ-สทฺเทน น เกวลํ ปฏิภาคนิมิตฺตสฺเสว, อถ โข สมถนิมิตฺตสฺสาปิ คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตนฺติ รกฺขณโกสลฺลํฯ อิธ อปฺปนาโกสลฺลกถายํ ‘‘นิมิตฺตโกสลฺล’’นฺติ อธิปฺเปตํ, กรณภาวนาโกสลฺลานํ ปเคว สิทฺธตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ

[64] อติสิถิลวีริยตาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน ปโมทนสํเวชนวิปริยาเย สงฺคณฺหาติฯ ลีนนฺติ สงฺกุจิตํ โกสชฺชปกฺขปติตํฯ จิตฺตนฺติ ภาวนาจิตฺตํฯ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคาทโย ภาเวตีติ เอตฺถ ‘‘ตโย’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ยถา ปน เต ภาเวตพฺพา, ตํ สยเมว วกฺขติฯ

ปริตฺตนฺติ อปฺปกํฯ อุชฺชาเลตุกาโมติ ปทีเปตุกาโมฯ อุทกวาตํ ทเทยฺยาติ อุทกมิสฺสํ วาตํ อุปเนยฺยฯ อกาโลติ นกาโล, อยุตฺตกาโล วาฯ

สติอาทิธมฺมสามคฺคิสงฺขาตาย โพธิยา พุชฺฌติ เอตายาติ กตฺวา, ตํสมงฺคิโน วา พุชฺฌตีติ โพธิโน โยคิโน องฺคนฺติ โพชฺฌงฺโค , ปสตฺโถ, สุนฺทโร วา โพชฺฌงฺโค สมฺโพชฺฌงฺโค ฯ กายจิตฺตทรถวูปสมลกฺขณา ปสฺสทฺธิเยว สมฺโพชฺฌงฺโค ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, ตสฺส ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺสฯ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปน วิเสโส – สมาธิสฺส ตาว ปทตฺถลกฺขณานิ เหฏฺฐา อาคตาเนวฯ อุปปตฺติโต อิกฺขตีติ อุเปกฺขาฯ สา ปนายํ อตฺถโต ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาว อิธ โพชฺฌงฺคุเปกฺขา เวทิตพฺพาฯ ทุสมุฏฺฐาปยนฺติ สมุฏฺฐาเปตุํ อุปฺปาเทตุํ อสกฺกุเณยฺยํฯ ธมฺมานํ, ธมฺเมสุ วา วิจโย ธมฺมวิจโย, ปญฺญาติ อตฺโถฯ วีรสฺส ภาโว, กมฺมํ วา, วิธินา วา อีเรตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ วีริยํ, อุสฺสาโหฯ ปีเณติ กายํ, จิตฺตํ จ สนฺตปฺเปตีติ ปีติฯ

ยํ ยํ สกํ ยถาสกํ, อตฺตโน อตฺตโนติ อตฺโถฯ อาหารวเสนาติ ปจฺจยวเสนฯ ภาวนาติ อุปฺปาทนา, วฑฺฒนา จฯ กุสลากุสลาติ โกสลฺลสมฺภูตฏฺเฐน กุสลา, ตปฺปฏิปกฺขโต อกุสลาฯ เย อกุสลา, เต สาวชฺชาฯ เย กุสลา, เต อนวชฺชาฯ อกุสลา หีนา, อิตเร ปณีตาฯ กุสลาปิ วา หีเนหิ ฉนฺทาทีหิ อารทฺธา หีนา, อิตเร ปณีตาฯ กณฺหาติ กาฬกา จิตฺตสฺส อปภสฺสรภาวกรณา, สุกฺกาติ โอทาตา จิตฺตสฺส ปภสฺสรภาวกรณาฯ กณฺหาภิชาติเหตุโต วา กณฺหา, สุกฺกาภิชาติเหตุโต สุกฺกาฯ เต เอว สปฺปฏิภาคาฯ กณฺหา หิ อุชุวิปจฺจนีกตาย สุกฺเกหิ สปฺปฏิภาคาฯ ตถา สุกฺกาปิ อิตเรหิฯ อถ วา กณฺหา จ สุกฺกา จ สปฺปฏิภาคา จ กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคาฯ สุขา หิ เวทนา ทุกฺขาย เวทนาย สปฺปฏิภาคา, ทุกฺขา จ เวทนา สุขาย สปฺปฏิภาคาติฯ อนุปฺปนฺนสฺสาติ อนิพฺพตฺตสฺสฯ อุปฺปาทายาติ อุปฺปาทนตฺถายฯ อุปฺปนฺนสฺสาติ นิพฺพตฺตสฺสฯ ภิยฺโยภาวายาติ ปุนปฺปุนภาวายฯ เวปุลฺลายาติ วิปุลภาวายฯ ภาวนายาติ วฑฺฒิยาฯ ปาริปูริยาติ ปริปูรณตฺถายฯ

