เมนู

ยทิปิ ตทา ฌานงฺคานิ ปฏุตรานิ มหคฺคตภาวปฺปตฺตานิ น อุปฺปชฺชนฺติ, เตสํ ปน ปฏิปกฺขธมฺมานํ วิกฺขมฺภเนน จิตฺตํ สมาธิยติฯ เตนาห ‘‘นีวรณปฺปหาเนน จิตฺตํ สมาหิตํ โหตี’’ติฯ ปฏิลาภภูมิยนฺติ ฌานสฺส อธิคมาวตฺถายํฯ ตทา หิ อปฺปนาปตฺตานํ ฌานธมฺมานํ อุปฺปตฺติยา จิตฺตํ สมาธิยติฯ เตนาห ‘‘องฺคปาตุภาเวนา’’ติฯ จิตฺตํ สมาหิตํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ

น ถามชาตานีติ น ชาตถามานิ, น ภาวนาพลํ ปตฺตานีติ อตฺโถฯ จิตฺตนฺติ ฌานจิตฺตํฯ เกวลมฺปิ รตฺติํ เกวลมฺปิ ทิวสํ ติฏฺฐตีติ สมาปตฺติเวลํ สนฺธายาหฯ อุปจารภูมิยํ นิมิตฺตวฑฺฒนํ ยุตฺตนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘นิมิตฺตํ วฑฺเฒตฺวา’’ติฯ ลทฺธปริหานีติ ลทฺธอุปจารชฺฌานปริหานิฯ นิมิตฺเต อวินสฺสนฺเต ตทารมฺมณฌานมฺปิ อปริหีนเมว โหติ, นิมิตฺเต ปน อารกฺขาภาเวน วินฏฺเฐ ลทฺธํ ลทฺธํ ฌานมฺปิ วินสฺสติ ตทายตฺตวุตฺติโตฯ เตนาห ‘‘อารกฺขมฺหี’’ติอาทิฯ

สตฺตสปฺปายวณฺณนา

[59] ‘‘ถาวรญฺจ โหตี’’ติ วตฺวา ยถา ถาวรํ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สติ อุปฏฺฐาติ, จิตฺตํ สมาธิยตี’’ติ วุตฺตํฯ ยถาลทฺธญฺหิ นิมิตฺตํ ตตฺถ สติํ สูปฏฺฐิตํ กตฺวา เอกคฺคตํ วินฺทนฺตสฺส ถิรํ นาม โหติ, สุรกฺขิตญฺจฯ สติ-คฺคหเณน เจตฺถ สมฺปชญฺญํ, สมาธิคฺคหเณน วีริยญฺจ สงฺคหิตํ โหติ นานนฺตริยภาวโตฯ ตตฺถาติ เตสุ อาวาเสสุฯ ตีณิ ตีณีติ เอเกกสฺมิํ อาวาเส อวุตฺถอวุตฺถฏฺฐาเน วสนนิยาเมน ตโย ตโย ทิวเส วสิตฺวา

อุตฺตเรน วา ทกฺขิเณน วาติ วุตฺตํ คมนาคมเน สูริยาภิมุขภาวนิวารณตฺถนฺติฯ สหสฺสธนุปฺปมาณํ ทิยฑฺฒโกสํ

ทฺวตฺติํส ติรจฺฉานกถาติ ราชกถาทิเก (ที. นิ. 1.17; ม. นิ. 2.223; สํ. นิ. 5.1080; อ. นิ. 10.69; ปาจิ. 508) สนฺธายาหฯ ตา หิ ปาฬิยํ สรูปโต อนาคตาปิ อรญฺญปพฺพตนทีทีปกถา อิติ-สทฺเทน สงฺคเหตฺวา สคฺคโมกฺขานํ ติรจฺฉานภาวโต ‘‘ทฺวตฺติํส ติรจฺฉานกถา’’ติ วุตฺตาฯ ทสกถาวตฺถุนิสฺสิตนฺติ ‘‘อปฺปิจฺฉตา, สนฺตุฏฺฐิ, ปวิเวโก, อสํสคฺโค, วีริยารมฺโภ, สีล, สมาธิ, ปญฺญา, วิมุตฺติ, วิมุตฺติญาณทสฺสน’’นฺติ อิมานิ อปฺปิจฺฉกถาทีนํ วตฺถูนิ, ตนฺนิสฺสิตํ ภสฺสํ สปฺปายํ

