ยทิปิ ตทา ฌานงฺคานิ ปฏุตรานิ มหคฺคตภาวปฺปตฺตานิ น อุปฺปชฺชนฺติ, เตสํ ปน ปฏิปกฺขธมฺมานํ วิกฺขมฺภเนน จิตฺตํ สมาธิยติฯ เตนาห ‘‘นีวรณปฺปหาเนน จิตฺตํ สมาหิตํ โหตี’’ติฯ ปฏิลาภภูมิยนฺติ ฌานสฺส อธิคมาวตฺถายํฯ ตทา หิ อปฺปนาปตฺตานํ ฌานธมฺมานํ อุปฺปตฺติยา จิตฺตํ สมาธิยติฯ เตนาห ‘‘องฺคปาตุภาเวนา’’ติฯ จิตฺตํ สมาหิตํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ

น ถามชาตานีติ น ชาตถามานิ, น ภาวนาพลํ ปตฺตานีติ อตฺโถฯ จิตฺตนฺติ ฌานจิตฺตํฯ เกวลมฺปิ รตฺติํ เกวลมฺปิ ทิวสํ ติฏฺฐตีติ สมาปตฺติเวลํ สนฺธายาหฯ อุปจารภูมิยํ นิมิตฺตวฑฺฒนํ ยุตฺตนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘นิมิตฺตํ วฑฺเฒตฺวา’’ติฯ ลทฺธปริหานีติ ลทฺธอุปจารชฺฌานปริหานิฯ นิมิตฺเต อวินสฺสนฺเต ตทารมฺมณฌานมฺปิ อปริหีนเมว โหติ, นิมิตฺเต ปน อารกฺขาภาเวน วินฏฺเฐ ลทฺธํ ลทฺธํ ฌานมฺปิ วินสฺสติ ตทายตฺตวุตฺติโตฯ เตนาห ‘‘อารกฺขมฺหี’’ติอาทิฯ

สตฺตสปฺปายวณฺณนา

[59] ‘‘ถาวรญฺจ โหตี’’ติ วตฺวา ยถา ถาวรํ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สติ อุปฏฺฐาติ, จิตฺตํ สมาธิยตี’’ติ วุตฺตํฯ ยถาลทฺธญฺหิ นิมิตฺตํ ตตฺถ สติํ สูปฏฺฐิตํ กตฺวา เอกคฺคตํ วินฺทนฺตสฺส ถิรํ นาม โหติ, สุรกฺขิตญฺจฯ สติ-คฺคหเณน เจตฺถ สมฺปชญฺญํ, สมาธิคฺคหเณน วีริยญฺจ สงฺคหิตํ โหติ นานนฺตริยภาวโตฯ ตตฺถาติ เตสุ อาวาเสสุฯ ตีณิ ตีณีติ เอเกกสฺมิํ อาวาเส อวุตฺถอวุตฺถฏฺฐาเน วสนนิยาเมน ตโย ตโย ทิวเส วสิตฺวาฯ

อุตฺตเรน วา ทกฺขิเณน วาติ วุตฺตํ คมนาคมเน สูริยาภิมุขภาวนิวารณตฺถนฺติฯ สหสฺสธนุปฺปมาณํ ทิยฑฺฒโกสํฯ

ทฺวตฺติํส ติรจฺฉานกถาติ ราชกถาทิเก (ที. นิ. 1.17; ม. นิ. 2.223; สํ. นิ. 5.1080; อ. นิ. 10.69; ปาจิ. 508) สนฺธายาหฯ ตา หิ ปาฬิยํ สรูปโต อนาคตาปิ อรญฺญปพฺพตนทีทีปกถา อิติ-สทฺเทน สงฺคเหตฺวา สคฺคโมกฺขานํ ติรจฺฉานภาวโต ‘‘ทฺวตฺติํส ติรจฺฉานกถา’’ติ วุตฺตาฯ ทสกถาวตฺถุนิสฺสิตนฺติ ‘‘อปฺปิจฺฉตา, สนฺตุฏฺฐิ, ปวิเวโก, อสํสคฺโค, วีริยารมฺโภ, สีล, สมาธิ, ปญฺญา, วิมุตฺติ, วิมุตฺติญาณทสฺสน’’นฺติ อิมานิ อปฺปิจฺฉกถาทีนํ วตฺถูนิ, ตนฺนิสฺสิตํ ภสฺสํ สปฺปายํฯ