ตตฺถาติ ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว’’ติอาทินา ทสฺสิตปาเฐฯ สภาวสามญฺญลกฺขณปฏิเวธวเสนาติ เอกชฺฌํ กตฺวา คหเณ อนวชฺชสุขวิปากาทิกสฺส วิสุํ วิสุํ ปน ผุสนาทิกสฺส สภาวลกฺขณสฺส, อนิจฺจาทิกสฺส สามญฺญลกฺขณสฺส จ ปฏิวิชฺฌนวเสนฯ ปวตฺตมนสิกาโรติ กุสลาทีนํ ตํตํสภาวลกฺขณาทิกสฺส ยาถาวโต อวพุชฺฌนวเสน อุปฺปนฺนชวนจิตฺตุปฺปาโทฯ โส หิ อวิปรีตมนสิการตาย ‘‘โยนิโสมนสิกาโร’’ติ วุตฺโตฯ ตทาโภคตาย อาวชฺชนาปิ ตคฺคติกาวฯ

รุปฺปนลกฺขณาทิกมฺปิ อิธ สามญฺญลกฺขเณเนว สงฺคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ กุสลกิริยาย อาทิอารมฺภวเสน ปวตฺตวีริยํ ธิติสภาวตาย ‘‘ธาตู’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อารมฺภธาตูติ ปฐมวีริยํ วุจฺจตี’’ติฯ ลทฺธาเสวนํ วีริยํ พลปฺปตฺตํ หุตฺวา ปฏิปกฺขํ วิธมตีติ อาห ‘‘โกสชฺชโต นิกฺขนฺตตฺตา ตโต พลวตร’’นฺติฯ อธิมตฺตาธิมตฺตตรานํ ปฏิปกฺขธมฺมานํ วิธมนสมตฺถํ ปฏุปฏุตราทิภาวปฺปตฺตํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ปรํ ปรํ ฐานํ อกฺกมนโต ตโตปิ พลวตร’’นฺติฯ ติฏฺฐติ ปวตฺตติ เอตฺถาติ ฐานิยา, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ฐานิยา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺฐานิยาฯ ฐาตพฺโพ วา ฐานิโย, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ฐานิโย เอเตสูติ ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺฐานิยา, อปราปรํ วตฺตมานา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา ธมฺมาฯ ยสฺมา ปน เตสุ ปีติเยว ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส วิเสสการณํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปีติยา เอว เอตํ นาม’’นฺติฯ อุปฺปาทกมนสิกาโรติ ยถา มนสิ กโรโต อนุปฺปนฺโน ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ วฑฺฒติ, ตถา ปวตฺตมนสิกาโรฯ

ปริปุจฺฉกตาติ ปริโยคาเหตฺวา ปุจฺฉกภาโวฯ ปญฺจปิ หิ นิกาเย อุคฺคเหตฺวา อาจริเย ปริยุปาสิตฺวา ตสฺส ตสฺส อตฺถํ ปริปุจฺฉนฺตสฺส, เต วา สห อฏฺฐกถาย ปริโยคาเหตฺวา ยํ ยํ ตตฺถ คณฺฐิฏฺฐานํ, ตํ ตํ ‘‘อิทํ, ภนฺเต, กถํ, อิมสฺส โก อตฺโถ’’ติ ปุจฺฉนฺตสฺส ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชตีติฯ วตฺถุวิสทกิริยา อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา สงฺเขปโต, วิตฺถารโต จ ปกาสิตา เอวฯ ตตฺถ ปน สมาธิสํวตฺตนิยภาเวน อาคตา, อิธ ปญฺญาสํวตฺตนิยภาเวนฯ ยทคฺเคน หิ สมาธิสํวตฺตนิกา, ตทคฺเคน ปญฺญาสํวตฺตนิกา สมาธิสฺส ญาณปจฺจุปฏฺฐานโตฯ ‘‘สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ (สํ. นิ. 4.99; 5.1071) วุตฺตํฯ ทุปฺปญฺญปุคฺคลปริวชฺชนา นาม ทุปฺปญฺญานํ มนฺทพุทฺธีนํ ภตฺตนิกฺขิตฺตกากมํสนิกฺขิตฺตสุนขสทิสานํ โมมูหปุคฺคลานํ ทูรโต ปริจฺจชนาฯ ปญฺญวนฺตปุคฺคลเสวนา นาม ปญฺญาย กตาธิการานํ สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทีสุ กุสลานํ อริยานํ, วิปสฺสนากมฺมิกานํ วา มหาปญฺญานํ กาเลน กาลํ อุปสงฺกมนํฯ คมฺภีรญาณจริยปจฺจเวกฺขณาติ คมฺภีรญาเณหิ จริตพฺพานํ ขนฺธายตนธาตาทีนํ, สจฺจปจฺจยาการาทิทีปนานํ วา สุญฺญตาปฏิสํยุตฺตานํ สุตฺตนฺตานํ ปจฺจเวกฺขณาฯ ตทธิมุตฺตตาติ ปญฺญาธิมุตฺตตา, ปญฺญาย นินฺนโปณปพฺภารตาติ อตฺโถฯ