อติรจฺฉานกถิโกติ นติรจฺฉานกถิโก, ติรจฺฉานกถา วิธุรํ ธมฺมิกํ กมฺมฏฺฐานปฏิสํยุตฺตเมว กถํ กเถตีติ อธิปฺปาโยฯ สีลาทิคุณสมฺปนฺโนติ สีลสมาธิอาทิคุณสมฺปนฺโนฯ โย หิ สมาธิกมฺมฏฺฐานิโก, สมาธิกมฺมฏฺฐานสฺส วา ปารํ ปตฺโต, โส อิมสฺส โยคิโน สปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘ยํ นิสฺสายา’’ติอาทิฯ กายทฬฺหีพหุโลติ กายสฺส สนฺตปฺปนโปสนปฺปสุโตฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ยาวทตฺถํ อุทราวเทหกํ ภุญฺชิตฺวา เสยฺยสุขํ ปสฺสสุขํ มิทฺธสุขํ อนุยุตฺโต วิหรตี’’ติ (ที. นิ. 3.320; ม. นิ. 1.186; อ. นิ. 5.206)ฯ

โภชนํ เยภุยฺเยน มธุรมฺพิลรสวเสน สตฺตานํ อุปโยคํ คจฺฉติ ทธิอาทีสุ ตถา ทสฺสนโตฯ กฏุกาทิรสา ปน เกวลํ อภิสงฺขารกา เอวาติ อาห ‘‘กสฺสจิ มธุรํ, กสฺสจิ อมฺพิลํ สปฺปายํ โหตี’’ติฯ

ยสฺมิํ อิริยาปเถ อาธารภูเต, วตฺตมาเน วา, ยสฺมิํ วา อิริยาปเถ ปวตฺตมานสฺสฯ นิมิตฺตาเสวนพหุลสฺสาติ นิมิตฺเต อาเสวนาพหุลสฺส ปฏิภาคนิมิตฺเต วิสยภูเต ภาวนามนสิการํ พหุลํ อาเสวนฺตสฺส, นิมิตฺตสฺส วา โคจราเสวนวเสน อาเสวนาพหุลสฺสฯ เยน หิ ภาเวนฺตสฺส ภาวนาเสวนา, เตน โคจราเสวนาปิ อิจฺฉิตพฺพาติฯ

ทสวิธอปฺปนาโกสลฺลวณฺณนา

[60] น โหติ อปฺปนาฯ เยน วิธินา อปฺปนายํ กุสโล โหติ, โส ทสวิโธ วิธิ อปฺปนาโกสลฺลํ, ตนฺนิพฺพตฺตํ วา ญาณํฯ วตฺถุวิสทกิริยโตติ วตฺถูนํ วิสทภาวกรณโต อปฺปนาโกสลฺลํ อิจฺฉิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ เสเสสุปิฯ

[61] จิตฺตเจตสิกานํ หิ ปวตฺติฏฺฐานภาวโต สรีรํ, ตปฺปฏิพทฺธานิ จีวราทีนิ จ อิธ ‘‘วตฺถูนี’’ติ อธิปฺเปตานิฯ ตานิ ยถา จิตฺตสฺส สุขาวหานิ โหนฺติ, ตถา กรณํ เตสํ วิสทภาวกรณํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อชฺฌตฺติกพาหิราน’’นฺติอาทิฯ สรีรํ วาติ วา-สทฺโท อฏฺฐานปฺปยุตฺโต, สรีรํ เสทมลคฺคหิตํ วา อญฺเญน วา อวสฺสุตกิจฺเจน วิพาธิตนฺติ อธิปฺปาโยฯ เสนาสนํ วาติ วา-สทฺเทน ปตฺตาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