อปายาทีติ อาทิ-สทฺเทน ชาติอาทิํ อตีเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, อนาคเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, ปจฺจุปฺปนฺเน อาหารปริเยฏฺฐิมูลกญฺจ ทุกฺขํ สงฺคณฺหาติฯ วีริยายตฺตสฺส โลกิยโลกุตฺตรวิเสสสฺส อธิคโม เอว อานิสํโส, ตสฺส ทสฺสนสีลตา วีริยายตฺต…เป.… ทสฺสิตาฯ สปุพฺพภาโค นิพฺพานคามิมคฺโค คมนวีถิ คนฺตพฺพา ปฏิปชฺชิตพฺพา ปฏิปทาติ กตฺวา ฯ ทายกานํ มหปฺผลภาวกรเณน ปิณฺฑาปจายนตาติ ปจฺจยทายกานํ อตฺตนิ การสฺส อตฺตโน สมฺมาปฏิปตฺติยา มหปฺผลการภาวสฺส กรเณน ปิณฺฑสฺส ภิกฺขาย ปฏิปูชนาฯ อิตรถาติ อามิสปูชายฯ กุสีตปุคฺคลปริวชฺชนตาติ อลสานํ ภาวนาย นามมตฺตมฺปิ อชานนฺตานํ กายทฬฺหีพหุลานํ ยาวทตฺถํ ภุญฺชิตฺวา เสยฺยสุขาทิอนุยุญฺชนกานํ ติรจฺฉานกถิกานํ ปุคฺคลานํ ทูรโต ปริจฺจชนาฯ อารทฺธวีริยปุคฺคลเสวนตาติ ‘‘ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชายา’’ติอาทินา (วิภ. 519; อ. นิ. 3.16) ภาวนารมฺภวเสน อารทฺธวีริยานํ ทฬฺหปรกฺกมานํ ปุคฺคลานํ กาเลน กาลํ อุปสงฺกมนาฯ สมฺมปฺปธานปจฺจเวกฺขณตาติ จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานานุภาวสฺส ปจฺจเวกฺขณตาฯ ตทธิมุตฺตตาติ ตสฺมิํ วีริยสมฺโพชฺฌงฺเค อธิมุตฺติ สพฺพิริยาปเถสุ นินฺนโปณปพฺภารตาฯ เอตฺถ จ ถินมิทฺธวิโนทนกุสีตปุคฺคลปริวชฺชนอารทฺธวีริยปุคฺคลเสวนตทธิมุตฺตตา ปฏิปกฺขวิธมนปจฺจยูปสํหารวเสน, อปายาทิภยปจฺจเวกฺขณาทโย สมุตฺเตชนวเสน วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทกา ทฏฺฐพฺพาฯ

พุทฺธาทีสุ ปสาทสิเนหาภาเวน ถุสขรหทยา ลูขปุคฺคลา, ตพฺพิปริยาเยน สินิทฺธปุคฺคลา เวทิตพฺพาฯ พุทฺธาทีนํ คุณปริทีปนา สมฺปสาทนียสุตฺตาทโย (ที. นิ. 3.141 อาทโย) ปสาทนียสุตฺตนฺตาฯ อิเมหิ อากาเรหีติ ยถาวุตฺเตหิ กุสลาทีนํ สภาวสามญฺญลกฺขณปฏิวิชฺฌนาทิอากาเรหิ เจว ปริปุจฺฉกตาทิอากาเรหิ จฯ เอเต ธมฺเมติ เอเต กุสลาทีสุ โยนิโสมนสิการาทิเก เจว ธมฺมตฺถญฺญุตาทิเก จฯ

[65] อจฺจารทฺธวีริยตาทีหีติ อติวิย ปคฺคหิตวีริยตาทีหิฯ อาทิ-สทฺเทน สํเวชนปโมทนาทิํ สงฺคณฺหาติฯ อุทฺธตนฺติ สมาธิอาทีนํ มนฺทตาย อวูปสนฺตํฯ ทุวูปสมยนฺติ วูปสเมตุํ สมาธาตุํ อสกฺกุเณยฺยํฯ

ตํ อาการํ สลฺลกฺเขตฺวาติ เยนากาเรน อสฺส โยคิโน ปสฺสทฺธิ สมาธิ อุเปกฺขาติ อิเม ปสฺสทฺธิอาทโย ธมฺมา ปุพฺเพ ยถารหํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ กาเล อุปฺปนฺนปุพฺพา, ตํ จิตฺตตํสมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปสฺสทฺธาการํ, สมาหิตาการํ, อชฺฌุเปกฺขิตาการญฺจ อุปลกฺเขตฺวา อุปธาเรตฺวาฯ ตีสุปิ ปเทสูติ ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, กายปฺปสฺสทฺธี’’ติอาทินา อาคเตสุ ตีสุปิ วากฺเยสุ, เตหิ วา ปกาสิเตสุ ตีสุ ธมฺมโกฏฺฐาเสสุฯ ยถาสมาหิตาการํ สลฺลกฺเขตฺวา คยฺหมาโน สมโถ เอว สมถนิมิตฺตนฺติ อาห ‘‘สมถนิมิตฺตนฺติ จ สมถสฺเสเวตมธิวจน’’นฺติฯ นานารมฺมเณ ปริพฺภมเนน วิวิธํ อคฺคํ เอตสฺสาติ พฺยคฺโค, วิกฺเขโปฯ ตถา หิ โส อนวฏฺฐานรโส, ภนฺตตาปจฺจุปฏฺฐาโน จ วุตฺโตฯ เอกคฺคตาภาวโต พฺยคฺคปฏิปกฺโขติ อพฺยคฺโค, สมาธิฯ โส เอว นิมิตฺตนฺติ ปุพฺเพ วิย วตฺตพฺพํฯ เตนาห ‘‘อวิกฺเขปฏฺเฐน จ ตสฺเสว อพฺยคฺคนิมิตฺตนฺติ อธิวจน’’นฺติฯ

สรีราวตฺถํ ญตฺวา มตฺตโส ปริภุตฺโต ปณีตาหาโร กายลหุตาทีนํ สมุฏฺฐาปเนน ปสฺสทฺธิยา ปจฺจโย โหติ, ตถา อุตุสปฺปายํ, อิริยาปถสปฺปายญฺจ เสวิตํ, ปโยโค จ กายิโก ปวตฺติโตติ อาห ‘‘ปณีตโภชนเสวนตา’’ติอาทิฯ ปโยคสมตาทีนํ อภาเวน สทรถกายจิตฺตา ปุคฺคลา สารทฺธปุคฺคลาฯ วุตฺตวิปริยาเยน ปสฺสทฺธกายา ปุคฺคลา เวทิตพฺพาฯ

นิรสฺสาทสฺสาติ ภาวนสฺสาทรหิตสฺสฯ ภาวนา หิ วีถิปฏิปนฺนา ปุพฺเพนาปรํ วิเสสวตี ปวตฺตมานา จิตฺตสฺส อสฺสาทํ อุปสมสุขํ อาวหติ, ตทภาวโต นิรสฺสาทํ จิตฺตํ โหติฯ สทฺธาสํเวควเสนาติ สทฺธาวเสน, สํเวควเสน จฯ สมฺปหํสนตาติ สมฺมเทว ปหํสนตา สํเวชนปุพฺพกปสาทุปฺปาทเนน ภาวนา จิตฺตสฺส โตสนาฯ สมฺมาปวตฺตสฺสาติ ลีนุทฺธจฺจวิรเหน, สมถวีถิปฏิปตฺติยา จ สมํ, สวิเสสญฺจ ปวตฺติยา สมฺมเทว ปวตฺตสฺส ภาวนาจิตฺตสฺสฯ อชฺฌุเปกฺขนตาติ ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสเนสุ อพฺยาวฏตาฯ ฌานวิโมกฺขปจฺจเวกฺขณตาติ ปฐมาทีนิ ฌานานิ ปจฺจนีกธมฺเมหิ สุฏฺฐุ วิมุตฺตตาทินา เตเยว วิโมกฺขา เตสํ ‘‘เอวํ ภาวนา, เอวํ สมาปชฺชนา, เอวํ อธิฏฺฐานํ, เอวํ วุฏฺฐานํ, เอวํ สํกิเลโส, เอวํ โวทาน’’นฺติ ปติ ปติ อเวกฺขณาฯ

สตฺตมชฺฌตฺตตาติ สตฺเตสุ ปิยฏฺฐานิเยสุปิ คหฏฺฐปพฺพชิเตสุ มชฺฌตฺตากาโร อชฺฌุเปกฺขนาฯ สงฺขารมชฺฌตฺตตาติ อชฺฌตฺติเกสุ จกฺขาทีสุ, พาหิเรสุ ปตฺตจีวราทีสุ มชฺฌตฺตากาโร อชฺฌุเปกฺขนาฯ สตฺตสงฺขารานํ มมายนํ สตฺตสงฺขารเกลายนํฯ อิเมหากาเรหีติ อิเมหิ ยถาวุตฺเตหิ กายจิตฺตานํ ปสฺสทฺธาการสลฺลกฺขณาทิอากาเรหิ เจว สปฺปายาหารเสวนาทิอากาเรหิ จฯ เอเต ธมฺเมติ เอเต ปสฺสทฺธิอาทิธมฺเมฯ

[66] ปญฺญาปโยคมนฺทตายาติ ปญฺญาพฺยาปารสฺส อปฺปภาเวนฯ ยถา หิ ทานสีลานิ อโลภาโทสปฺปธานานิ , เอวํ ภาวนา อโมหปฺปธานา วิเสสโต อปฺปนาวหาฯ ตตฺถ ยทา ปญฺญา น พลวตี โหติ, ตทา ภาวนาจิตฺตสฺส อนภิสงฺขโต วิย อาหาโร ปุริสสฺส อภิรุจิํ น ชเนติ, เตน ตํ นิรสฺสาทํ โหติฯ ยทา จ ภาวนา ปุพฺเพนาปรํ วิเสสาวหา น โหติ สมฺมเทว อวีถิปฏิปตฺติยา, ตทา อุปสมสุขสฺส อลาเภน จิตฺตํ นิรสฺสาทํ โหติฯ ตทุภยํ สนฺธายาห ‘‘ปญฺญาปโยคมนฺทตายา’’ติอาทิฯ นนฺติ จิตฺตํฯ ชาติชราพฺยาธิมรณานิ ยถารหํ สุคติยํ, ทุคฺคติยญฺจ โหนฺตีติ ตทญฺญเมว ปญฺจวิธพนฺธนาทิขุปฺปิปาสาทิอญฺญมญฺญวิพาธนาทิเหตุกํ อปายทุกฺขํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตยิทํ สพฺพํ เตสํ เตสํ สตฺตานํ ปจฺจุปฺปนฺนภวนิสฺสิตํ คหิตนฺติ อตีเต, อนาคเต จ กาเล วฏฺฏมูลกทุกฺขานิ วิสุํ คหิตานิฯ เย ปน สตฺตา อาหารูปชีวิโน, ตตฺถ จ อุฏฺฐานผลูปชีวิโน, เตสํ อญฺเญหิ อสาธารณํ ชีวิตทุกฺขํ อฏฺฐมํ สํเวควตฺถุ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อสฺสาติ จิตฺตสฺสฯ อลีนนฺติอาทีสุ โกสชฺชปกฺขิยานํ ธมฺมานํ อนธิมตฺตตาย อลีนํฯ อุทฺธจฺจปกฺขิกานํ ธมฺมานํ อนธิมตฺตตาย อนุทฺธตํฯ ปญฺญาปโยคสมฺปตฺติยา, อุปสมสุขาธิคเมน จ อนิรสฺสาทํฯ ปุพฺเพนาปรํ สวิเสสํ ตโต เอว อารมฺมเณ สมปฺปวตฺตํ, สมถวีถิปฏิปนฺนญฺจฯ ตตฺถ อลีนตาย ปคฺคเห, อนุทฺธตตาย นิคฺคเห, อนิรสฺสาทตาย สมฺปหํสเน น พฺยาปารํ อาปชฺชติฯ อลีนานุทฺธตตาย หิ อารมฺมเณ สมปฺปวตฺตํ อนิรสฺสาทตาย สมถวีถิปฏิปนฺนํฯ สมปฺปวตฺติยา วา อลีนํ อนุทฺธตํ, สมถวีถิปฏิปตฺติยา อนิรสฺสาทนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เนกฺขมฺมปฏิปทนฺติ ฌานปฏิปตฺติํฯ สมาธิอธิมุตฺตตาติ สมาธินิพฺพตฺตเน ฌานาธิคเม ยุตฺตปฺปยุตฺตตาฯ

สา ปน ยสฺมา สมาธิํ ครุํ กตฺวา ตตฺถ นินฺนโปณปพฺภารภาเวน ปวตฺติยา โหติ, ตสฺมา ‘‘สมาธิครู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[67] ปฏิลทฺเธ นิมิตฺตสฺมิํ เอวํ หิ สมฺปาทยโต อปฺปนาโกสลฺลํ อิมํ อปฺปนา สมฺปวตฺตตีติ สมฺพนฺโธฯ สาติ อปฺปนาฯ หิตฺวา หีติ หิ-สทฺโท เหตุอตฺโถฯ ยสฺมา ฐานเมตํ น วิชฺชติ, ตสฺมา จิตฺตปฺปวตฺติอาการํ ภาวนาจิตฺตสฺส ลีนุทฺธตาทิวเสน ปวตฺติอาการํ สลฺลกฺขยํ อุปธาเรนฺโตฯ สมตํ วีริยสฺเสว วีริยสฺส สมาธินา สมรสตํเยว โยชเยถฯ กถํ ปน โยชเยถาติ อาห ‘‘อีสกมฺปี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ลยนฺติ ลีนภาวํ, สงฺโกจนฺติ อตฺโถฯ ยนฺตนฺติ คจฺฉนฺตํ , ปคฺคณฺเหเถว สมภาวายาติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘อจฺจารทฺธํ นิเสเธตฺวา สมเมว ปวตฺตเย’’ติฯ กถํ ปน สมเมว ปวตฺตเยติ อาห ‘‘เรณุมฺหี’’ติอาทิฯ ยถาติ เรณุอาทีสุ ยถา มธุกราทีนํ ปวตฺติ อุปมาภาเวน อฏฺฐกถายํ สมฺมวณฺณิตา, เอวํ ลีนุทฺธตภาเวหิ โมจยิตฺวา วีริยสมตาโยชเนน นิมิตฺตาภิมุขํ มานสํ ปฏิปาทเย ปฏิภาคนิมิตฺตาภิมุขํ ภาวนาจิตฺตํ สมฺปาเทยฺยาติ อตฺโถฯ

นิมิตฺตาภิมุขปฏิปาทนวณฺณนา

[68] ตตฺราติ ตสฺมิํ ‘‘เรณุมฺหี’’ติอาทินา วุตฺตคาถาทฺวเยฯ อตฺถทีปนา อุปมูปเมยฺยตฺถวิภาวนาฯ อเฉโกติ อกุสโลฯ ปกฺขนฺโทติ ธาวิตุํ อารทฺโธฯ วิกสนกฺขเณเยว สรสํ กุสุมปราคํ โหติ, ปจฺฉา วาตาทีหิ ปริปตติ, วิรสํ วา โหติฯ ตสฺมา นิวตฺตเน เรณุ ขียตีติ อาห ‘‘ขีเณ เรณุมฺหิ สมฺปาปุณาตี’’ติฯ ปุปฺผราสินฺติ รุกฺขสาขาสุ นิสฺสิตํ ปุปฺผสญฺจยํฯ

สลฺลกตฺตอนฺเตวาสิเกสูติ สลฺลกตฺตอาจริยสฺส อนฺเตวาสิเกสุฯ อุทกถาลคเตติ อุทกถาลิยํ ฐปิเตฯ สตฺถกมฺมนฺติ สิราเวธนาทิสตฺถกมฺมํฯ ผุสิตุมฺปิ อุปฺปลปตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ สเมนาติ ปุริมกา วิย ครุํ, มนฺทญฺจ ปโยคํ อกตฺวา สมปฺปมาเณน ปโยเคนฯ ตตฺถาติ อุปฺปลปตฺเตฯ ปริโยทาตสิปฺโปติ สุวิสุทฺธสิปฺโป นิปฺผนฺนสิปฺโปฯ